1-2. Ino bami bobilo bakaindene buti, alimwi ino mibuzyo nzi ncotutiibandike?

ATULANGE-LANGE bami bobilo ibakaindi. Umwi wakalela bwami bwamisyobo iili kkumi bwa Israyeli; mpoonya umwi, wakalela bwami bwamisyobo yobilo bwa Juda. Nokuba kuti bakapona aziindi ziindene, bakacita zintu zikozyenye. Bami boonse bobilo bakamuzangila Jehova alimwi akuyunga bantu bakwe. Boonse bobilo bakakomba baleza bakubeja alimwi bakali bajayi. Nokuba boobo, kwakali lwiindano akati kabaalumi aaba bobilo. Umwi wakazumanana kucita zibi mane kusikila naakafwa, pele uumwi wakeempwa alimwi wakalekelelwa kuzibi zipati nzyaakacita. Ino bami aaba bakali bani?

² Mazina aabo bakali ba Ahabu, mwami wa Israyeli, alimwi a Manase, mwami wa Juda. Kwiindana ikwakali akati kabaalumi aabo bobilo kulakonzya kutuyiisya zinji kujatikizya makani aayandika kapati, nkokuti kweempwa. (Mil. 17:30; Rom. 3:23) Ino kweempwa ninzi, alimwi ino kutondezyegwa buti? Tweelede kuzyiba nkaambo tuyanda kuti Jehova katulekelela ciindi notwacita cibi. Kutegwa tujane bwiinguzi kumibuzyo eeyi, tulalanga-langa buumi bwabami aaba bobilo alimwi akubona ncotukonzya kwiiya kuzikozyanyo zyabo. Mpoonya tulabona ncaakayiisya Jesu kujatikizya kweempwa.

3. Ino Ahabu wakali mwami uuli buti?

³ Ahabu wakali mwami waciloba wabwami bwamisyobo iili kkumi bwa Israyeli. Wakakwete Jezebeli, mwana musimbi wamwami wa Sidoni, cisi cakavwubide icakali kulubazu lwakunyika. Mbwaanga Ahabu wakakwata Jezebeli, cisi ca Israyeli cakali azyoolwe zinji zyakupanga mali. Pele alimwi cakanyonganya cilongwe cisi ca Israyeli ncocakajisi a Jehova. Cakali boobo akaambo kakuti Jezebeli wakali kukomba Baala, alimwi wakayunga  Ahabu kukulwaizya bukombi oobo busesemya, ibwakali kubikkilizya kuvwuula kwaatempele alimwi nokuba kutuula bana kazili zipaizyo. Kunyina musinsimi wa Jehova iwakaliibide ciindi Jezebeli naakali namalelo. Wakapa kuti banji bajaigwe. (1Bam. 18:13) Ahabu kumugama “wakabisya mumeso aa Jehova kwiinda boonse ibakamusaangunina.” (1Bam. 16:30) Jehova wakaliibwene micito ya Ahabu a Jezebeli. Aboobo wakatondezya luse akutuma musinsimi Elija kuyoocenjezya bantu kuti bacince bukkale bwabo nokwakacili ciindi. Pele Ahabu a Jezebeli bakakaka kuswiilila.

4. Ino ncisubulo nzi Jehova ncaakali kuyoopa Ahabu, alimwi ino Ahabu wakacita buti?

⁴ Mukuya kwaciindi, kukkazika moyo kwa Jehova kwakagola. Wakatuma Elija kuyakwaambila Ahabu a Jezebeli cisubulo Jehova ncaakali kuyoobaletela. Bamukwasyi wabo boonse bakali kuyoojaigwa. Majwi aa Elija akamunyonganya kapati Ahabu. Cigambya ncakuti, mwaalumi ooyu iwakali kulisumpula “wakalibombya.”—1Bam. 21:19-29.

5-6. Ncinzi citondezya kuti Ahabu tanaakeempwa ncobeni?

⁵ Nokuba kuti Ahabu wakalibombya aciindi eeco, nzyaakacita naakamana kucita boobo zyakatondezya kuti tanaakeempwa ncobeni. Kunyina naakabugusya bukombi bwa Baala mu bwami bwakwe. Alimwi kunyina naakasumpula bukombi bwa Jehova. Kuyungizya waawo, kuli azintu zimbi nzyaakacita Ahabu izitondezya kuti kunyina naakeempwa ncobeni.

⁶ Kumbele, mwami Ahabu wakalomba Mwami Jehosafati wa Juda kuti amugwasye kulwana bana Siriya. Mwami Jehosafati wakali mwami mubotu iwakali kusyoma Jehova, aboobo wakapa muzeezo wakuti basaangune kubuzya musinsimi wa Jehova kabatanaunka kunkondo. Ahabu tanaakali kuyanda kucita boobo. Wakaamba kuti: “Kucili mwaalumi omwe ngotukonzya kubuzya kujatikizya Jehova; pele mebo ndilimusulide nkaambo kunyina nasinsima zibotu kujatikizya ndime, pele usinsima zibi zyalo.” Nokuba boobo, bakamubuzya musinsimi Mikaya. Ahabu wakaliluzi, musinsimi wa Leza wakasinsima makani mabi kujatikizya Ahabu. Muciindi cakweempwa akulomba kulekelelwa kuli Jehova, sizibi Ahabu wakabikka musinsimi muntolongo. (1Bam. 22:7-9, 23, 27) Nokuba kuti Ahabu wakacikonzya kubikka musinsimi wa Jehova muntolongo, kunyina naakalesya kuti businsimi buzuzikizyigwe. Munkondo yakatobela, Ahabu wakajaigwa.—1Bam. 22:34-38.

7. Mbuti Jehova mbwaakamwaamba Ahabu naakafwa?

⁷ Naakafwa Ahabu, Jehova wakatondezya bwini mbwaakabede mwaalumi ooyu. Ciindi Mwami mubotu Jehosafati naakasika kuŋanda kabotu-kabotu, Jehova wakatuma musinsimi Jehu kuzoomusinsa akaambo kakupanga cilongwe a Ahabu. Musinsimi wa Jehova wakaamba kuti: “Sena weelede kugwasya basizibi alimwi akuyanda baabo ibamusulide Jehova?” (2Mak. 19:1, 2) Lino amubone kaambo aaka: Kuti Ahabu naakeempwa ncobeni, nkokuti musinsimi naatakamwaamba kuti mwaalumi mubyaabi iwakasulide Jehova. Aboobo, nokuba kuti Ahabu wakatondezya kuusa asyoonto, kunyina naakeempwa ncobeni.

8. Ncinzi ncotukonzya kwiiya kujatikizya kweempwa kuzwa kucikozyanyo ca Ahabu?

⁸ Ncinzi ncotukonzya kwiiya kucikozyanyo ca Ahabu? Ciindi Elija naakaambila Ahabu kuti mukwasyi wakwe uyoosubulwa, kumatalikilo Ahabu wakalibombya. Eeco ncaakacita cakabota. Pele nzyaakacita naakamana, zyakatondezya kuti kunyina naakeempwa kuzwa ansi aamoyo. Eeci caamba kuti kweempwa kweelede kubikkilizya zinji ikutali buyo kutondezya kuusa. Lino atulange-lange cikozyanyo  cimwi icitiitugwasye kumvwisya ncocaamba kweempwa ncobeni.

9. Ino Manase wakali mwami uuli buti?

⁹ Nokwakainda myaka iitandila ku 200, Manase wakaba mwami wa Juda. Ambweni wakali mubi kapati kwiinda Ahabu. Bbaibbele lyaamba kuti: “Wakacita zibi zinji mumeso aa Jehova akumunyemya.” (2Mak. 33:1-9) Manase wakayaka zipaililo zyabaleza bakubeja, alimwi mane wakabikka acikozyanyo cibezedwe camusemu wacisamu cakukomba mutempele lya Jehova lisalala. Cikozyanyo cibezedwe eeco ambweni wakali mutuni waleza wakubeja mukaintu. Wakali kucita masalamuzi, kusonda alimwi abulozi. Kuyungizya waawo, “wakatila bulowa bunji kapati bwabantu batakwe mulandu.” Wakajaya bantu banji alimwi mane buya ‘akuumpa bana bakwe mumulilo,’ kacili cipaizyo kuli baleza bakubeja.—2Bam. 21:6, 7, 10, 11, 16.

10. Mbuti Jehova mbwaakamupa lulayo Manase, alimwi ino mwami wakacita buti?

¹⁰ Mbubwenya mbuli Ahabu, Manase tanaakabikkila maano kukucenjezya Jehova nkwaakamupa kwiinda mubasinsimi bakwe. Mpoonya, ‘Jehova wakaletela Juda basilutwe bampi zyabasikalumamba zyamwami wa Asuri, eelyo bakamujata Manase angobyo akumwaanga nketani zyamukuba kumane bakamutola ku Babuloni.’ Naakali muntolongo ku Babuloni, kuboneka kuti Manase wakazinzibala kuyeeya kujatikizya zintu nzyaakacita. “Wakazumanana kulibombya kapati kubusyu bwa Leza wabamausyi.” Wakacita azimwi zinji. “Wakakombelezya Jehova Leza wakwe kuti amufwide luzyalo.” Mane buya, Manase “wakazumanana kupaila kuli Leza.” Mwaalumi ooyu mubyaabi wakali kuyaabucinca. Wakapaila kutegwa kabona Jehova kuti ngu “Leza wakwe,” alimwi wakali kupaila kulinguwe cakutaleka.—2Mak. 33:10-13.

11. Kweelana alugwalo lwa 2 Makani 33:15, 16, mbuti Manase mbwaakatondezya kuti wakeempwa ncobeni?

¹¹ Mukuya kwaciindi, Jehova wakayiingula mipailo ya Manase. Wakabona kuti Manase wacinca ncobeni kweelana azintu nzyaakaamba mumipailo yakwe. Jehova wakakumvwa kulomba kwa Manase alimwi wakamupilusya kuba mwami. Manase wakabeleka canguzu kutegwa atondezye kuti wakeempwa ncobeni. Wakacita ncaakaalilwa kucita Ahabu. Wakacinca bukkale bwakwe. Wakagusya bukombi bwakubeja akusumpula bukombi bwakasimpe. (Amubale 2 Makani 33:15, 16.) Kutegwa acite boobo, Manase wakali kuyandika busicamba alimwi alusyomo, nkaambo kataneempwa, kwamyaka minji, wakali cikozyanyo cibi kumukwasyi wakwe, kuli basilutwe bakwe alimwi akubantu bakwe. Pele ciindi naakacembaala, Manase wakasola kubambulula zintu zibyaabi nzyaakacita. Kweelede kuti wakali cikozyanyo cibotu kumuzyukulu  wakwe Josiya, walo kumbele iwakaba mwami mubotu kapati.—2Bami. 22:1, 2.

12. Ncinzi ncotukonzya kwiiya kucikozyanyo ca Manase kujatikizya kweempwa?

¹² Ncinzi ncotukonzya kwiiya kucikozyanyo ca Manase? Wakalibombya akucita zintu zinji. Wakapaila, kulomba kutegwa afwidwe luse. Alimwi wakacinca bukkale bwakwe. Wakabeleka canguzu kubambulula zintu nzyaakalubizya, kutalika kukomba Jehova alimwi akugwasya bamwi kucita oobo. Cikozyanyo ca Manase cipa bulangizi kulibaabo ibakacita zintu zibi kapati. Cakacitikila Manase cakatondezya kuti Jehova Leza “ulilibambilide kulekelela zibi.” (Int. 86:5) Jehova uyoobalekelela aabo ibeempwa ncobeni.

13. Amupe cikozyanyo icitondezya ciiyo ciyandika kapati kujatikizya kweempwa.

¹³ Manase wakacita zinji kunze buyo lyakuusa kuzibi zyakwe. Eeci cituyiisya ciiyo ciyandika kapati kujatikizya kweempwa. Amubone cikozyanyo eeci: Amweezeezye kuti mwaunka nkobapangila zinkwa akulomba kkekke. Pele muciindi cakumupa kkekke, sikusambala wamupa ji. Sena inga mwakkomana? Taaku! Sena inga camugwasya kuti sikusambala wamupandulwida kuti iji eelyo ncimwi cazintu ziyandika kapati mukupanga kkekke? Ncimwi buyo taaku! Mbubwenya buyo, Jehova uyanda sizibi weempwa ncobeni. Kuti sizibi walimvwa kuusa akaambo kazibi, cili kabotu. Kulimvwa boobo ncintu ciyandika kapati mumakani aakweempwa, pele takuzulide pe. Ncinzi cimbi ciyandika? Twiiya zinji kucikozyanyo ncaakaamba Jesu.

14. Mucikozyanyo ca Jesu, mbuti mwana mutaka mbwaakatondezya zitondezyo zyakusaanguna zyakweempwa?

¹⁴ Jesu wakaamba makani aakulwaizya kujatikizya mwana mutaka, aalembedwe kulugwalo lwa Luka 15:11-32. Mukubusi wakazangila bausyi, wazwa aŋanda alimwi akuunka “kucisi cimbi cakulamfwu.” Ookuya wakaakupona buumi bwakutalilemeka. Pele ciindi buumi nobwakamuyumina, wakatalika kuyeeya kujatikizya nzyaakacita. Wakazyiba kuti buumi bwakwe bwakali kabotu ciindi naakali muŋanda yabausyi. Jesu wakaamba kuti mukubusi ooyu ‘wakaliyeeya.’ Wakayeeya kuti ajokele kuli bausyi akulomba kulekelelwa. Aboobo cakali kuyandika kumukubusi kuyeeya kuti wakasala zintu zibyaabi zinji. Pele sena eeco cakazulila? Taaku. Wakeelede kucinca bukkale bwakwe.

15. Mbuti mwana mutaka mbwaakatondezya kuti wakeempwa ncobeni?

¹⁵ Mwana mutaka wakatondezya kweempwa ncobeni kuzintu zibyaabi nzyaakacita. Wakeenda musinzo mulamfwu kujokela kuŋanda. Mpoonya ciindi naakabandika abausyi, wakaamba kuti: ‘Ndabisizya julu alimwi andinywe. Tandiceeleli pe kwiitwa kuti ndili mwanaanu.’ (Lk. 15:21) Kweempwa kuzwa ansi aamoyo  kwamwana mutaka kwakatondezya kuti wakali kuyanda kubambulula cilongwe cakwe a Jehova. Wakabona kuti micito yakwe yakabacisa bausyi. Alimwi wakalilibambilide kubeleka canguzu kubukulusya cilongwe cakwe abausyi, mane wakalilyaabide kweendelezyegwa mbuli umwi wababelesi babausyi. (Lk. 15:19) Cikozyanyo eeci cilagwasya kapati kubaalu. Ikapati ciindi nobasola kuzyiba naa muntu umwi iwakacita cibi cipati weempwa ncobeni.

16. Nkaambo nzi ncocikonzya kukatazya kubaalu kuzyiba naa muntu weempwa ncobeni?

¹⁶ Tacili cuuba-uba kubaalu kuzyiba naa muntu iwakacita cibi cipati kuti weempwa ncobeni. Nkaambo nzi? Nkaambo kakuti tabakonzyi kuzyiba izili mumyoyo, aboobo balasoleka kujana bumboni bwakuti mukwesu weempwa ncobeni kucibi ncaakacita. Ziindi zimwi, ambweni muntu wakacita cibi cipati cakuti baalu ibabamba twaambo cilakonzya kubakatazya kusyoma kuti weempwa ncobeni.

17. (a) Ncikozyanyo nzi citondezya kuti kwiile kuusa buyo takukonzyi kutondezya kweempwa kwini-kwini? (b) Kweelana 2 Bakorinto 7:11, ncinzi ncayelede kucita muntu iweempwa ncobeni?

¹⁷ Amubone cikozyanyo eeci. Mukwesu ulacita bumambe ziindi zinji alimwi ulacita oobo kwamyaka minji. Muciindi cakulomba lugwasyo, ulasisa bukkale bwakwe bwakutalilemeka kumukaintu, kubalongwe alimwi akubaalu. Mpoonya mukuya kwaciindi, baalu babuzyiba bukkale bwakwe. Ciindi baalu nobamwaambila kuti balijisi bumboni butondezya kuti wakacita bumambe, wazumina mane buya akulitondezya kuusa kapati. Pele sena eeci citondezya kuti weempwa ncobeni? Peepe. Baalu balanganya makani aali boobu bayandika kubona kuti muntu ooyo weempwa ncobeni kutali kuusa buyo. Muntu ooyu tanaacita cibi ciindi comwe buyo pe akaambo kuti tanaakasala kabotu. Muciindi caboobo, wakali kucicita cibi eeci ziindi zinji alimwi kwamyaka minji. Alimwi muntu ooyo tanaakalyaambilila; pele wakajatwa buya. Aboobo baalu inga bayandika kubona kucinca kwini-kwini kumuntu ooyo kujatikizya mbwayeeya, mbwalimvwa alimwi abukkale bwakwe. (Amubale 2 Bakorinto 7:11.) Cilakonzya kumutolela ciindi cilamfwu muntu ooyo kuti acince. Kulalangilwa kuti, muntu ooyo ulakonzya kugusyigwa mumbungano ya Bunakristo kwaciindi cili mbocibede—1Kor. 5:11-13; 6:9, 10.

18. Mbuti muntu uugusyidwe mumbungano mbwakonzya kutondezya kweempwa kwini-kwini, alimwi ncinzi ciyootondezya kuti weempwa ncobeni?

¹⁸ Kutegwa atondezye kuti weempwa ncobeni, muntu uugusyidwe weelede kujanika kumiswaangano lyoonse, kupaila alimwi akubala Bbaibbele abuzuba. Alimwi weelede kubeleka canguzu kutantamuka zintu izyakamupa kucita cibi. Kuti wabeleka canguzu kubambulula cilongwe cakwe a Jehova, inga waba alusyomo lwakuti Jehova ulamulekelela cakumaninina  alimwi akuti baalu balamupilusya mumbungano. Nokuba boobo, ciindi baalu nobasola kuzyiba naa muntu weempwa ncobeni, balizyi kuti bukkale bumwi abumwi buliindene. Aboobo cakubikkila maano balabulanga-langa bukkale bumwi abumwi.

19. Ino kweempwa kwini-kwini kubikkilizya nzi? (Ezekieli 33:14-16)

¹⁹ Kweelana ambotwaiya, kweempwa kwini-kwini kubikkilizya zinji ikutali buyo kwiile kuusa akaambo kacibi ncotwakacita. Muntu iweempwa weelede kucinca mbwayeeya ambwalimvwa alimwi akucita zintu zitondezya kuti weempwa ncobeni. Kuyungizya waawo, weelede kwiileka micito yakwe mibyaabi akutalika alimwi kutobela zyeelelo zya Jehova. (Amubale Ezekieli 33:14-16.) Ncayelede kubikkila maano kapati sizibi nkubambulula cilongwe cakwe a Jehova.

20-21. Mbuti mbotukonzya kugwasya muntu iwacita cibi cipati?

²⁰ Jesu wakapandulula cibeela ciyandika kapati camulimo wakwe ciindi naakati: “Ndakaboolela kwiita basizibi kuti beempwe.” (Lk. 5:32) Ooyo ngomuuya ngotweelede kuba anguwo andiswe. Ncinzi ncotweelede kucita kuti twamvwa kuti mulongwe wesu wakacita cibi cipati?

²¹ Kuti naa twasisa cibi camulongwe wesu, nkokuti tumujaya buya. Kucita boobo takugwasyi nkaambo Jehova inga ulibwene. (Tus. 5:21, 22; 28:13) Mulakonzya kumugwasya mulongwe wanu kwiinda mukumwaambila kuti baalu bayanda kukugwasya. Kuti wakaka kulyaambilila cibi cakwe kubaalu, nywebo mweelede kubaambila. Eeci ciyootondezya kuti muliyandide kapati kumugwasya mulongwe wanu. Nkaambo cilongwe cakwe a Jehova cili muntenda.

22. Ncinzi ncotuyoobandika mucibalo citobela?

²² Pele ino mbuti kuti sizibi wakacita cibi cipati kapati alimwi kwaciindi cilamfwu cakuti baalu basala kuti weelede kugusyigwa mumbungano? Sena eeci caamba kuti tiibamufwida luse? Mucibalo citobela, tuyoobandika kujatikizya mbwatondezya luse Jehova ciindi nalaya sizibi alimwi akubona mbotukonzya kumwiiya.