1, 2. Икки падишаниң қандақ пәрқи болған вә қайси соалларға җавап тапимиз?

 ҺАЗИР қедимдә яшиған икки падишаниң мисаллирини көрүп бақайли. Бири он қәбилилик Исраил падишалиғида, йәнә бири икки қәбилилик Йәһуда падишалиғида һөкүмранлиқ қилған. Гәрчә улар бир дәвирдә яшимиған болсиму, уларниң нурғун охшашлиғи болған. Һәр икки падиша Йәһва Худаға қарши исиян көтүрүп, Униң хәлқини тоғра йолдин чиқарған. Ялған илаһларға ибадәт қилип, адәм өлтүргән. Бирақ иккиси арисида охшимайдиған бир пәриқ болған. Бири өмриниң ахириғичә яман йолдин қайтмиған. Амма йәнә бири болса барчә қилған яманлиғиға товва қилип, кәчүрүмгә еришкән. Улар кимләр?

² Улар Исраил падишаси Ахаб вә Йәһуда падишаси Манассә. Уларниң арисидики пәриқ товва қилиш һәққидә нурғун нәрсиләрни үгитиду (Әлч. 17:30; Рим. 3:23). Ундақта товва қилиш дегән немә вә уни қандақ көрситиш керәк? Буни билиш бәк муһим. Чүнки биз гуна өткүзгәндә, Йәһваниң кәчүрүмигә еришишни халаймиз. Мошу икки падишаниң қандақ һаят кәчүргәнлигини көрүп, уларниң мисаллиридин немиләрни үгинәләйдиғанлиғимизни вә Әйсаниң товва қилиш һәққидә ейтқанлирини муһакимә қилимиз.

3. Ахаб қандақ падиша болған?

³ Ахаб он қәбилилик Исраил падишалиғиниң йәттинчи падишаси болған. У шималдики бай бир падишалиқ, йәни Сидон падишалиғиниң мәликисигә өйләнгән еди. Бәлким, униң бу некаси Исраил падишалиғини нурғун байлиққа ериштүргән болуши мүмкин. Бирақ йәнә Исраил хәлқиниң Йәһва Худаға қарши техиму көп гуналарни қилишиға сәвәп болған. Изабәл Баалға ибадәт қилатти. У Ахабниму Баалға ибадәт қилишни  тәшәббус қилишқа көндүргән. Баалға ибадәт қилғучилар ибадәтханида паһишивазлиқ қилған вә һәтта балиларниму қурбанлиққа кәлтүргән. Изабәл ханиш болғанда, Худаниң һечбир пәйғәмбири бехәтәр яшалмиған, чүнки у нурғунлирини өлтүргүзгән (Пад. 1-яз. 18:13). Ахаб болса, «Йәһваниң көзидә униңдин авал болған барлиқ падишалардин яманирақ еди» (Пад. 1-яз. 16:30). Йәһва Худа Ахаб вә Изабәлниң жиркиничлик ишлириға көз жуммиған. У уларниң немә қиливатқанлиғини бәш қолидәк билип турған. Шундақтиму, меһир-муһәббәтлик Йәһва Худа өз пәйғәмбири Илиясни әвәтип, Униң ғәзиви техи кәлмәстә өз хәлқини шу яман йоллиридин йенип, Униңға ибадәт қилишқа агаһландурушқа әвәткән. Амма Ахаб вә Изабәл агаһландурушқа пәрва қилмиған.

4. Йәһва Худа Ахабқа қандақ җаза һөкүмини елан қилған вә у қандақ инкас қайтурған?

⁴ Ахири Йәһваниң сәвир-тақити түгигән. У Илияс пәйғәмбәрни Ахаб вә Изабәлға җаза һөкүмини, йәни уларниң аилә әзалириниң өлтүрүлидиғанлиғини елан қилишқа әвәткән. Илиясниң сөзлири Ахабқа бәк қаттиқ тәсир қилған. Һәйран қаларлиқ йери, шу һакавур адәм өзини төвән тутуп, кәмтәр болған (Пад. 1-яз. 21:19—29).

5, 6. Ахабниң һәқиқий товва қилмиғанлиғини немә көрсәткән?

⁵ Ахаб гәрчә шу вақитта өзини кәмтәр тутқан болсиму, кейинирәк иш-һәрикәтлири униң һәқиқий товва қилмиғанлиғини көрсәткән. У йәнә өз падишалиғида Баалға ибадәт қилишни йоқ қилип, униң орниға Йәһваға ибадәт қилишни гүлләндүрүшкә һәрикәт қилишқа тиришмиған. Башқа ишлириму Ахабниң һәқиқий товва қилмиғанлиғини көрсәткән.

⁶ Кейинирәк Ахаб Йәһуданиң яхши падишаси Йәһошафат билән бирлишип, сүрийәликләргә қарши җәң қилишқа чақирғанда, Йәһошафат авал Йәһва Худаниң бир пәйғәмбиридин мәслиһәт сорап көрүшни тәклип қилған. Дәсләптә Ахаб тәкливини рәт қилип: «Йәнә бир киши бар. Униң арқилиқ Йәһвани сориғили болиду, лекин мән уни яхши көрмәймән, чүнки у мән һәққидә яхшилиқни ейтмайду, пәқәт яманлиқнила»,— дегән. Шундақтиму улар ахири Мика пәйғәмбәрдин мәслиһәт сориған. Дәл Ахаб ейтқандәк, шу пәйғәмбәр Ахаб һәққидә яман хәвәрни йәткүзгән. Рәзил падиша Ахаб товва қилип, Йәһвадин кәчүрүм сорашниң орниға, Униң пәйғәмбирини зинданға ташлатқан (Пад. 1-яз. 22:7—9, 23, 27). Гәрчә падиша Йәһва Худаниң пәйғәмбирини зинданға ташлатқан болсиму, униң пәйғәмбәрлик сөзлириниң әмәлгә ешишиға һечқандақ тосалғулуқ қилалмиған. Кейинирәк Ахаб җәңдә өлтүрүлгән (Пад. 1-яз. 22:34—38).

7. Ахаб өлгәндин кейин Йәһва у һәққидә немә дегән?

⁷ Ахаб өлгәндин кейин Йәһва Худа униңға болған көзқарашни ипадилигән. Йәһошафат аман-есән җәңдин қайтип кәлгәндә, униң Ахаб билән бирләшкәнлигини әйипләш үчүн Йәһва Худа Өз пәйғәмбири Йәһуни әвәткән. Пәйғәмбәр шундақ дегән: «Сениң рәзилләрниң ярдимидә болуп, Пәрвәрдигарға өч болғанларни сөйгиниң дурусму?» (Тар. 2-яз. 19:1, 2) Ойлап көрәйли: Әгәр Ахаб һәқиқий товва қилған болса, пәйғәмбәр һәргизму уни Йәһвани өч көридиған рәзил киши дәп тәсвирлимәтти. Ениқки, Ахаб гәрчә мәлум дәриҗидә пушайман қилғанлиғини көрсәткән болсиму, у һәргиз чин қәлбидин товва қилмиған.

8. Ахабниң мисалидин товва қилиш һәққидә немигә үгинәләймиз?

⁸ Ахабниң мисалидин немиләрни үгинәләймиз? Дәсләптә у Илиястин өз аилиси үстидин җаза һөкүми чиқирилғанлиғини аңлиғанда, өзини төвән тутуп кәмтәр болған. Бу яхши бир башлиниш болған еди. Бирақ кейинирәк иш-һәрикәтлиридә чин жүригидин товва қилмиғанлиғини көрсәткән. Демәк, товва қилиш ағзидила пушайман қилғанлиғини ейтип қоюш әмәс, бәлки көпирәк ишларни өз ичигә алиду. Һазир һәқиқий товва қилишниң немиләрни өз ичигә алидиғанлиғини чүшинишимизгә ярдәм беридиған Манассәниң мисалини көрүп бақайли.

9. Манассә қандақ падиша болған?

⁹ Тәхминән 200-жилдин кейин Йәһуда падишалиғида Манассә падиша болған. Бәлким, у рәзиллик қилишта Ахабтинму ешип чүшкән. У һәққидә мону сөзләрни оқалаймиз: «У Пәрвәрдигарниң нәзиридә сан-санақсиз рәзилликни қилип Униң ғәзивини қозғиди» (Тар. 2-яз. 33:1—9). Манассә сахта илаһлар үчүн қурбанлиқларни ясатқан. У һәтта көпийиш илаһиға символ қилинған бутларни ойдуруп, Йәһваниң муқәддәс ибадәтханисиға қойған. У сеһиргәрлик, палчилиқ вә җадугәрлик қилған. Йәнә у нурғун гунасиз адәмләрниң қенини төккән. Әң жиркиничлик болғини, у өз оғуллирини сахта илаһларға атап, уларни қурбанлиқ қилип отта көйдүргән (Пад. 2-яз. 21:6, 7, 10, 11, 16).

10. Йәһва Худа Манассә падишани қандақ җазалиған вә у қандақ инкас қайтурған?

¹⁰ Манассә худди Ахабтәк, Йәһваниң өз пәйғәмбәрлири арқилиқ бәргән агаһландурушини җаһиллиқ билән рәт қилған. Муқәддәс китап у һәққидә шундақ дәйду: «Пәрвәрдигар Асурийә падишаһиниң қошунидики сәрдарларни уларниң үстигә һуҗумға салдурди. Улар Манассәни илмәк билән елип, мис зәнҗир билән бағлап Бабилға әкәлди». Манассә қаримаққа, Бабилда зинданда болғанда, өзиниң қилған ишлири һәққидә чоңқур ойланған. У өз ата-бовилириниң Худаси алдида өзини кәмтәр тутқан. Һәтта өз Худаси Йәһвадин рәһим-шәпқәт тилигән. Демәк, Манассә дуа қилишни давамлаштурған. Шу рәзил адәм өзгирип, Йәһвани өз Худаси сүпитидә көрүшкә башлиған вә давамлиқ дуа қилишни тохтатмиған (Тар. 2-яз. 33:10—13).

11. Тарихнамә 2-язма 33:15, 16-айәтләргә асасланғанда, Манассә һәқиқий товва қилғанлиғини қандақ көрсәткән?

¹¹ Вақти кәлгәндә, Йәһва Худа Манассәниң дуалириға җавап бәргән. У Манассәниң қәлбидә дуалириға мас өзгиришләрни көргән. Шуңа Йәһва Худа Манассәниң дуасиға қулақ селип, уни кәчүргән вә падишалиқ тәхтигә қайта олтарғузған. Манассә бу пурсәтни қолдин бәрмәй, өзиниң һәқиқий товва қилғанлиғини көрсәткән. У Ахаб һечқачан қилмиған ишни қилип, өзиниң жүрүш-турушини өзгәрткән. У қизғинлиқ билән сахта ибадәткә қарши күрәш қилип, һәқиқий ибадәтни гүлләндүрүш үчүн тиришқан (Тарихнамә 2-язма 33:15, 16ни оқуң). Наһайити ениқки, бу җасарәт вә иман-етиқатни тәләп қилған. Сәвәви Манассә узун жиллар өз аилисигә, қол астидики әмәлдарлиригә вә хәлқигә яман үлгә болған. Бирақ һазир яшинип қалғанда, у илгири өткүзгән хаталиғи сәвәплик пәйда болған яманлиқни йоқ қилишқа тиришқан. Манассәниң нәвриси Йәшуа яхши падиша болған. Буниңдин көрәләймизки, Манассә өз нәврисигә яхши тәсир қилған болуши мүмкин (Пад. 2-яз. 22:1, 2).

12. Манассәниң үлгисидин товва қилиш һәққидә немиләрни үгинәләймиз?

¹² Манассәниң үлгисидин немиләрни үгинәләймиз? У өзини төвән тутуп кәмтәр болупла қалмай, башқа ишларниму қилған. У дуа қилип, рәһим-шәпқәт тилигән. Өз һаятида өзгиришләрни қилған. У илгири өзи қилған яман ишлири сәвәплик пәйда болған қийинчилиқларни  йоқ қилишқа тиришқан. Йәнә у Йәһваға ибадәт қилишқа һәрикәт қилған вә башқиларниму шундақ қилишқа дәвәт қилған. Манассәниң үлгиси һәтта қәбиһ гунакарларғиму үмүт бериду. Биз буниңдин Йәһваниң меһрибан вә кәчүрүмчан Худа екәнлигиниң күчлүк дәлил-испатини көрүмиз (Зәб. 86:5). Демәк, чин жүрәктин һәқиқий товва қилғанлар кәчүрүмгә еришәләйду.

13. Товва қилишниң муһимлиғини чүшинишимизгә ярдәм беридиған бир мисални ейтип бериң.

¹³ Манассә өз гуналириға пушайман қилғанлиғини ағзидила ейтип қоймай, башқа ишлириниму қилған. Бу һәқиқий товва қилиш бизгә муһим савақни үгитиду. Мундақ бир мисални ойлап көрәйли: сиз навайханиға берип, нан сетивалмақчи болдиңиз. Бирақ сатқучи нанниң орниға ун бәрди дәйли. Сиз униңға рази боламсиз? Әлвәттә, яқ. Әгәр сатқучи: «Нанни ундин қилимизғу!»— дәп чүшәндүрсә, униңға рази боламсиз? Яқ, йәнила рази болмайсиз. Шуниңға охшаш, Худа гунакардин һәқиқий товва қилишни тәләп қилиду. Гунакар өз гунаси үчүн пушайман қилса, бу яхши иш. Шундақ һис-туйғуда болуш — товва қилишниң бир қисми. Ундақта, йәнә немә иш қилиш керәк? Бу соалниң җававини Әйса ейтқан қәлбкә чоңқур тәсир қилидиған тәмсилдин тапалаймиз.

14. Әйсаниң тәмсилидә адашқан оғул өзиниң товва қилғанлиғиниң тунҗа қәдимини басқанлиғини қандақ көрсәткән?

¹⁴ Луқа 15:11—32 айәтләрдә Әйса Мәсиһ кишиниң қәлбигә чоңқур тәсир қилидиған адашқан оғул тоғрилиқ тәмсилни ейтип бәргән. Бир яш жигит өз атисиға қарши чиқип, өйини ташлап, жирақ бир мәмликәткә кәткән. Шу йәрдә у әхлақсиз әйш-ишрәтлик турмуш кәчүргән. Бешиға еғир күн чүшүп, қийинчилиққа дуч кәлгәндә, у чоңқур ойланған. У, атисиниң қешида болғанда, өзиниң қанчилик раһәт турмуш кәчүргәнлигини есигә алған. Әйса тәмсилидә ейтқандәк, шу жигит әқлини тепип, өйигә қайтип, атисидин кәчүрүм сорашни қарар қилған. У өзиниң қанчилик нурғун хаталиқларни өткүзгәнлигини тонуп йәткән. Шу оғул үчүн бу бәк муһим еди. Бирақ бу йетәрлик болдиму? Яқ. У жүрүш-турушини өзгәртиши керәк еди.

15. Әйсаниң тәмсилидики адашқан оғул өзиниң товва қилғанлиғини қандақ көрсәткән?

¹⁵ Тәмсилдә адашқан оғул өзиниң чин қәлбидин товва қилғанлиғини көрситиш үчүн немә қилған? У узун йолни бесип, өйигә қайтип кәлгән. Атисиниң йениға кәлгәндә у шундақ дегән: «Ата, мән әршниң һәм сизниң алдиңизда гуна қилдим. Әнди мән оғлуңиз дәп атилишқа лайиқ әмәсмән» (Луқа 15:21). Бу яш жигитниң хаталиқлирини иқрар қилип товва қилиши Йәһва Худа билән болған мунасивәтни яхшилашни халайдиғанлиғини көрсәткән. Йәнә у өз қилмишлириниң атисиниң көңлини қаттиқ ағритқанлиғиниму билгән. У атиси билән болған мунасивитини қайта әслигә кәлтүрүш үчүн, җапалиқ ишләшкә тәйяр болған. Шуңа у һәтта атисиға мәдикар сүпитидә ишләшкә рази болған (Луқа 15:19). Бу тәмсил тәсирлик бир һекайила әмәс. Җамаәттә еғир гуна өткүзгән бириниң өз гунасиға һәқиқий товва  қилған-қилмиғанлиғини билиштә бу тәмсил ақсақалларға ярдәм берәләйду.

16. Немә үчүн гуна өткүзгән бириниң һәқиқий товва қилған-қилмиғанлиғини ақсақалларниң билиши асанға чүшмәслиги мүмкин?

¹⁶ Ақсақалларниң еғир гуна өткүзгән бириниң һәқиқий товва қилған-қилмиғанлиғини билиши асан әмәс. Немә үчүн? Чүнки ақсақаллар уларниң жүригини көрәлмәйду. Шуңа кишиниң өткүзгән гунасиға қарита көзқаришиниң өзгәргән-өзгәрмигәнлигини билиши үчүн, ақсақаллар уларниң иш-һәрикәтлиригә қарайду. Бәзи вәзийәтләрдә бир киши шунчә еғир гуна қилғач, униң билән көрүшкили барған ақсақаллар униң һәқиқий товва қилғанлиғиға қайил болмаслиғи мүмкин.

17. а) Қайси мисал гуна өткүзгән киши һәтта пушайман қилғанлиғини ипадилисиму, униң һәқиқий товва қилғанлиғини көрсәтмәйду? ә) Коринтлиқларға 2-хәт 7:11-айәттә көрситилгәндәк, гунакар киши һәқиқий товва қилғанлиғини қандақ көрситиши керәк?

¹⁷ Бир мисал һәққидә ойлап көрәйли. Бир бурадәр узун жиллар җинсий әхлақсизлиқ қилған. У ярдәм сорашниң орниға, өзиниң қилмишлирини аялидин, достлиридин вә ақсақаллардин йошуруп кәлгән. Ахирида қилмишлири паш болған. Ақсақаллар униң гунасиниң дәлил-испатлири һәққидә, у қилған ишлирини бойниға елип, һәтта қаримаққа қаттиқ пушайман қилғанлиғини ипадилигән. Бу униң товва қилғанлиғини билдүрәмду? Яқ. Ақсақаллар бу ишни көрүп чиққанда, пәқәт униң пушайман қилғанлиғиға әмәс, йәнә башқа ишларғиму қарап чиқиши керәк. У киши пәқәт бирла қетим әмәс, узун жиллар шу гунани қайта-қайта тәкрарлиған. У өзи халап гунасини иқрар қилмиған, әксинчә гунаси паш болған. Шуңа ақсақаллар шу гунакар кишиниң ой-пикри, һис-туйғулири вә иш-һәрикәтлиридә һәқиқий өзгәргәнлигиниң дәлил-испатлирини ениқ көрүп йетиши керәк (Коринтлиқларға 2-хәт 7:11ни оқуң). Гунакар кишиниң өзгириши үчүн вақит кетиши мүмкин. Еһтимал, у бир мәзгил җамаәттин чиқирилиду (Кор. 1-х. 5:11—13; 6:9, 10).

18. Җамаәттин чиқирилған киши һәқиқий товва қилғанлиғини қандақ көрситәләйду? У һәқиқий товва қилса, нәтиҗиси қандақ болиду?

¹⁸ Җамаәттин чиқирилған бир киши өзиниң һәқиқий товва қилғанлиғини көрситиш үчүн, ибадәт жиғилишлириға давамлиқ қатнишиши, ақсақалларниң мәслиһәтлиригә қулақ селип, дуа қилиши вә Муқәддәс китапни оқушни давамлаштуруши керәк. У илгирики гунасини қайта тәкрарлашқа йетәкләйдиған вәзийәтләрдин өзини елип қечишқа тиришиши керәк. Әгәр у қайта Йәһва Худа билән болған мунасивитини яхшилашқа тиришса, у Йәһваниң уни тамамән кәчүридиғанлиғиға ишәнч қилалайду вә ақсақаллар униң җамаәткә қайтип келишигә ярдәм бериду. Ақсақаллар бир кишиниң һәқиқий товва қилған-қилмиғанлиғини билиш үчүн һәрикәт қилғанда, һәрбир вәзийәтниң охшимайдиғанлиғини билиду. Шуңа улар һәрбир вәзийәткә еһтиятчанлиқ билән қарап  чиқиду. Улар алдирақсанлиқ билән һөкүм қилиштин сақлиниду.

19. Һәқиқий товва қилиш өз ичигә немиләрни алиду? (Әзәкиял 33:14—16)

¹⁹ Биз үгәнгинимиздәк, еғир гунайимизға пәқәт пушайман қилғанлиғимизни сөзимиздила әмәс, әмәлий иш-һәрикитимиздә көрситишимиз керәк. Товва қилғанлиғимизни көрситиш үчүн чоқум ой-пикир, һис-туйғу вә иш-һәрикәтлиримиздә өзгиришләрни қилғанлиғимизни көрситишимиз керәк. Бу йәнә кишиниң яман йоллиридин қайтип, Йәһваниң һәқиқәт йолиға қайтип келишиниму өз ичигә алиду (Әзәкиял 33:14—16ни оқуң). Гунакар киши үчүн әң муһим иш — Йәһва Худа билән бузулған мунасивәтни яхшилаш.

20, 21. Гуна өткүзгән кишигә қандақ ярдәм берәләймиз?

²⁰ Әйса Мәсиһ өзиниң хизмитиниң муһим бир тәрипини чүшәндүрүп, шундақ дегән: «Гунакарларни товва қилишқа чақирғили кәлдим» (Луқа 5:32). Бизму дәл шундақ қилишқа тиришишимиз керәк. Мәсилән, биз достлиримизниң бир еғир гуна өткүзгәнлигини көрдуқ дәйли. Биз чоқум немә қилишимиз керәк?

²¹ Униң өткүзгән гунасини ақсақалларға ейтмай, йошурсақ, униңға зиян кәлтүримиз. Биз униң гунасини йошуралмаймиз, чүнки Йәһва һәммини көрүп туриду (Пәнд н. 5:21, 22; 28:13). Ақсақалларниң униңға ярдәм беришини халайдиғанлиғини достуңизниң есигә селиш арқилиқ униңға ярдәм берәләйсиз. Әгәр достуңиз өз гунасини ақсақалларға иқрар қилишни рәт қилса, чоқум өзүңиз ақсақалларға берип ейтишиңиз керәк. Шу арқилиқ сиз униңға һәқиқий ярдәм беришни халайдиғанлиғиңизни көрситисиз. Бу бәк муһим! Чүнки у ақсақалларниң ярдимигә еришип, товва қилмиса, униң Йәһва Худа билән болған достлуқ мунасивити бузулиду.

22. Келәрки мақалидә немиләрни муһакимә қилимиз?

²² Әгәр бир киши еғир гуна патқиғиға петип қелип, униңдин чиқалмайватқан болса, ақсақаллар уни җамаәттин чиқиришни қарар қиламду? Бу уларниң рәһим-шәпқәтсиз екәнлигини көрситәмду? Келәрки мақалидә биз Йәһва Худаниң гунакарларни рәһим-шәпқәт билән әдәпләп түзитиш йоллирини вә Униңдин биз қандақ үлгә алалайдиғанлиғимизни муһакимә қилимиз.