NAʼLEBʼ RE TZOLOK 42
Qapaabʼaq chi anchal qachʼool naq wanko saʼ li yaal
«Tzʼilomaq rix chixjunil ut kʼuulahomaq saʼ eechʼool li us» (1 TES. 5:21).
BʼICH 142 Aferrémonos a nuestra esperanza
RUʼUJIL LI TZOLOM *
1. Kʼaʼut naq naabʼalebʼ inkʼaʼ nekeʼxnaw kʼaru xpaabʼankil?
NAYEEMANK naq numtajenaq xkʼihalil ebʼ li paabʼal li nekeʼxye naq nekeʼxpaabʼ li Kriist ut naq nekeʼxloqʼoni ru li Yos joʼ naraj aʼan. Joʼkan peʼ naq naabʼalebʼ inkʼaʼ nekeʼxnaw kʼaru xpaabʼankil ut nekeʼxkʼoxla: «Ma jun ajwiʼ li tzʼaqal paabʼal, malaj naxkʼulubʼa li Yos chixjunil ebʼ li paabʼal?». Ut joʼ aj testiiw re li Jehobʼa, ma naqapaabʼ chi anchal qachʼool naq naqakʼut li yaal ut naq li Yos kaʼajwiʼ naxkʼulubʼa chanru naqaloqʼoni ru laaʼo? Ma naru tqapaabʼ chi anchal qachʼool? Qilaq li nakʼutbʼesink re, naq joʼkan.
2. Kʼaʼut naq chʼolchʼo chaq chiru li apóstol Pablo naq li naxpaabʼ aʼan li yaal? (1 Tesalonicenses 1:5).
2 Chʼolchʼo chaq chiru li apóstol Pablo naq li naxpaabʼ aʼan li yaal (taayaabʼasi 1 Tesalonicenses 1:5). Ut wank xyaalal kʼaʼut naxpaabʼ aʼin, xbʼaan naq kixtzʼili rix chiʼus li Raatin li Yos. Aʼan naxpaabʼ naq «chixjunil li Santil Hu aʼan musiqʼanbʼil xbʼaan li Yos» (2 Tim. 3:16). Naq kixtzʼili rix li Santil Hu, laj Pablo kixtaw li eetalil li nakʼutbʼesink re chi tzʼaqal naq li Jesús aʼan li Sikʼbʼil Ru. Abʼan, li nekeʼjolomink rehebʼ li xpaabʼal laj judiiy maakʼaʼ xeʼraj re aʼin. Ebʼ laj kaʼpakʼal u aʼan, xeʼxye naq aʼanebʼ li xtaql li Yos, abʼan rikʼin li xbʼaanuhomebʼ xeʼxkʼutbʼesi naq moko joʼkan ta (Tito 1:16). Abʼanan, laj Pablo moko kixsikʼ ta bʼar wank re li naʼlebʼ li naxkʼut li Santil Hu tixpaabʼ ut bʼar wank inkʼaʼ. Kiraj bʼan xkʼutbʼal ut xyuʼaminkil «chixjunil li xnimal rajom li Yos» (Hech. 20:27).
3. Re xpaabʼankil chi anchal qachʼool naq wanko saʼ li yaal, ma naʼajmank naq tqanaw xsumenkil chixjunil ebʼ li patzʼom? (Chaawil ajwiʼ li kaaxukuut « Li xkʼaʼuxl ut li xbʼaanuhom li Jehobʼa inkʼaʼ nokooruuk rajlankil»).
3 Wankebʼ nekeʼxye naq li tzʼaqal paabʼal tento raj tixsume chixjunil ebʼ li patzʼom, joʼwiʼ li inkʼaʼ natawmank xsumenkil saʼ li Santil Hu. Ma truhanq raj xbʼaanunkil aʼin? Qilaq li kixkʼul li apóstol Pablo. Yaal naq kixye rehebʼ laj paabʼanel: «Tzʼilomaq rix chixjunil», abʼan chʼolchʼo ajwiʼ chiru naq wank naabʼal li naʼlebʼ li inkʼaʼ naxtaw ru (1 Tes. 5:21). Laj Pablo kixseeraqʼi naq «kachʼin ajwiʼ li naqanaw» ut naq «nokooʼilok yal joʼ saʼ junaq lem moymoy ru» (1 Cor. 13:9, 12). Moko naxnaw ta chaq chixjunil ut kamaʼan ajwiʼ laaʼo. Abʼan naxtaw ru wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ chirix li Jehobʼa, wank xnawom chirix li Santil Hu, aʼ li kikʼanjelak chiru re xpaabʼankil chi anchal xchʼool naq wank saʼ li yaal.
4. Chanru tqapaabʼ chi anchal qachʼool naq wanko saʼ li yaal, ut kʼaru tqil saʼ li tzolom aweʼ?
4 Chanru tqapaabʼ chi anchal qachʼool naq wanko saʼ li yaal? Naru tqajuntaqʼeeta li naʼlebʼ li kixkʼut li Jesús re xloqʼoninkil ru li Yos rikʼin li naʼlebʼ li naqoksi laaʼo joʼ aj testiiw re li Jehobʼa. Saʼ li tzolom aweʼ tqil naq ebʼ li tzʼaqal aj paabʼanel 1) inkʼaʼ nekeʼxloqʼoni li pechʼbʼil yos, 2) nekeʼroxloqʼi li xkʼabʼaʼ li Jehobʼa, 3) nekeʼxra li yaal ut 4) qʼaxal nekeʼxra ribʼ chiribʼilebʼ ribʼ.
INKʼAʼ NAQALOQʼONI LI PECHʼBʼIL YOS
5. Kʼaru naqatzol chirix chanru kixloqʼoni li Yos li Jesús, ut chanru tooruuq xkʼambʼal qe rikʼin?
5 Saʼ xkʼabʼaʼ naq li Jesús qʼaxal naxra chaq li Jehobʼa, naq wank chaq saʼ choxa ut naq kiwank saʼ Ruuchichʼochʼ, kaʼajwiʼ aʼan kixloqʼoni ru (Luc. 4:8). Ut kixkʼut ajwiʼ chiruhebʼ li xtzolom xbʼaanunkil aʼin. Li Jesús ut ebʼ li xtzolom maajunwa xeʼroksi junaq li jalam u re xloqʼoninkil ru li Yos. Saʼ xkʼabʼaʼ naq li Jehobʼa aʼan jun li musiqʼej, maakʼaʼ junaq kʼaʼaq re ru li tixyiibʼ li winq li truuq xkʼutbʼal li xnimal xloqʼal (Is. 46:5). Ut, kʼaru naru tqaye chirix xyiibʼankil xjalam u ebʼ li saant ut tijok chiruhebʼ? Joʼkaʼin kixye li Jehobʼa saʼ li xkabʼ rehebʼ li Lajeebʼ chi Chaqʼrabʼ: «Maapechʼ chi moko taayiibʼ xjalam u junaq kʼaʼ re ru li wank taqeʼq saʼ choxa, malaj li wank taqʼa saʼ ruuchichʼochʼ, chi moko li wank saʼ haʼ rubʼel li chʼochʼ. “Maahupubʼ aawibʼ chiruhebʼ[”]» (Éx. 20:4, 5). Paabʼajel li aatin aʼin choʼq rehebʼ li nekeʼraj xsahobʼresinkil xchʼool li Yos.
6. Rikʼin anihebʼ nekeʼxkʼam re ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa?
6 Li nekeʼxtzʼil rix li kikʼulmank chaq najter qʼe kutan nekeʼxye naq ebʼ laj paabʼanel saʼ xkutankilebʼ li apóstol kaʼajwiʼ li Yos nekeʼxloqʼoni chaq ru. Jun eetalil, jun li tasal hu li naʼaatinak chirixebʼ laj paabʼanel naxye naq ebʼ li xtzolom li Jesús li xeʼwank saʼ xkutankilebʼ li apóstol «maajunwa raj xeʼxkʼulubʼa» xkʼebʼal junaq li jalam u saʼebʼ li naʼajej bʼarwiʼ nekeʼloqʼonink (History of the Christian Church). Joʼ aj testiiw re li Jehobʼa, naqakʼam qe rikʼinebʼ laj paabʼanel li xeʼwank saʼ xkutankilebʼ li apóstol. Inkʼaʼ nokootijok chiruhebʼ xjalam u «ebʼ li saant» malaj ebʼ li ánjel, chi moko nokootijok chiru li Jesús. Inkʼaʼ ajwiʼ naqaloqʼoni ru ebʼ li reetalil li tenamit, joʼ xnimankil ru li xtʼikrul malaj jalan chik. Maakʼaʼ naxye li tkʼulmanq, junelik naqaj xpaabʼankil li kixye li Jesús: «Aʼ li Qaawaʼ laaYos taaloqʼoni ru» (Mat. 4:10).
7. Kʼaru xjalanil ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa rikʼinebʼ li junchʼol chik chi paabʼal?
7 Saʼebʼ li qakutan, naabʼalebʼ nekeʼxtaqe ebʼ laj kʼamolbʼe saʼebʼ li paabʼal li nawbʼilebʼ ru yalaq bʼar, jayeʼq chik nekeʼxloqʼoni ruhebʼ. Nekeʼwulak saʼebʼ li xʼiklees, nekeʼxloqʼ ebʼ li xtasal hu ut naabʼal li tumin nekeʼxkʼe re xtenqʼankilebʼ. Wankebʼ nekeʼxpaabʼ chixjunil li nayeemank rehebʼ. Qʼaxal nekeʼsahoʼk saʼ xchʼool chanchan tawiʼ yookebʼ rilbʼal ru li Jesús! Abʼanan, joʼ aj kʼanjel chiru li Jehobʼa, inkʼaʼ naqataqe junaq li winq. Usta nokooʼabʼink chiruhebʼ li nekeʼjolomink qe, abʼan naqapaabʼ li naʼlebʼ aʼin li kixkʼe li Jesús: «Chejunilex laaʼex eeriitzʼin eeribʼ» (Mat. 23:8-10). Inkʼaʼ naqaloqʼoni ruhebʼ li poyanam, maakʼaʼ naxye ma ebʼ aj kʼamolbʼe saʼebʼ li paabʼal malaj li nekeʼawabʼejink. Ut inkʼaʼ nokootzʼaqonk chirix li nekeʼraj xbʼaanunkil chi moko naqajunaji qibʼ rikʼin li ruuchichʼochʼ aʼin. Chi joʼkaʼin nakʼutunk naq jalano chiru chixjunilebʼ li nekeʼxye naq nekeʼxpaabʼ li Kriist (Juan 18:36).
NAQOXLOQʼI LI XKʼABʼAʼ LI JEHOBʼA
Ebʼ li tzʼaqal aj paabʼanel makachʼin nekeʼsahoʼk saʼ xchʼool chi aatinak rikʼinebʼ li junchʼol chirix li Jehobʼa. (Chaawil li raqal 8 toj 10). *
8. Chanru naqanaw naq li Jehobʼa naraj naq tqakʼe xloqʼal li xkʼabʼaʼ ut naq tqakʼe chi naweʼk chiruhebʼ chixjunil?
8 Joʼkaʼin kitijok li Jesús saʼ jun kutan: «At inYuwaʼ, chanima xloqʼal laakʼabʼaʼ». Li Jehobʼa chi kaw xyaabʼ xkux kixsume li Jesús ut kixye re, naq tixnima xloqʼal li xkʼabʼaʼ (Juan 12:28). Naq kixbʼaanu li xkʼanjel saʼ Ruuchichʼochʼ, li Jesús junelik kixkʼe xloqʼal li xkʼabʼaʼ li xYuwaʼ (Juan 17:26, TNM). Joʼkan naq wank xyaalal naq ebʼ li tzʼaqal aj paabʼanel nekeʼsahoʼk saʼ xchʼool roksinkil li xkʼabʼaʼ li Yos ut xkʼebʼal chi naweʼk chiruhebʼ li junchʼol.
9. Chanru xeʼxkʼutbʼesi ebʼ laj paabʼanel li xeʼwank saʼ xkutankilebʼ li apóstol naq nekeʼroxloqʼi li xkʼabʼaʼ li Yos?
9 Saʼ xkutankilebʼ li apóstol, naq tojeʼ kixaqabʼaak li chʼuut, li Jehobʼa «kirilebʼ li maawaʼebʼ aj Judiiy re xsikʼbʼal saʼ xyanqebʼ jun tenamit choʼq re Aʼan [“li xkʼabʼaʼ”, TNM]» (Hech. 15:14). Ebʼ laj paabʼanel aʼan, kʼajoʼ nekeʼsahoʼk chaq saʼ xchʼool roksinkil li xkʼabʼaʼ li Yos ut xkʼebʼal chi naweʼk chiruhebʼ li junchʼol. Xeʼroksi li xkʼabʼaʼ li Yos naq xeʼpuktesink ut naq xeʼxtzʼiibʼa ebʼ li hu li natawmank saʼ li Santil Hu. * Chi kamaʼin xeʼxkʼutbʼesi naq aʼanebʼ jun li tenamit choʼq re li xkʼabʼaʼ li Yos (Hech. 2:14, 21).
10. Kʼaru nakʼutbʼesink re, naq ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa aʼanebʼ jun li tenamit choʼq re li xkʼabʼaʼ li Yos?
10 Ma aʼanebʼ laj Testiiw jun li tenamit choʼq re li xkʼabʼaʼ li Jehobʼa? Qilaq wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li nakʼutbʼesink re. Saʼebʼ li qakutan, naabʼalebʼ laj kʼamolbʼe saʼebʼ li paabʼal inkʼaʼ nekeʼraj naq ebʼ li junchʼol teʼxnaw naq li Yos wank xkʼabʼaʼ. Xeʼrisi li xkʼabʼaʼ li Yos saʼ li Santil Hu ut wankebʼ inkʼaʼ nekeʼxkanabʼ naq t-oksimanq li xkʼabʼaʼ li Yos saʼebʼ li xʼiklees. * Abʼan kutan saqenk naq kaʼajwiʼ ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa nekeʼxkʼe tzʼaqal xloqʼal ut nekeʼroxloqʼi li xkʼabʼaʼ li Yos. Maajun junaq chik paabʼal naxkʼe chi naweʼk li xkʼabʼaʼ li Yos chiru naabʼalebʼ li kristiʼaan joʼ naqabʼaanu laaʼo. Naqayal qaqʼe chi wank joʼ nokookʼabʼaʼiik: aj testiiw re li Jehobʼa (Is. 43:10-12). Ak xqisi chi huhil numenaq 240 miyon li Santil Hu Traducción del Nuevo Mundo li natawmank li xkʼabʼaʼ li Jehobʼa chisaʼ, bʼarwiʼ ebʼ li jalan chik chi Santil Hu xeʼrisi chisaʼ. Ut saʼ numenaq 1,000 chi aatinobʼaal naqakʼubʼ ebʼ li hu bʼarwiʼ naʼoksimank li xkʼabʼaʼ li Jehobʼa.
NAQARA LI YAAL
11. Chanru xeʼxkʼutbʼesi ebʼ laj paabʼanel li xeʼwank saʼ xkutankilebʼ li apóstol naq nekeʼxra chaq li yaal?
11 Li Jesús naxra chaq li yaal chirix li Yos ut li rajom. Kiwank joʼ naxkʼut li yaal aʼin ut kixkʼut chiruhebʼ li junchʼol (Juan 18:37). Ebʼ li tzʼaqal aj paabʼanel qʼaxal keʼxra ajwiʼ chaq li yaal aʼin (Juan 4:23, 24). Relik chi yaal, li apóstol Pedro kixkʼabʼaʼi ebʼ laj paabʼanel joʼ «li xbʼehil li yaal» (2 Ped. 2:2). Ebʼ laj paabʼanel li xeʼwank saʼ xkutankilebʼ li apóstol qʼaxal nekeʼxra chaq li yaal, joʼkan naq inkʼaʼ xeʼxkʼulubʼa li nekeʼxkʼut ebʼ li paabʼal, li xnaʼlebʼebʼ li tenamit ut li nekeʼxkʼoxla ebʼ li kristiʼaan li moko naxkʼam ta ribʼ rikʼin li yaal (Col. 2:8). Kamaʼin ajwiʼ nakʼulmank rikʼinebʼ li tzʼaqal aj paabʼanel saʼebʼ li qakutan, nekeʼxyal xqʼe re naq inkʼaʼ teʼxkanabʼ «bʼeek saʼ li yaal» (3 Juan 3, 4). Chanru nekeʼxbʼaanu? Nekeʼxkʼe reetal naq chixjunil li nekeʼxpaabʼ ut li nekeʼxyuʼami isinbʼilaq chaq saʼ li Raatin li Jehobʼa.
12. Kʼaru nekeʼxbʼaanu ebʼ li nekeʼjolomink re xmolam li Jehobʼa naq nekeʼxkʼe reetal naq naʼajmank xjalbʼal junaq li naʼlebʼ, ut kʼaʼut naq nekeʼxbʼaanu?
12 Ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa moko nekeʼxye ta naq nekeʼxtaw ru chixjunil li naxkʼut li Santil Hu. Wank sut xeʼpaltoʼk naq xeʼxchʼolobʼ junaq li naʼlebʼ li naxkʼut li Santil Hu malaj naq xeʼxye chanru tkʼubʼamanq li chʼuut. Abʼan us raj naq aʼin inkʼaʼ tixsach qachʼool, xbʼaan naq li Santil Hu chi chʼolchʼo ru naxye naq li xtenamit li Yos rajlal yooq chi xtawbʼal ru chiʼus li yaal (Col. 1:9, 10). Li Jehobʼa chi chʼinqil naxkʼe chi naweʼk li yaal, joʼkan naq us naq wanq qakuyum toj reetal tqataw ru chiʼus li yaal (Prov. 4:18). Naq li nekeʼjolomink re xmolam li Jehobʼa nekeʼxkʼe reetal naq naʼajmank naq tqajal chanru xchʼolobʼankil malaj xbʼaanunkil junaq li naʼlebʼ, saʼ junpaat nekeʼxbʼaanu. Naabʼalebʼ li bʼalaqʼil paabʼal nekeʼxjal li nekeʼxkʼut yal re xsahobʼresinkil xchʼool ebʼ li nekeʼwulak saʼebʼ li xʼiklees malaj re naq sa teʼileʼq xbʼaanebʼ chixjunil li kristiʼaan. Abʼanan, laaʼo joʼ aj testiiw re li Jehobʼa naqajal chixjunil li naʼajmank re naq qʼaxal toojiloq chixkʼatq li Jehobʼa ut re naq tooruuq xloqʼoninkil ru joʼ kixkʼut li Jesús (Sant. 4:4). Moko saʼ xkʼabʼaʼ ta chanru nekeʼkʼoxlak malaj nekeʼnaʼlebʼak anaqwan ebʼ li kristiʼaan naqajal junaq li naʼlebʼ, saʼ xkʼabʼaʼ bʼan naq ak xqataw ru chiʼus li naxkʼut li Santil Hu. Naqara li yaal (1 Tes. 2:3, 4).
QʼAXAL NAQARA QIBʼ CHIQIBʼIL QIBʼ
13. Bʼar wank li chaabʼil naʼlebʼ li jwal wank xwankil li tixyuʼami laj paabʼanel, ut chanru nekeʼxkʼutbʼesi aʼin ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa?
13 Ebʼ laj paabʼanel li xeʼwank saʼ xkutankilebʼ li apóstol nawbʼilebʼ chaq ru xbʼaan naq nekeʼxyuʼami ebʼ li chaabʼil naʼlebʼ, abʼan li jwal wank xwankil aʼan li rahok. Li Jesús kixye: «Rikʼin aʼin chixjunilebʼ teʼnawoq re naq laaʼex intzolom: wi nekera eeribʼ cheribʼil eerib» (Juan 13:34, 35). Saʼebʼ li qakutan, ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa li wankebʼ saʼ chixjunil li Ruuchichʼochʼ, nekeʼxra ribʼ chiribʼilebʼ ribʼ ut wankebʼ saʼ junajil. Jalano chiruhebʼ li junchʼol chi paabʼal, xbʼaan naq chanchano jun li junkabʼal maakʼaʼ naxye li qawanjik, li qatenamit malaj chanru nokooʼilok. Ut naqakʼutbʼesi li rahok aʼin saʼebʼ li qachʼutam ut ebʼ li qanimla chʼutam. Chi kamaʼin nachʼolaak chiqu naq kaʼajwiʼ laaʼo naqaloqʼoni ru li Jehobʼa joʼ naraj aʼan.
14. Joʼ naxye saʼ Colosenses 3:12-14, bʼar wank jun rehebʼ li xnimal ru naʼlebʼ re naq qʼaxal tqara qibʼ chiqibʼil qibʼ?
14 Li Santil Hu naxye: «Qʼaxal cherahaq eeribʼ» cheeribʼil eeribʼ (1 Ped. 4:8). Jun rehebʼ li naʼlebʼ re xkʼutbʼesinkil li rahok aʼin, aʼan xkuybʼal qamaak ut qapaltil chiqibʼil qibʼ. Naqayal qaqʼe chi xkʼutbʼesinkil li chaabʼilal ut wotzok rikʼin chixjunilebʼ li hermaan, joʼwiʼ li xeʼxtochʼ qachʼool (taayaabʼasi Colosenses 3:12-14). Relik chi yaal, li rahok aʼin, aʼan li xnimal ru reetalil naq laaʼo li tzʼaqal aj paabʼanel.
«JUN CHI PAABʼAAL»
15. Saʼ kʼaru chik chi naʼlebʼil naqakʼam qe rikʼin li chʼuut li kiwank saʼ xkutankilebʼ li apóstol?
15 Wank jalan chik naʼlebʼ bʼarwiʼ naqakʼam qe rikʼin li chʼuut li kiwank saʼ xkutankilebʼ li apóstol naq naqaloqʼoni ru li Jehobʼa. Jun eetalil, li qamolam kʼubʼanbʼil joʼ chanru kʼubʼanbʼil chaq li chʼuut saʼ xkutankilebʼ li apóstol: wankebʼ li cheekel winq li nekeʼulaʼanink chʼuut, ebʼ li cheekel winq ut ebʼ laj tenqʼanel saʼ li chʼuut (Filip. 1:1; Tito 1:5). Ut joʼ xeʼxbʼaanu chaq aʼan, laaʼo ajwiʼ naqapaabʼ li xchaqʼrabʼ li Yos chirix li wank saʼ wiibʼal, li sumlajik, chanru roksinkil li kikʼ ut xkolbʼal li chʼuut chiruhebʼ li nekeʼtʼaneʼk saʼ li nimla maak ut inkʼaʼ nekeʼxyotʼ xchʼool nekeʼxjal xkʼaʼuxl (Hech. 15:28, 29; 1 Cor. 5:11-13; 6:9, 10; Heb. 13:4).
16. Kʼaru naxkʼut chiqu Efesios 4:4-6?
16 Li Jesús kixye naq naabʼalebʼ teʼxye naq aʼanebʼ li xtzolom, abʼan moko yaal ta (Mat. 7:21-23). Ut li Raatin li Yos naxye ajwiʼ naq saʼ rosoʼjikebʼ li kutan naabʼalebʼ «aj paabʼanelebʼ naq teʼxbʼaanu ribʼ» (2 Tim. 3:1, 5). Abʼan li Santil Hu kutan saqenk naxkʼut naq «jun [ajwiʼ] chi paabʼaal» naxkʼulubʼa li Yos (taayaabʼasi Efesios 4:4-6).
17. Saʼebʼ li qakutan, anihebʼ li nekeʼxkʼam re rikʼin li Jesús ut wankebʼ saʼ li tzʼaqal paabʼal?
17 Joʼkan bʼiʼ, anihebʼ li wankebʼ saʼ li tzʼaqal paabʼal? Naq ak xqatzʼil rix li nakʼutbʼesink re aʼin ut xqil li kixbʼaanu li Jesús ut chanru xeʼxkʼam rehebʼ rikʼin ebʼ laj paabʼanel li xeʼwank chaq saʼ xkutankilebʼ li apóstol, chʼolchʼo chiqu naq aʼanebʼ laj testiiw re li Jehobʼa. Jwal oxloqʼ chiqu wank saʼ li xtenamit li Yos ut xnawbʼal li yaal chirix li Jehobʼa ut li rajom. Joʼkan bʼiʼ, qapaabʼaq chi anchal qachʼool naq wanko saʼ li yaal.
BʼICH 3 Tú me das fuerza, confianza y valor
^ párr. 5 Saʼ li tzolom aweʼ tqil chanru li Jesús kixloqʼoni ru li Yos ut chanru xeʼxkʼam re rikʼin ebʼ li xtzolom li xeʼwank saʼ li xkutankil. Tqil ajwiʼ li nakʼutbʼesink re, naq ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa joʼkan ajwiʼ yookebʼ xbʼaanunkil anaqwan.
^ párr. 9 Chaawil li kaaxukuut li naxchʼolobʼ ma nekeʼroksi chaq li xkʼabʼaʼ li Yos ebʼ li xbʼeen aj paabʼanel, re li hu Laj Kʼaakʼalehom 1 re julio 2010, perel 6. Maakʼaʼ saʼ qʼeqchiʼ.
^ párr. 10 Jun eetalil, saʼ li chihabʼ 2008, li paap Benedicto XVI kixye naq «inkʼaʼ t-oksimanq chi moko tyaabʼasimanq» li xkʼabʼaʼ li Yos saʼebʼ li xbʼich, saʼebʼ li xtij ut saʼebʼ li xmiix.
^ párr. 63 XCHʼOLOBʼANKIL LI JALAM U: Li xmolam li Jehobʼa ak xrisi chi huhil saʼ numenaq 200 chi aatinobʼaal li Santil Hu Traducción del Nuevo Mundo re naq ebʼ li kristiʼaan teʼruuq rilbʼal li xkʼabʼaʼ li Yos saʼ li raatinobʼaalebʼ.
