Me nga bialé Pays-Bas mbu 1948. Mbu ô nga tôé valé, nda bôte jangan é nga ke nyiñe São Paulo e Brésil. Bebiaé bam be mbe be kele’e Mes mban, a bi mbe bi lañe’e Kalate Zambe nsamba ôsusua na bia di. Mbu 1959, bi nga ke nyiñ États-Unis, e Massachusetts.

Pepa a mbe a saék a ngul ése asu na a toñe bia; bi mbe bôte mwom. Pepa a mbe a bili abui mesu m’ésaé. A mbe a kuane biôm njoñe njoñ, a kôme’e minjoñ, a saé’ fe aéroport. Bia bese bi mbe mevak éyoñ a nga bi ésaé aéroport, amu nalé a mbe a va’a bia fane ya ke abui bevôm.

Éyoñe me mbe collège, me mbe me sili’i mamien éyoñ ése na: ‘Jé ma ye bo éyoñe ma ye bo nya môtô?’ Bemvôé bam béziñ be nga tyi’i na ba ke Université, bevo’o ki be nga ke bezimbi. Ve mfa’a wom, me nji be ve ve’ele fas ajô ya ke nyiine bezimbi amu me mbe me vini’i bita, me wô’ô mewosan angôndô ya abé. Ane me nga jiba tyi’i na ma ke université. Ve jam me mbe me kômbô’ô nlem wom été e mbe na me volô bôt bevok, amu me mbe me simesa’ane na jam ete nde e ne soo ma mevak ényiñ.

E université, me mbe me nye’e anthropologie, amu me mbe me kômbô’ô yeme vôme môt a binam a so. Beye’ele bangan be mbe be ye’ele’e bia na biôm bi nga so atemetem, a be mbe be yi’ na bi kañese ñye’elan ôte. Ñye’elan ôte ô nji be ô wô’é ma melo, a be nji ve bia benya beamu ba yemete wô.

Éyoñe me mbe wôé, be nji ve’ele ye’ele ma avale me ne bi mbamba ntaban. Ve be mbe be viane jô bia na bi ve ngule ya kabe meve’ele. Me mbe mevak éyoñ bia bemvôé bam bi mbe bi kele’e mebôk. Éyoñ fe me nga taté na ma tye’e banga, me mbe mevak, ve meva’a mete me mbe étun éyoñ. Ane me nga sili mamiene na: ‘Ye nyi nnye a ne mbamba ényiñe nga?’

Mvuse ya valé, me nga ke nyiñe tison ya Boston. Ane me nga nyiine université ya tison éte. Asu na me ya’an mamiene sikôlô, me mbe me bo’o mon ésaé. Ésaé éte nje é nga ve ma fane ya laan a Bengaa be Yéhôva éyoñ ôsu. Môte bia nye bi mbe bi saé’ a nga kobô ma ajô ya nkulan ajô “biyoñe zangbwa” ô ne kalate Daniel kabetôlô 4, a timine ma nkulan ajô ôte a jô’ô na bi nga nyiñe melu ya asu’ulan. Me nga ji’a yeme na nge me kele ôsu a kobô ajô Kalate Zambe a môt ate, mé buni mam mete, a da ye fe sili na me tyendé abui mam ényiñe jam. Ajô te, me nga jeñe na me sa’ale nye.

Nté me mbe université, me nga taté fe na ma yé’é mam me mbe ngule ya volô ma na me ke volô bôt Amérique du Sud. Me mbe me buni’i na mvolan mé volô bôte bete wo ye soo ma benya meva’a, ve me nga su’ulane yene na teke ndoñ été. Jam ete e nga te’e ma nyul, ane me nga kôlô université.

Ngone tane ya mbu 1970, me nga ke Amsterdam, e Pays-Bas. Me nga ke saé aéroport ésaa wom a mbe a saék. Ésaé éte é nga volô ma na me ke abui mesi ya Afrique, Amérique, Europe, a Asie. Mulu mete me nga liti ma na bôte ya mesi mese ba tôbane minjuk, a teke môt éziñ a ne ngule ya vaa minju’u mite mise. Me mbe me ngenane me bili nkômbane ya bo jam e ne mfi ényiñe jam, ane me nga tyi’i na ma beta bulan université ya Boston, États-Unis.

Éyoñe me nga beta bulane sikôlô, me nga ji’a yeme na université a nji bo ngule ya volô ma na me bi biyalane ya minsili ma sili mamien a lat a ényiñ. Mbôle me nji be me yeme’e jam me bo, ane me nga sili ñye’ele anthropologie wom melep. Me nga vembe éyoñ a nga jô ma na: “Nge wo jeñe meva’a ényiñ, jé wo bo va? Amu jé wo kôlô ke va?” Me mbe meva’a ya tôñe melebe mete, ane me nga kôlô université, a ke ékeké.

Mbôle mam me nga bo me nji soo ma mevak ényiñ, ane me nga tyi’i na ma ke fulan a nsamba bôt éziñ. Bôte bete be mbe be bo’o mam avale ba yi, teke bisi bôte bevok, a mbe fe ve ane ba wumulu mvo’é a nye’an. Bia bemvôé bam béziñ bi nga kôlô États-Unis a ke Acapulco, e Mexique. Bi nga ke nyiñ a behippies, nsamba bôt éziñ ô nji be ô nyiñi’i ane bôte bevo’o bese. E mbe e yené’é ve ane be nji tôbane minju’u nge ko jôm éziñe woñ. Ve nté me nga nyiñ a be, me nga ji’a yene na ényiñe jap éte é nji soo benya meva’a. Me nga yene na abui ya be be e ne mimvômvôl a bekoñe bôt.

Me nga beta taté na ma kômbô bo jam me nga jaé kômbô bo aso mongô. Me mbe me yi’i na me wulu sitima, sa ve ane mbo ésaé, ve ane capitaine. Asu na me tôé nsôñan ôte, é nga sili na me bi sitima wom mamien. Mbôle mvôé jam Tom fe é mbe é bili nsôñan ôte, bi nga tyi’i na bia zu ke mesi mesi bi bete sitima. Me mbe me jeñe’e mbamba ékôte mañ a ne ane paradis, vôme môt ase a ne fili ya bo jôm a yi.

Bia Tom bi nga lôte Arenys de Mar, fefele Barcelone, e Espagne. Vôm ate, bi nga kuse sitima ba loone na Liygra, a ve’e meta 9,4. Bi nga beta kôme mone sitima ate asu na a bo ngule ya wulu mañ tyi’ibi. Mbôle bi nji be ôjeja’a ya ji’a kui vôm bi mbe bi kele’e, bi nga vaa éngin, a futi mendim vôm éngin a mbe a tele. Asu na bi kui na bi dutu sitima bone beport, bi nga futi bingap bibaé bi too meta étan. Ane bi nga taté ke e Seychelles, Océan Indien. Nsôñane wongan ô mbe na bi ke côte ouest ya Afrique, a Cap de Bonne-Espérance, Afrique du Sud. Asu na bi bo te kobe zen, bi mbe bi fombô’ô ateté. Bi mbe fe bi bili minkpwas, bekalate, a bikpwelé bife. Mamien me mbe me vembe’e éyoñ me mbe me yene’ aval avé bi mbe bi kui’ vôm ase bia kômbô ke teke jañ.

Mvuse mon éyoñ, bi nga yene na nnôme sitima wongan ô nji beta bo ngule ya wulu mañ été. Mendime me nga taté na ma jaé été. Mvus awolo da, belita 22. Avale ma te mia kat atata’a ya nkañete wu, me nga ko woñ éyoñe beta ôkôs a nga taté. Ane me nga ye’elan éyoñ ôsu ényiñe jam. Me nga ka’ale Zambe na nge a nyii ma, mé jeñe na me yeme nye. Mvuse ya valé, ôkôs ô nga tebe, ane me nga tôé ngaka’a me nga bo.

Me nga taté na ma lañe Bible bi too mañ été. Tame ve’ele simesan avale môt a ne wô’ôtan éyoñ a too sitima, zañe mañ ya Méditerranée, ôyap a si, a lôô bekos mevale meval, a lôô ane mendime ma ke ôyap akekui vôm mise mé me vo’o beta yen. Alu, me mbe meva’a ya yen ane yôp é ne njalan a ateté, a jam ete e mbe e yemete’e ndi nleme jam na Zambe a ne, a na a nyoñe ngab a mone môt.

Éyoñe bi wuluya besondô mañ été, bi nga kui Alicante, Espagne. Ane bi nga taté na bia jeñe môt a ne kuse sitima wongan asu na bi kuse mfe. Bi nji ji’a yene môt a kuse sitima ate amu a mbe a nto nnôm, a mbe fe a nto ntulan. Ve nté bi mbe bi yange’e, me nga nyoñ éyoñ ya lañe Kalate Zambe.

Nté me mbe me lañe’e Kalate Zambe, me nga yene na a ve bia mbamba melebe me ne volô bia na bi bi mevak. Me nga kam éyoñ me nga yene mbamba melebe Kalate Zambe a ve a lat a mbamba ntaban. Ane me nga sili mamiene na: ‘Aval avé abui bôt, to’o mamien, e ne jô na e ne Bekristen a too ke na be nji yeme jame Kalate Zambe a ye’ele?’

Me nga nyoñe ntyi’ane na ma zu fubu ényiñ jam. Ane me nga telé nyuane banga. Me mbe me jô’ô mamiene na, teke vaa nge beté, bôte béziñ si nyi ba tôñe miñye’elane ya Kalate Zambe. Me mbe me kômbô’ô yeme be. Ane me nga ye’elane Zambe éyoñe baa. Me nga sili nye na a liti ma bôte bete.

Mfa’a wom, asu na me yemelan ñyebe ôvé ñwô ô ne nya ñyebe, e mbe e sili’i na me ke menda me Zambe mese. Nté me mbe me wulu’u  minjoñe ya Alicante, me nga yen abui menda me Zambe. Mbôle abui ya été e mbe e bili bive’ela, e mbe tyi’ibi asu dam na me yeme na a ne bivuse miñyebe.

Mame ngô’é ya môse sondô éziñ, me mbe me too mfôme mañ ya port, me lañe’e kalate Jacques 2:1-5 a liti na bi nji yiane bo ôbangam zañe minzôzoé a minkukum. Môs ôfe, me mbe me bete sitima, ane me nga yene nda éziñ é funa’ane nda Zambe, é too ntilane mbé yôp na: “Aba Éjôé Bengaa be Yéhôva.”

Ane me nga jô na: ‘Ma tame ke ve’ele bôte ba. Ma zu subu bôte belal bebé a yen aval bé nyoñe ma.’ Nde me nga nyiin Aba Éjôé minso mebo, zele njalan anyu, me be’e ke ntu jeans. Môt a mbe a nyoñe’e bôt a nga toé ma fefele nya minga éziñ. Nya minga ate a nga nyoñe ma a ôsesa, a liti ma bifus bi Kalate Zambe môt a mbe a bo’o nkañete a mbe a jô’ô na be lañ. Mvus ésulan, me mbe fe’e ne vema éyoñe me nga yen ane bôte bese be nga nyoñe ma a ôsesa a zu batane ma. Môt éziñ a nga bañete ma nda jé asu na bi kee minlañ ôsu. Ve mbôle me mbe me ngenane teke mane nlañane Bible, me nga jô nye na: “Mé kate wo éyoñ mé bo nkômesan.” Zañe va, me nga taté na ma tabe bisulan bise.

Me nga ke jome mojañ ate mvuse besondô, ane a nga yalane minsili me nga sili nye a zene ya Bible. Sondô a nga tôé valé, a nga ve ma ékpwaé é too njalan a mbamba biyé. A nga kate ma na môt a ne biyé bite a mbe mimbôk amu a tôñ atiñ Zambe da jô na bi nye’esan a na bi bo teke yé’é mboone bita. (És. 2:4; Jean 13:34, 35) Ane me nga yeme na me yeneya fo’o bôte ba liti a mbamba ntaban wop na ba tôñe metiñe me Zambe. Nsôñane wom ô nji beta be na me yen ékôte mañ ja funane paradis, ve na me yé’é Kalate Zambe édo’o été. Ane me nga tyi’i na ma bulane Pays-Bas.

E nga sili ma melu menyin asu na me ke kui tisone ya Groningen, e Pays-Bas. Éyoñe me keya kui wôé, e nga sili na me jeñe bisaé asu na me jalé miñyiane miam. Me nga ke sili ésaé vôme ba bo bisaé bi kafinda. Nde be nga sili ma na me ne ñyebe ôvé? Nde me nga tili na, “Ngaa Yéhôva.” Éyoñe môt a mbe nda kafinda éte a nga lañ éyalane jam, a nga wutan asu, ane a nga jô me na: “Mé loone wo.” Ve a nji ve’ele loone ma môs éziñ.

Me nga beta ke nyiine nda kafinda éfe. Ane me nga kate masa ya vôm ate na ma jeñe bisaé. A nga sili ma mefebe ma liti na me ne  ngule ya bo ésaé éte nya mboone. Me nga kate nye na me mbe me kôme’e besitima. Nde me nga tem a nga jô ma na: “Ô ne taté ésaé mame ngô’é ma, ve bia yiane taté kui tyiñe jam éziñ. Me ne Ngaa Yéhôva, ma yi ki na ô soo ma mejô va. Ma tôñe miñye’elane ya Kalate Zambe.” Me nga lembe nye ne toññ a jô nye na: “Ma fe me ne Ngaa Yéhôva.” Mbôle a nga yene me be’e ayab ésil a abui zel anyu, a nga jô ma na: “Mbôle wo jô nalé, mé yé’é Kalate Zambe a wo.” Me nga kañese a nlem ôse, ane me nga tu’a wô’ô amu jé kafinda ôsu a nji loone ma. Yéhôva a nga yalane meye’elane mam. (Bs. 37:4) Me nga saé a mojañ ate ngumba mbu, nté ôte ôse bi yé’é Bible. Mvuse ya valé, me nga dubane Ngon ôsu ya mbu 1974.

Éyoñe me dubaneya, me nga bo ngone jia, ane me nga nyoñ ésaé nkpwa’a mefan. Ésaé éte é nga soo ma angôndô ya abui mevak. Mvuse ngume ngon, me nga ke Amsterdam asu na me ke su’u mfefé angôs benkañete wo kobô Espagnol. Me mbe meva’a ya wulu meyé’é me Bible nkobô Espagnol a Portugais. Ngone tane ya mbu 1975, me nga bi mvome ya saé ane nkpwa’a mefan a ne ngum aval.

Môs éziñ, Catharina, nkpwa’a mefan a ne ngum aval, a nga zu tabe ésulan a angôse dangan ba minga ya Bolivie, ñyé’e Bible wé. Minga ate a mbe a kômbô’ô yeme bobejañ a besita ba kobô Espagnol. Bia Catharina bi nga tyi’i na bia tu’a yeman. Bi nga bo de a zene ya bekalate. Bi nga ji’a yene na bia bebaane bi bili avale minsôñan da. Bi nga lu’an mbu 1976 a kee ésaé nkpwa’a mefan é ne ngum aval ôsu akekui mbu 1982, éyoñ be nga bañete bia aba 73 ya sikôlô ya Galaad. Memane ya sikôlô, bi mbe meva’a ya ke Afrique de l’Est, e Mombassa, e Kenya, vôm be nga lôme bia. Bi nga saé wôé mimbu mitan. Mbu 1987, be nga lôme bia Tanzanie, be mbe be ndeme ve Bengaa be Yéhôva fili ya bo ésaé jap si éte. Bi nga bo mimbu 26 wôé. Mvuse ya valé, be nga beta lôme bia Kenya.

Éyoñe môt a belan éyoñ jé asu na a ye’ele bôte ba nye’e be wô’ô benya mejôô, nalé a bo na a bi mbamba ényiñ. Éve’an é ne na, ñyé’é Bible wom ôsu e Mombassa a mbe môte me nga kañete mimbé mimbé. Éyoñ me nga ve nye bekalate mefoé bebaé, a nga jô ma na: “Éyoñe mé mane lañ be, jé ma yiane beta bo?” Sondô a nga tôé valé, bi nga taté ayé’é Bible e kalate Vous pouvez vivre éternellement sur une terre qui deviendra un paradis, a mbe a ndeme kui nkobô swahili. Mvuse mbu wua, a nga duban a nyoñ ésaé nkpwa’a mefan ya éyoñ ése. Ataté éyoñ éte, mojañ ate ba minga wé be nga volô bôte bebé 100 na be ve bebiene ngumba be Yéhôva a duban.

Éyoñ ôsu me nga yeme jôm é ne ve môt a binam mbamba ényiñ, me nga bo ane nkuan abom a nga yen ako’o e ne édima. A nji kañese na a jañele de. (Mt. 13:45, 46) Me mbe me kômbô’ô belan ényiñ jam asu na me volô bôte bevo’o na be bi mbamba ényiñ. Bia édima minga jam bi nga yen a mis mangan ane Yéhôva a volô bebo bisaé bé na be bi mbamba ényiñ.