Kei cu 1948, Netherlands ah a chuakmi ka si. A hmai kum ah kan chungkhar in Brazil, São Paulo ah kan i ṭhial. Ka nu le ka pa cu church ah hmaan tein aa pummi an si i zanriah kan ei dih fatin kan chungkhar ningin Baibal kan relṭi tawn hna. 1959 ah United States ah kan i ṭhial ṭhan i Massachusetts peng ah kan um.

Ka pa cu kan chungkharmi pariat caah rian a phunphun a ṭuan. Khualtlawn in thil a zuar, lam rian a ṭuan i vanlawng ticket zuarnak company zongah rian a ṭuan. Vanlawng ticket zuarnak company ah rian a hmuh caah kan chungkhar ningin khualtlawnnak caanṭha kan hmuh lai caah kan i nuam tuk.

Siangsangruun ka kai lioah ‘ka upat tikah zeidah ka tuah lai?’ tiah atu le atu ka ruat tawn. Ka hawile cheukhat cu sianghleiruun kai ding le ralkap tlak dingin an i thim. Asinain kei cu raldoh chim lo i sik hmanh ka duh lo caah ralkap tlak kha ka duh lo. Cucaah ralkap tlak lo awkah sianghleiruun kai dingin biakhiahnak ka tuah. A taktak ti ahcun mi pawl kha bawmh ka duh hna i mah nih ka nunnak kha sullam a ngeihter lai tiah ka ruah.

Nunnak aa thawknak kong kha hngalh ka duh caah sianghleiruun ah minung chuahkehnak kong kha ka hlathlai. Sianginn ah thlennawnnak kong kha a kan cawnpiak i mah kha cohlang hna seh ti a kan duh. Asinain an kan cawnpiakmi cheukhat cu ka caah sullam a ngei lo, langhtertu thil zong a um lo i science he zong aa tlak lo.

Sianginn ah ziazalei kong an kan cawnpiak bal lo i hlawhtlinnak hmuh awkah zei thil paoh tuah dingin an kan cawnpiak. Ka hawile he party kan kal i ritnak sii hna kan hmang. Mah nih chikkhat chung cu a ka nuamhter nain caan saupi a nguh lo. Cucaah ‘nunnak sullam cu mah hi maw a si?’ tiah ka ruah.

Mah lioah Boston khua ah kaa ṭhial i mah ah sianghleiruun ka peh chap. Sianginn ka kai khawh nakhnga sianginn khar caan ah rian ka ṭuan, Mah ah Jehovah Tehte pakhat he a hmasa bik kan i tong. Ka rianṭuanṭi hawi nih Daniel dal 4 ah aa telmi “kum sarih” kong kha a ka cawnpiak i donghnak caan ah kan nung cang timi kong kha a ka chimh. (Dan. 4:13-17) Amah he Baibal cawnṭi dingin ka cohlan ahcun ka nunning ka thlen a hau ti kha ka hun hngalh colh. Cucaah mah ka rianṭuanṭi hawipa kha a si khawh chungin ka rak hrial.

Thlanglei America ah mah lungtho tein rian ka ṭuan khawh nakhnga tinṭan hna ka kai. Midang bawmhnak rian nih ka nunnak kha sullam a ngeihter lai tiah ka ruah. Asinain mah nih cun sullam a ngeimi nunnak a ka hmuhter kho lai lo ti kha ka hun hngalh. Cucaah ka lung a dong i sianginn kai kha ka hngol.

1970, May ah ka pa rian a ṭuannak vanlawng ticket zuarnak company ah rian ṭuan dingin Netherlands, Amsterdam ah kaa ṭhial. Cuka i rian ka ṭuan caah Africa, America ram pawl, Europe le Asia hmun ka phanh poahah mikip cu buaibainak an ngei cio i ṭha tein tawnghtham khawh ning a um lo ti kha ka hun hngalh. Ka nunnak ah man a ngeimi thil pakhatkhat tuah ka duh caah United States ah ka kir ṭhan i a hlan ka rak kainak Boston sianghleiruun ah kai ṭhan dingin ka min kaa pe.

Sianginn ka kai tlawmpal ah nunnak kong he aa tlaimi biahalnak a phi pawl pakhat hmanh ka hmu rih lo ti kha ka hun hngalh. Zeidah ka tuah lai ti kha ka hngalh lo caah minung chuahkehnak kong cawnnak i kan professor sinah ka va hal. Mah tikah “zeicah sianginn cu na kai rih, ngol ko ngat” tiah ruahnak a ka cheuh. Cucaah sianginn kai kha ka ngol colh.

Nunnak cu sullam a um lo tiah ka ruah peng rih. Cucaah pangpar ṭhawnnak timi phu ah i tel dingin bia ka khiah. Annih cu zatlang nunning hna kha hlaw in daihnak le dawtnak a um nakhnga aa zuammi phu an si. Ka hawile cheukhat he United States in Mexico Acapulco tiang khual kan tlawng hna. Tuah tawnmi nunnak phunglam pawl zei ah a rel lo i buaibainak asiloah lungretheihnak ngeih dawh a si lomi hna he kan umṭi. Annih cu zei buaibainak hmanh a ngei lomi an lo. Asinain an sin ka um tikah an nunning sullam a ngeih lo le a hmunmi nuamhnak an ngei lo ti kha ka hun hngalh. Cun dingfel loin an ummi le zumhawktlak loin an ummi zong kha ka hmuh.

Mah caan lioah ka ngakchiat lioah tuah ka duhmi kong kha ka ruat ṭhan. Tilawng rianṭuantu in si loin tilawng mawngtu in rili ah kal ka rak duh. Cutin tuah khawh awkah tilawng ka ngeih a hau. Tom timi ka hawipa zong cutin tuah a duh ve caah tilawng in vawlei pumpi cul awkah bia kan khiah. Mi he aa hlatnak a nuam tukmi paradis tikulh kha kawl ka duh.

Tom he Spain ram Barcelona pawngah a ummi Arenys de Mar ah kan kal. Mah ah pe 31 (9.4 m) a saumi, Llygra tiah auhmi tilawng pakhat kha kan cawk. Mah tilawng ah rili ah khualtlawn a ngahmi phun in kan remh. Khulrang in kal a hauh lo caah engine kha kan chuah i mah ah din awk ti kan khon. Kan tilawng kha tivakam ah kan chiah khawh nakhnga pe 16 (5 m) a saumi tilawng zahnak fung pahnih kha kan cawk. A donghnak ah, India Rilipi i Seychelles ah kan kal. Kan i tinhnak cu Thlanglei Africa in i thawh in nitlaklei Africa, Cape of Good Hope kal ding kha a si. Lam kan hngalh nakhnga arfi, khuaram hmanthlak le cauk hna kha kan hman. Kan phanhnak hmun fiang tein kan hngalh khawh caah ka khuaruah a har.

Thing in sermi kan tilawng hlun in rilipi ah kal khawh a si lai lo ti kha kan hngalh. Tilawng chungah suimilam pakhat ah gallon ruk (22 L) tluk hrawng ti a lut. A cunglei ah ka chim bantukin thlichia a hrang i ka ṭih tuk caah ka nunnak ah a voikhatnak thla ka hun cam. Mah in ka luat ahcun nangmah hngalh awkah kaa zuam lai tiah Pathian sinah bia kaa kam. Thlichia a daih tikah ka biakam ningin ka tuah colh.

Rili cung kan um lioin Baibal kha ka hun rel. Nga a phunphun le a dong lomi vankil a langmi Mediterranean Rilipi cungah Baibal rel cu zeitlukin dah a nuamh ti kha nan mitthlam ah cuanter hmanh u. Zan ah arfi tampi kha ka zoh i minung cungah zawnruahnak a ngeimi Pathian pakhat a um hrimrhim lai ti kha ka hun zumh.

Rilipi cungah zarh cheukhat kan um hnuah Spain, Alicante tilawng dinhnak hmun ah kan phan. Mah ah a ṭha deuhmi tilawng cawk khawh awkah kan tilawng kha zuar awkah kan timhtuah. A hlun i engine a um lomi le ti a lutmi tilawng cawk an duh lomi cu khuaruahhar awk a si lo. Asinain mah caan chungah Baibal relnak caanṭha ka hmuhmi cu a ṭha tukmi a si.

Ka rel deuhdeuh tikah Baibal cu hlawhtlinnak hmuh awkah a kan bawm khomi cauk a si ti kha ka hun hngalh chinchin. Thiang tein le ziaza ṭha tein nun khawh ning kong he aa tlaimi Baibal ah fiang tein a chim caah ka khuaruah a har tuk. Asinain keimah i telin Khrihfa kan si tiah aa timi dihlak nih mah kong kha zei ah kan rel lomi cu khuahruahhar awk ngai a si.

Thiang tein nun awkah thlennak ka tuah lai tiah bia ka khiah i ritnak sii kha kaa phiat. Baibal chung i a sangmi phunglam ningin a zulmi an um lai tiah ka ruah i anmah he i ton kha ka duh. Cucaah anmah he i ton awkah ka bawm tiah Pathian sinah a voihnihnak thla ka cam.

A hmaanmi biaknak ka hmuh hlan tiang biaknak kip kha hlathlai dingin bia ka khiah. Alicante khua lam cung kaa chawh lioah biaknak lei  inn tampi kha ka hmuh. Asinain biakinn tam deuh ahcun milem hna an um caah a hmaanmi biaknak an si lai lo ti kha ka hngalh.

Zarhpi Ni, chun hnuah tilawng dinhnak hmun a langmi tlangpar ah ka ṭhu i Jeim 2:1-5 kha ka rel. Mah ah mirum pawl a hleiin mithmai ṭha pek cu a palh timi kong aa tel. Kan tilawng umnaklei ka kir lioah biakinn he aa lomi inn pakhat kha ka hmuh. Kutka cungah “Jehovah Tehte Hna Biakinn” timi signboard a um.

‘Mah mi hna nih zeitindah an ka conglawmh lai ti kha ka hneksak hna awk a si’ tiah ka ruah. Cucaah Biakinn chungah ka khahmul meh loipi in, a tlekmi jean bawngbi i hrukin le phahnah lopi in ka lut. Khuallawmtu nih kum upa nu pakhat pawngah a ka ṭhutter i anih nih phunghcimtu nih a chimmi Baibal caang hna kau ve dingin a ka bawmh. Pumh dih hnuah an dihlak in an ka conglawmh i dawtnak an langhter caah ka khuaruah a har tuk. Pa pakhat nih a inn ah Baibal kong i ruah dingin a ka sawm. Asinain Baibal ka relmi a dih rih lo caah “timhchia ka si tikah kaan chimh te lai” tiah ka ti. Mah caan chungah pumhnak dihlak ah kan hun i pum.

Zarh tlawmpal hnuah mah pa inn ah ka va leng i Baibal kong he aa tlaimi ka biahalnak hna kha a ka leh. Zarhkhat hnuah a ṭhami thil pawl aa telmi bag pakhat a ka pek. Mah thil ngeitu pa cu pakhat le pakhat i daw u law raldoh cawng hlah u timi Baibal phunglam a zulh caah thongah a tla tiah a ka ti. (Isa. 2:4; Johan 13:34, 35) Mah tikah ka kawlmi cu ka hmuh cang i Baibal ah aa telmi ziazalei phunglam ningin a nungmi hna kha ka hmuh cang hna ti kha ka hun hngalh. Ka hmuitinh cu aa dawh tukmi paradis tikulh kawl kha a si ti lo. Baibal kong ṭha tein hngalhthiam awkah hlathlai kha a si cang. Cucaah Netherlands ah ka rak kir ṭhan.

Nili hrawng hnuah Netherlands, Groningen khua ah ka phan. Ka pawcawmnak caah rian ka kawl. Lehtama dawr ah rianṭuan dingin form ka phih lioah form chungah zei biaknak dah na si timi aa tel. Mah tikah “Jehovah Tehte” tiah ka ṭial. Dawr ngeitu nih a rel tikah a hmai a chia. “Kaan chawnh ṭhan te lai” tiah a ka ti nain zeitikhmanh ah a ka chawn ti lo.

A dang lehtama dawr ah ka kal i rian-ngeitu kha rian ṭuantu na herh maw tiah ka hal. Diploma catlap le a hmasa ah na ṭuan balmi rian a um maw tiah a ka hal. Cucaah thing tilawng hna cu  ka remh bal tiah ka ti. “Chun hnu in rian na ṭuan kho asinain pakhat cu a um. Mah zungah zei buaibainak hmanh chuahter hlah. Zeicahtiah kei cu Jehovah Tehte pakhat ka si i Baibal phunglam ningin a nungmi ka si” tiah a ka ti tikah ka khuaruahhar a har tuk. Mah tikah “kei zong Jehovah Tehte ka si ve” tiah khuaruahhar ngaiin ka chimh. Ka sam le ka khahmul kha a zoh i a si ahcun “Baibal kaan cawnpiak lai” tiah a ka ti i lunglawm tein ka cohlan. A dang rian-ngeitu pawl nih zeicah rian ah an ka auh duh lo ti kha kaa fiang cang. Jehovah nih ka halmi kha a ka leh caah a si. (Salm 37:4) Mah unaupa dawr ah kumkhat chung rian ka ṭuan. Mah chungah mah unaupa nih Baibal a ka cawnpiak. 1974, January ah tipil ka rak ing.

Thlakhat a rauh hnuah hmaikal ka hun ṭuan i kaa nuam tuk. A hmaithla ah an dirhkami Spain holh a hmangmi phu bawmh awkah Amsterdam ah kaa ṭhial. Spain le Portugal holh in Baibal cawnpiaknak tuah cu a nuam tuk. 1975, May ah special hmaikal ṭuan dingin rian pek ka si.

Nikhat cu Spain holh pumhnak ah Baibal a cawnpiakmi Bolivia mi pakhat a rak i ratpimi special hmaikal a simi unaunu Ineke he kan i tong. Pakhat le pakhat ca kan i kua a rauhhlan ah kan hmuitinh aa khat ti kha kan hun hngalh. Kan pahnih ningin aa khatmi hmuitinh kan ngei ti kha kan hun hngalh colh. 1976 ah kan i um i hmaikal rian kha 1982, a voi 73nak Gilead sianginn kai dingin sawm kan si tiang kan ṭuan. Nichuahlei Africa ah rian pek kan si caah kan khuaruah a har i a lawmh zong kan i lawm tuk. Kenya, Mombasa ah kum nga chung rian kan rak ṭuan. 1987 ah phungchim rianṭuan a ngah ṭhannak Tanzania ah rian pek kan si. Mah ah kum 26 chung hrawng rian kan ṭuan hnuah Kenya ah kan kir ṭhan.

Aa toidormi hna nih Baibal biatak kong an hngalh nakhnga bawmhnak caanṭha kan hmuhmi nih sullam a ngeimi nunnak a kan ngeihter. Tahchunhnak ah, a hmasa bik Baibal ka cawnpiakmi pa cu Mombasa khua i zapi lak phungchimnak kan tuah lioah ka hmuhmi a si. Mekazin ukhnih ka pek tikah “mah mekazin ka rel dih in zeidah ka tuah lai?” tiah a ka hal. A hmaizarh ah Swahili holh in an chuahkami Vawlei Cung Paradis Ah Zungzal Na Nung Kho timi cauk hmangin Baibal kan cawng. Kumkhat a rauh hnuah tipil a ing i hmaanhmaan hmaikal pakhat a hung si. Mah caan thawkin a nupi he minung 100 hrawng tipil in dingin an rak bawmh hna.

Nunnak sullam kong ka hun hngalh tikah lungvar ṭha phun aa hmuh i mah kha sungh a duh lomi chawlettu pa bantukin kaa ruah. (Matt. 13:45, 46) Midang nih sullam a ngeimi nunnak an hmuh nakhnga bawmh ka duh hna. Sullam a ngeimi nunnak hmuh awkah Jehovah nih a miphun pawl zeitindah a bawmh hna ti kha ka nupi he kan hmuh.