Xinyoʼlaak saʼ Países Bajos saʼ li chihabʼ 1948. Saʼ li jun chik chihabʼ xooqʼaxonk saʼ li tenamit São Paulo (Brasil). Linnaʼ linyuwaʼ rajlal nekeʼxik saʼ li iklees ut naq nokooraqeʼk chi waʼak re ewu kʼaynaqo chi rilbʼal li Santil Hu joʼ junkabʼal. Saʼ 1959 xooʼelk aran ut xkoho Estados Unidos saʼ Massachusetts.

Waqxaqibʼo chaq saʼ li qajunkabʼal ut linyuwaʼ kaw nakʼanjelak re qawenteninkil ut naabʼal li kʼanjel kixbʼaanu: naxik chi kʼayink yalaq bʼar, naxyiibʼ li bʼe ut kikʼanjelak bʼarwiʼ nekeʼbʼihajik li kristiʼaan saʼ soʼsolchʼiichʼ. Kʼajoʼ nawulak chaq chiqu li xkʼanjel xbʼaan naq rajlal nokoobʼihajik.

Saʼ linsaajilal naabʼal sut ninkʼoxla chaq kʼaru tinbʼaanu naq tinnimanq. Junjunq rehebʼ li wamiiw xeʼok chi tzolok saʼ li nimla tzolebʼaal ut wankebʼ xeʼokenk joʼ soldaad. Abʼan maajunwa xinkʼoxla wank joʼ soldaad xbʼaan naq inkʼaʼ nawulak chiwu choqink chi moko pleetik. Joʼkan naq xinʼok saʼ li nimla tzolebʼaal re naq inkʼaʼ tinwanq joʼ soldaad. Abʼan li kʼaru nawaj xbʼaanunkil aʼan xtenqʼankilebʼ li kristiʼaan xbʼaan naq xinkʼoxla naq aʼin tixkʼe xyaalal linyuʼam.

Saʼ li nimla tzolebʼaal nawulak chaq chiwu li naʼlebʼ li naxtzʼil rix li yuʼam, xbʼaan naq nawaj xnawbʼal bʼar chalenaq chaq. Ebʼ laj kʼutunel nekeʼxye chaq naq li yuʼam yal xyoobʼ ribʼ xjunes ut nekeʼraj naq tqakʼulubʼa aʼin chanchan tawiʼ naq ak xkʼulmank. Abʼan li kʼaru nekeʼxkʼut moko chʼolchʼo ta ru ut naʼajmank naq tpaabʼaq usta maakʼaʼ xyaalal, ut aʼin inkʼaʼ naxkʼam ribʼ rikʼin li nekeʼxkʼut li wankebʼ xnawom.

Saʼ li tzolebʼaal inkʼaʼ nekeʼxkʼut chanru xbʼeresinkil chiʼus li qayuʼam nekeʼxye bʼan naq naru tqabʼaanu chixjunil li naqaj re naq us tooʼelq saʼ li qayuʼam. Ninqʼehik rikʼin ebʼ li wamiiw ut roksinkil li bʼan li nakanobʼresink u naxkʼe chaq xsahil linchʼool abʼan yal junpaat ajwiʼ. Xinkʼoxla chaq, ma aʼan tzʼaqal xyaalal li yuʼam?

Chiruhebʼ li kutan aʼan xkohin saʼ li tenamit Boston ut aran xinʼok wiʼ chik saʼ li nimla tzolebʼaal. Re xtojbʼal li tzolebʼaal xinʼok chi kʼanjelak aran ut xinnaw ru xbʼeen sut jun aj testiiw re li Jehobʼa. Aʼan wechkʼanjel, li kiʼaatinak wikʼin chirix li propesiiy re li «wuqubʼ chihabʼ» li natawmank saʼ li tasal 4 re li hu Daniel ut kixchʼolobʼ chiwu naq wanko saʼ rosoʼjikebʼ li kutan (Dan. 4:13-17). Saʼ junpaat xintaw ru naq tento tinjal linyuʼam wi yooqin chi aatinak rikʼin chirix li Santil Hu. Joʼkan naq ninmuq wibʼ chiru.

Saʼ li nimla tzolebʼaal xinsikʼ junjunq li naʼlebʼ li nekeʼxkʼut re xkawubʼresinkil wibʼ re naq tinruuq xtenqʼankilebʼ li junchʼol aran América del Sur. Xinkʼoxla naq xtenqʼankilebʼ li kristiʼaan tixkʼe xyaalal linyuʼam. Abʼan rajlal naʼok inkʼaʼuxl chirix chanru xbʼaanunkil. Ut xbʼaan naq inkʼaʼ xinruuk xbʼaanunkil li xinkʼoxla chaq, kaʼajwiʼ waqibʼ po xinwank saʼ li nimla tzolebʼaal.

Saʼ li po mayo re li chihabʼ 1970 xkohin chi kʼanjelak Ámsterdam (Países Bajos) bʼarwiʼ wank linyuwaʼ, aʼan nakʼanjelak bʼarwiʼ nekeʼbʼihajik li kristiʼaan saʼ soʼsolchʼiichʼ. Ut xbʼaan li kʼanjel aʼin xinruuk chi bʼihajik ut xnawbʼal ebʼ li tenamit re África, América del Norte ut del Sur, Asia ut Europa. Abʼan xinkʼe reetal naq saʼ chixjunilebʼ li tenamit wank xninqal ru chʼaʼajkilal ut maaʼani naruhank xtuqubʼankil ru. Usta joʼkan toj wank kʼaru nawaj xbʼaanunkil, joʼkan naq xinsutqʼiik Estados Unidos ut xinʼok wiʼ chik saʼ li nimla tzolebʼaal re Boston.

Saʼ junpaat xinkʼe reetal naq saʼ li nimla tzolebʼaal inkʼaʼ tintaw li kʼaru yookin chaq xsikʼbʼal. Xbʼaan naq inkʼaʼ ninnaw kʼaru xbʼaanunkil xinsikʼ intenqʼ rikʼin li natzolok we. Sach inchʼool rabʼinkil li kʼaru kixye we: «Kʼaru aj e naq toj yookat chi tzolok? Kʼaʼut inkʼaʼ nakaakanabʼ?». Moko xwoybʼeni ta naq tixye we wiibʼ sut, xinkanabʼ li nimla tzolebʼaal ut maajunwa chik xinsutqʼiik.

Nawekʼa chaq naq toj maakʼaʼ xyaalal linyuʼam joʼkan naq xinʼokenk saʼ jun li chʼuut bʼarwiʼ nekeʼxmululi ribʼ ut nekeʼaatinak chirix li tuqtuukilal ut li rahok (hippie). Rochbʼenebʼ junjunq li wamiiw xoonumeʼk Estados Unidos ut yooko chi bʼihajik toj reetal xoowulak Acapulco (México). Xoowank chaq saʼ komonil rikʼin li nekeʼxmululi ajwiʼ ribʼebʼ li chanchan tawiʼ naq maakʼaʼ chaq xkʼaʼuxebʼ. Saʼ junpaat xinkʼe reetal naq maakʼaʼ xyaalal chanru nekeʼxbʼeresi chaq li xyuʼam chi moko nakʼehok  sahil chʼoolejil chi junelik. Xwil bʼan naq naabʼal rehebʼ moko usta chaq xyuʼamebʼ ut nekeʼelqʼak.

Saʼ li hoonal aʼan xinʼok xjultikankil li nawaj xbʼaanunkil chalen chaq saʼ linkachʼinal: nawaj xbʼeninkil ebʼ li palaw, abʼan maawaʼ joʼ jun moos re li jukubʼ joʼ bʼan li najolomink re li jukubʼ. Kaʼajwiʼ tinruuq xbʼaanunkil aʼin wi laaʼin aj echal re li jukubʼ. Laj Tom li wamiiw naraj ajwiʼ xbʼaanunkil aʼin joʼkan naq xqabʼeni qibʼ chiru li palaw saʼ chixjunil li Ruuchichʼochʼ. Xqaj xtawbʼal jun li chʼinaʼusil naʼajej bʼarwiʼ maaʼani nataqlank chi moko nekeʼkʼehok chaqʼrabʼ.

Laj Tom ut laaʼin xoobʼihajik Arenys de Mar chixkʼatq Barcelona (España), ut aran xqaloqʼ jun li jukubʼ 9 meetr xnajtil roq (31 pies), Llygra xkʼabʼaʼ. Xqayiibʼ bʼayaq re naq tooruuq chi xik chiru palaw. Xbʼaan naq maabʼar naqaj ru wulak xqisi li xmotoril re naq naabʼalaq xnaʼaj li qahaʼ re ukʼak. Xqaloqʼ ajwiʼ wiibʼ li kanaleet 5 meetr xnajtil roq (16 pies) re xbʼeresinkil li jukubʼ saʼebʼ li kokʼ naʼajej bʼarwiʼ nekeʼxaqliik. Ut xkoho saʼ li naʼajej Seychelles, saʼ li océano Índico. Li xqakʼoxla aʼan xik chire li costa occidental re África ut xsutbʼal li naʼajej cabo de Buena Esperanza (Sudáfrica). Re xnawbʼal bʼar tqakʼam naqil ebʼ li chahim, reetalil li tenamit ut ebʼ li tasal hu re naq inkʼaʼ toosachq. Nasach linchʼool rilbʼal naq ninruuk xtzʼilbʼal rix bʼar tzʼaqal wanko.

Xqakʼe reetal naq li qachʼina qʼeel jukubʼ moko tixkuy ta chaq xbʼeninkil li palaw. Rajlal hoor naʼok chaq 6 galoon (22 liitr) li haʼ saʼ li jukubʼ. Joʼ xinye saʼ xtiklajik, kʼajoʼ xinxuwak naq kichalk jun li kaqsut-iqʼ ut xintijok wiʼ chik usta chiru naabʼal chihabʼ inkʼaʼ chik ninbʼaanu. Xinye re li Yos naq tinkʼe inchʼool chi xnawbʼal ru wi inkʼaʼ nokookamk. Li kaqsut-iqʼ kichʼanaak ut anaqwan xinbʼaanu li xinye chaq.

Aran ajwiʼ saʼ li palaw xintikibʼ rilbʼal li Santil Hu. Kʼajoʼ xchʼinaʼusal naq chunchukin saʼ linjukubʼ saʼ xyi li palaw Mediterraneo, sutsukin xbʼaaneb kʼiila paay chi kar ut rilbʼal naq li palaw maakʼaʼ rosoʼjik. Chiruhebʼ li qʼoqyink nawulak chaq chiwu xkaʼyankil ebʼ li xkʼihalil li chahim ut qʼaxal wiʼ chik kichʼolaak chiwu naq wank jun li Yos li naxkʼe xchʼool chirixebʼ li kristiʼaan.

Naq ak xnumeʼk wiibʼ oxibʼ xamaan xoowulak saʼ li naʼaj Alicante (España), aran xqaj xkʼayinkil li qajukubʼ re xloqʼbʼal jalan chik. Kichʼaʼajkoʼk chiqu xtawbʼal ani traj loqʼok re xbʼaan naq qʼeel chik, maakʼaʼ xmotoril ut naʼok haʼ chisaʼ. Abʼan li rusilal aʼan naq wank chaq naabʼal inhoonal re rilbʼal li Santil Hu.

Naq rajlal nawil xsaʼ li Santil Hu, ninkʼe reetal naq wank jalan jalanq li naʼlebʼ li nokooxtenqʼa re naq sahaq saʼ qachʼool. Xwulak chiwu li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu re naq saqaq ru li qayuʼam ut xinkʼoxla kʼaʼut naabʼalebʼ joʼ laaʼin inkʼaʼ nekeʼxyuʼami usta nekeʼxye naq aj paabʼanelebʼ.

Xinkʼe saʼ inchʼool xjalbʼal innaʼlebʼ re xtiikobʼresinkil ru linyuʼam, joʼkan naq xinkanabʼ roksinkil li bʼan li nakanobʼresink u, xinkʼoxla naq wankebʼ tana kristiʼaan li nekeʼxkʼe xchʼool chi xyuʼaminkil li naxye li Santil Hu ut xwaj xtawbʼalebʼ. Xintijok wiʼ chik chiru li Yos re naq tinxtenqʼa chi xtawbʼalebʼ.

Re xtawbʼal li tzʼaqal paabʼal xinkʼoxla xtzʼilbʼal rix li junjunq chi paabʼal. Naq yookin chiru li bʼe re  li naʼajej Alicante, xwil naabʼal li naʼajej re loqʼonink. Abʼan saʼ xkʼihalebʼ wankebʼ li jalam u, joʼkan naq xinkʼe reetal naq maawaʼ li tzʼaqal paabʼal.

Saʼ jun li ewu re li kutan domingo wankin chaq saʼ xbʼeen jun li tzuul bʼarwiʼ nakʼutunk li xnaʼajebʼ li jukubʼ, yookin chaq rilbʼal li naxye Santiago 2:1-5, naq moko us ta naq teʼrusila ru ebʼ li bʼihom. Naq xinsutqʼiik chaq, xwil jun li naʼajej bʼarwiʼ yookebʼ chi loqʼonink, chiru li okebʼaal wank jun li esil li naxye: «Chʼutlebʼaal Kabʼl rehebʼ laj Testiiw re li Jehobʼa».

Joʼkan naq xinkʼoxla: «Ok we xyalbʼal rix ebʼ li kristiʼaan aʼin re rilbʼal chanru tineʼxkʼul». Joʼkan naq xinʼok saʼ li Chʼutlebʼaal Kabʼl chi maakʼaʼ inxaabʼ, wank inmach, ut pejel linwex re loon. Laj kʼulul ulaʼ xinrochbʼeni ut xye we naq tinchunlaaq chixkʼatq jun li qanaʼchin ak cheek chik li chaabʼil xnaʼlebʼ ut xinxtenqʼa chi xtawbʼal ebʼ li xraqal li Santil Hu li yook xyeebʼal laj kʼehol seeraqʼ. Naq xraqeʼk li chʼutam sach inchʼool rilbʼal naq chixjunilebʼ chaabʼilebʼ xnaʼlebʼ ut xeʼchalk xkʼebʼal xsahil inchʼool. Jun li winq xinxbʼoq saʼ rochoch re aatinak chirix li Santil Hu. Xbʼaan naq maajiʼ nawil chixjunil, xinye re: «Tinye aawe naq ak kawresinbʼilaqin». Joʼkan naq xintikibʼ xik saʼebʼ chixjunil li chʼutam.

Naq ak xeʼnumeʼk li xamaan, xkohin saʼ rochoch li winq aʼan, ut kixsume chixjunil linpatzʼom chirix li Santil Hu. Naq ak xnumeʼk jun xamaan, kixkʼe jun bʼools lintʼikr li jwal chʼinaʼus. Kixye naq aʼan xtʼikr jun li winq kʼebʼil saʼ tzʼalam xbʼaan naq naxyuʼami li naxye li Santil Hu naq ebʼ laj paabʼanel teʼxra ribʼ chiribʼilebʼ ribʼ ut naq inkʼaʼ chik nekeʼtzʼaqonk saʼ li yalok u (Is. 2:4; Juan 13:34, 35). Tojaʼ xintaw li yookin chaq xsikʼbʼal: ebʼ li nekeʼxbʼeresi li xyuʼam joʼ naxye li Santil Hu. Inkʼaʼ chik nawaj chaq xtawbʼal junaq chʼinaʼusil naʼajej, nawaj bʼan xtzolbʼal chiʼus li Santil Hu. Joʼkan naq xinsutqʼiik saʼebʼ li tenamit Países Bajos.

Xinbʼihajik chiru kaahibʼ kutan toj reetal xinwulak saʼ li tenamit Groninga (Países Bajos). Xinsikʼ jun inkʼanjel re xwenteninkil wibʼ. Xinsikʼ inkʼanjel bʼarwiʼ nekeʼxkʼanjela li cheʼ ut xeʼxbʼaanu we junjunq li patzʼom, ut saʼ jun rehebʼ li patzʼom tintzʼiibʼa kʼaru linpaabʼal. Xintzʼiibʼa: «Testiiw re li Jehobʼa». Naq laj echal kʼanjel kiril li xintzʼiibʼa, kijalaak li rilobʼaal. Kixye we: «Hoon wulaj tattinbʼoq». Abʼan maajunwa kixbʼaanu.

Saʼ jun chik li naʼajej xinpatzʼ re laj echal kʼanjel, aj peechʼ, ma wank kʼanjel rikʼin. Aʼan kixpatzʼ we ma wank intzolbʼal ut reetalil bʼar xinkʼanjelak. Xinchʼolobʼ naq xinyiibʼ jun li jukubʼ li inkʼaʼ chik us. kixye we: «Naru taatikibʼ xbʼeen waʼlebʼ, abʼan inkʼaʼ  nawaj naq taakʼam chaq chʼaʼajkilal saʼ linkʼanjel, xbʼaan naq laaʼin aj testiiw re li Jehobʼa ut nawoxloqʼi li naʼlebʼ li naxye li Santil Hu». Chi sa saʼ linchʼool xinye re: «Laaʼin ajwiʼ!». Abʼan, naq kiril xchamal li wismal ut linmach, moko kixpaabʼ ta, joʼkan naq kixye we: «Tinkʼe aatzolbʼal chirix li Santil Hu». Chi sa saʼ inchʼool xinkʼulubʼa. Xintaw ru kʼaʼut naq inkʼaʼ xineʼxbʼoq saʼ li jun chik kʼanjel. Li Jehobʼa yook chaq xkʼebʼal we li nawaj (Sal. 37:4). Xinkʼanjelak rikʼin li hermaan aʼin chiru jun chihabʼ. Ut chiru li chihabʼ aʼin kixkʼe intzolbʼal chirix li Santil Hu, ut saʼ enero re 1974 xkubʼeek inhaʼ.

Naq ak xnumeʼk jun po, xinbʼihajik wiʼ chik re xbʼaanunkil jun li kʼanjel li jwal naxkʼe xsahil inchʼool: wank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Naq ak xnumeʼk jun po, xkohin Ámsterdam re tenqʼank saʼ jun li chʼuut saʼ kastiiy li tojeʼ xtiklaak. Jwal sa chaq inchʼool chi xtzolbʼalebʼ li poyanam saʼ kastiiy ut saʼ portugués. Saʼ li po mayo re li chihabʼ 1975 xineʼxxaqabʼ joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li naxbʼaanu anaqwan 130 hoor. Kʼajoʼ xchaqʼalil ru li kʼanjel li xeʼxkʼe we!

Saʼ jun kutan, li xCatharina, jun li hermaan li naxbʼaanu 130 hoor saʼ li puktesink kiwulak saʼ li qachʼutam li nabʼaanumank saʼ kastiiy re naq tqanaw ru jun li ixq aj Bolivia li naxtzol li Santil Hu rikʼin. Re xnawbʼal qu rikʼin li xCatharina xqakʼubʼ xtzʼiibʼankil li esilhu chiqibʼil qibʼ ut xqakʼe reetal naq juntaqʼeet li kʼaru naqaj saʼ li qayuʼam. Xoosumlaak saʼ li chihabʼ 1976 ut xookʼanjelak joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li nekeʼxbʼaanu 130 hoor toj saʼ li chihabʼ 1982, naq xooʼeʼxbʼoq saʼ li Tzolok re Galaad ajl 73. Kisahoʼk saʼ qachʼool naq xooʼeʼxtaqla aran África Oriental. Chiru oobʼ chihabʼ xookʼanjelak aran Mombasa (Kenia). Saʼ 1987 xooʼeʼxtaqla Tanzania bʼarwiʼ xeʼxkanabʼ wiʼ chik naq tbʼaanumanq li qakʼanjel re puktesink. Aran xoowank 26 chihabʼ ut moqon xoosutqʼiik Kenia.

Li kʼaru xkʼe xyaalal li qayuʼam aʼan xtenqʼankilebʼ li kristiʼaan chi xnawbʼal li naʼlebʼ li natawmank saʼ li Santil Hu. Jun eetalil, li xbʼeen intzolom li kiwank aran Mombasa aʼan jun li winq li kintaw naq yookin chaq xkʼebʼal resil li Raatin li Yos. Xinkʼe re wiibʼ li hu ut aʼan kixye we: «Ut naq tinraqeʼq rilbʼal, kʼaru tinbʼaanu?». Saʼ li jun chik xamaan xqatikibʼ xtzolbʼal li Santil Hu rikʼin li tasal hu Usted puede vivir para siempre en el paraíso en la Tierra, li tojeʼ xʼelk saʼ li aatinobʼaal suajili. Jun chihabʼ chik moqon kikubʼeek xhaʼ ut kiʼok joʼ aj kʼamolbʼe li nekeʼxbʼaanu 70 hoor anaqwan. Chalen aran, aʼan ut li rixaqil ak xeʼxtenqʼa kachʼin chik ma jun siʼeent li kristiʼaan chi xqʼaxtesinkil li xyuʼam chiru li Jehobʼa ut re naq teʼkubʼeeq xhaʼ.

Naq xintaw ru kʼaru xyaalal linyuʼam, xwekʼa wibʼ joʼ laj yakonel li kixtaw jun chaabʼil qʼol ut inkʼaʼ kiraj xsachbʼal (Mat. 13:45, 46). Xwaj xtenqʼankilebʼ li junchʼol chi xtawbʼal xyaalal li xyuʼamebʼ. Rikʼin linraarokil wixaqil xinkʼe reetal chanru li Jehobʼa narosobʼtesihebʼ li xmoos naq naxkʼut chiruhebʼ naq wank xyaalal li xyuʼamebʼ.