Angivwalela mu ixi ya Holanda ku muvu wa 1948. Ku muvu wakayela o mwiji wami wayi mutunga ku ixi ya Brasil mumbanza ya São Paulo. O jitata jami, akexile muya mungeleja ithangana yoso, kala mwiji etu enyoso twexile mutanga o Bibidya mu ithangana yoso, kyoso kitwakexile muzubha o kujandala. Ku muvu wa 1959 twazaluka dingi, muveji yiyi twayi ku ixi ya Estados Unidos, etu twatungile mumbanza ya Massachusetts.

Tat’etu wexile mukalakala kyavulu phala kudikila o mwiji wa dinake dya athu. Mwene wakalakala kala musumbixi mukubhanga jinjila, wakalakala mukutunga ikoka ni muditenda dya iphululu mwakexile musokejeka o ima phala yó andakwenda o njila ni iphululu. O mwiji woso wa wabhelele kyavulu kyoso mwene kya kexile mukalakala mu ditenda didi, mukonda twakexile mutena kubhanga jinjila javulu.

Kyoso kingakexile mubhanga o xikola yakaxi, mu ithangana yavulu ngakexile muxinganeka: ‘Ihi ingandabhanga kyoso kingandakula?’ Sayi makamba mami asolo kubhanga o xikola yakatunda, amukwa amesenene kubokona mu usoladi. Maji eme nuka ngawabhelele jivunda né kubhânga. Mukiki ngasolo kubhanga o xikola yakatunda phala kingiye mu usoladi. Maji kumuxima wami, ngamesenene kukwatekesa  akwetu, mukonda ngamono kwila o kiki kyeji bhangesa o mwenyu wami kukala ni valolo.

Ngawabhelele o milongi ya antropologia yakexile muzwela yalungu ni ukexilu wa mwenyu wa athu ni idifwa, mukonda eme ngamesene kwijiya se kyebhi kyamateka o mwenyu. Exile mutulonga kwila o ima yamoneke ngó, o alongexi amesenene kuma etu tuxikina kwila o kiki kidi. Maji phala eme o ima yakexile mujimbulula yakexile mulondekesa kwila kwakambe kima. Maji kwabhingile kuxikina ngó sé kudituna kima mukonda yú wene o ukexilu wâ wakulonga.

Mu xikola mungexile kakexile mutulonga milongi yalungu ni kyawabha ni kyayibha, muveji dya kiki, exile mutulonga kubhanga kima kyosokyoso kyejitubhangesa kuditunda kyambote mu xikola yakatunda. Eme ngasangulukile kyoso kitwakexile muya mu jifesa ni makamba mami, ni kunwa jidroga, maji o kusanguluka kuku kikwakexile mulaleka kubhita. Eme ngakexile mudibhwidisa: ‘O kwila yú wene ukexilu wa mwenyu wala ni valolo yakidi?’

Mukubhita kithangana ngayi mutunga mumbanza ya Boston, eme ngamateka kuya mu xikola yakatunda ya mbanza yenyóyo. Phala kufuta o xikola ngabhingile kusota salu, kwenyóko kwene kungadisangele ni Mbangi ya Jihova muveji ya dyanga. O koleka yami yasalu wazwela neme yalungu ni polofesya ya “sambwadi dya jithembu,” itusanga mu divulu dya Daniyele kibatulu 4, ijimbulula kwila etu twatungu mu izuwa yasukidilaku. (Dan. 4:13-17) Ni lusololwoso ngamono kwila se ngasulukile kuzwelane yalungu ni Bibidya ngeji lungulula o ukexilu wa mwenyu wami. Mukiki ngakexile mubhanga yoso phala kumulenga.

Mu xikola yakatunda, ngakexile mukibuka kyeji kungipelepala phala kudibhakula mu kikalakalu kwa América do Sul. Ngafikile kwila o kukwatekesa o athu abhindamene kweji bhangesa kwila o mwenyu yami ukala ni valolo. Maji o phata yami yalungile se kyebhi kingeji sanga o ima ibhana valolo ku mwenyu wami. Ngaluwalele kyavulu, mukiki ngeha o kuya mu xikola yakatunda mukaxi kamuvu.

Mu muvu wa 1970 mu mbeji ya kasambwadi, ngayi kutunga ku Amsterdã, ku ixi ya Holanda, phala kukalakala muditenda dya iphululu mwakalakalele tat’etu. Mukonda dya kikalakalu kiki ngeji tena kukunda jixi javulu kala ku África, ku ji América, ku Europa ni ku Azya. Kikwabhonzele kumona kwila kabasa ixi ingexile mukunda ene exile mudibhana ni maka avulu, seku kima kyexile mulondekesa kwila ene eji tena kubatula o maka enya. Eme ngamesenene hanji kubhanga ima yabekota ku mwenyu wami, kyenyiki ngasolo kuvutuka ku Estados Unidos phala kudilonga dingi.

Maji kikulaleka, ngamono kwila o xikola yakatunda ki yangikwatekesa kusanga o itambwijilu yami yalungu ni mwenyu. Eme kingejidile se ihi ingeji bhanga, ngabhingi jindunge ku mulongexi wami wa antropologia. Eme ngadiwana kyoso mwene kyambe: “Mukonda dyahi eye wamusuluka hanji ni kudilonga? Eye wamesena kweha kudilonga kindala?” Mwene kabhingile dingi kukibhitulula. Ngabhange kyambote kweha o xikola yakatunda.

Eme ngexile hanji mudivwa kwila o mwenyu wami kiwexile ni valolo, kyenyiki ngasolo kudibunda mukibuka kya athu aditunine o ijila ya athu, yâ edile kala eji bheka kutululuka ni kudizola. Eme ni makamba ami twabhangele njila etu twadisangele ku Estados Unidos ni kulwiji dya Acapulco, ku Mexico. Etu twatungile ni athu edile kala asanguluka ku mwenyu wâ, kala kexile ni maka. Maji mukutunga  ni ene ngamono kwila o mwenyu wâ kiwexile ni valolo mba kiwexile mwabhekela o kusanguluka kwakidi. Muveji dya kiki, ngamono kwila o athu ngatundile nawu kexile athu akwa kidi, akambele ufiyele.

Mu kithangana kiki, ngamateka kuxinganeka mu ima ingamesenene kubhanga kyoso ngexile mu undenge wami. Ngamesenene kwenda ku musanza wakalunga, maji kana kala marinhiero maji kala kabhitangu. Maji ngeji tena ngó kubhanga kiki se ngexile ni baluku yami. Sayi kamba dyami amwixana Tom wexile ni kibhanzelu kimoxi kala o kyami, twasolo kunyunga o ngongo kumoxi, ni baluku. Ngamesenene kusanga kikolo kyafwama kala palayizu mungeji tunga sé o itumu ya jinguvulu.

Eme ni Tom twende kate ku dyembu dya Arenys de Mar, dyazukama ni mbanza ya Barcelona, mu ixi ya Espanha. Kwenyoko twasumbuku baluku yexile ni 9.4 ya jimetulu, a ixanene Llygra. Twabangele kabaluku kofele phala kutukwatekesa kubhulula o mwenyu wetu mu musanza wakalunga. Kuma etu kitwathandanganyele ni kithangana kya kubhixila, twakatula o motolo, bhu kidi kyê twatebhu menya akunwa. Phala kwendesa kyambote o baluku twasumbu jihandu mba jileme jiyadi jexile ni jimetulu jitanu. Mukusukaku twexile polondo, twamateka o njila yetu phala kuya ku Seicheles, ku oceano Índico. O mbambe yetu yexile o mbandu ya África kufwila o dikumbi ni kumbandu ya Cabo da Boa Esperança, África do Sul. Phala kubhanga o njila yiyi, o yatukwatekesa o kukayela o jithethembwa, jimapa, madivulu ni ima yakamukwa phala kwenda mu njila yatokalele. Eme ngasangulukile mu kwijiya se mbandu yebhi ya musanza wakalunga mu ngexile.

Kikulaleka twamono kwila o baluku yetu yokulu kiyejitena dingi kwenda mu musanza wakalunga. O menya exile mubokona mu baluku, mu ola imoxi exile mutenesa 22 ajilitulu! Kala kingambe kudimatekenu, o kithangana kyexile mubhanga o kithembu kyadikota, ngexile ni wôma wavulu, ngasambe muveji yami ya dyanga, nga kanena Nzambi kwila se ungibhulula, ngeji bhanga yoso phala kumwijiya. O kithembu kyadikota kyabhiti, eme ngadikwatenena mukikanenu kyami.

Ngamateka kutanga o Bibidya kyoso kingexile hanji mu musanza wakalunga. Xinganeka eye mukaxi ka musanza wakalunga wa Mediterrâneo amikondoloka kujimbiji jitukatuka, ni ji golfinho, se kumona o undundu wakalunga. Mu usuku o dyulu dyafwamene ni jithethembwa, kiki kyangixikinisa dingi kwila sayiku Nzambi wasuwu o athu.

Mukubhita jisemana mu musanza wakalunga twabhixila kumbanza ya Alicante, ku Espanha, kwenyoko twamesenene kusumbisa o baluku yetu phala tusumbe yengi yabekota. Kitwasasumukile mukulaleka kusanga muthu phala kusumba o baluku yokulu kyá, o motolo yokulu, o baluku yabudikile kyá! Maji kiki kyexile kithangana kyambote phala kutanga o Bibidya.

Kyoso kingayi dingi ni kutanga ngamono kwila o divulu didi ditena kungikwatekesa kusanga o valolo ya mwenyu wami. Kikyangibhonzele kutendela o milongi ya Bibidya yalungu ni kuzela, ni ukexilu wa mwenyu, ni kudibhwidisa se mukonda dyahi sayi athu avulu—kate mwene eme—adimona kala Jikidistá maji ne kiki ene kabhana valolo mu ima izwela o Bibidya.

Ngakexile dingi polondo phala kulungulula o ukexilu wa mwenyu wami, mu kiki ngeha kunwa jidroga. Eme ngafikile kwila sayiku athu amukumbidila o itumu ya Bibidya yalungu ni kuzela, eme ngamesenene kwasanga. Muveji yakayadi ngasambe phala kwa asanga.

Phala eme o ukexilu watokala wakusanga o ubhezelu wakidi o kuya ni kusokesa o jingeleja phala kusanga o ubhezelu wakidi. Kyoso kingakexile mukwenda mu ikoka ya mbanza ya Alicante, ngabhitila kumbandu ya jingeleja javulu. Maji mujingeleja javulu, mwexile iteka. Mu kiki kikyangibhonzele kudituna o jingeleja jiji.

Sayi kizuwa mu ngoloxi kya Lumingu eme ngexile kumbandu ya kamulundu kexile kupholo yaditabhu dya jibaluku mukutanga Tiyaku 2:1-5, dizwela kwila kima kyayibha kulondekesa katombo kujingadyama. Mukuvutuka mubaluku yetu ngabhitila kumbandu ya sabhalalu yedile kala kididi kya yônge. Kuthandu dyadibhitu kwexile kadibaya asonekaku: “Kididi kya Ubhezelu kya Jimbangi ja Jihova.”

Eme ngaxinganeka: ‘Ngandabokona hanji phala kulola o athu yá, ni ngimone kyebhi kyandangitambulula.’ Kyenyiki ngabokona mu Kididi kya Ubhezelu, sé kuta jihayi, ni mwezu walebha, ni kalasa yatanduka. O mulondekexi wangidikisa kididi phala kuxikama bhumbandu ya muhatu wakuka kyá. Ni henda yoso mwene wangikwatekesa kusanga o ibatulu ya Bibidya yakexile mutumbula o mulongexi. Kyoso kyabhu o kyônge, ngadiwana ni henda yoso yangilondekesa yó eza mungimenekena. Kate mwene sayi diyala wangixana phala kuya ku inzo yê phala kudilonga o Bibidya. Maji eme kingizubhile luwa kutanga o Bibidya yoso, mukiki eme ngamwambela: “Kyambote, kyoso kingandakala polondo ngandakukutangela.” Mukakithangana kofele, ngamateka kuya muyônge yoso.

Mukubhita jisemana javulu, ngayi mukunda o diyala dyódyo monzo yê, mwene yu watambwijila o ibhwidisu yami yoso yalungu ni Bibidya. Mukubhita semana imoxi, mwene wangibhana saku yezala ni izwatu yafwama. Mwene wangambela kwila o ngana wavu o imbamba yoyo wexile mu kaleya mukonda dyakubelesela o kitumu kya Bibidya kya kudizola muveji dya kudilonga kulwa ita. (Iza. 2:4; Nzwá 13:34, 35) Mukithangana kyokyo, kingexile dingi ni phata kwila, ngasangele o kima kingexile musota—o athu a kumbidila o kitumu kya Bibidya kyalungu ni kuzela ni kweha o ima yayibha! Mu kyenyiki o mbambe yami kiyexile dingi kusanga kikolo kyedi kala palayizu maji yexile kya kutanga o Bibidya ni ku itendela kyambote. Mu kiki ngavutuka ku Holanda.

Ngabhangele izuwa iwana mukusota kikalakalu mu mbanza ya Groningen, mu ixi ya Holanda. Kwenyoko ngabhingile kusanga salu phala kudikila o ibhindamu yami. Sayi diloja mu ngabhingile phala kukalakala angibhanene mukanda mwexile ibhwidisu yavulu phala ku itambwijila yalungu ni kwijiya se ngatokalele mu ngeleja yebhi. Eme ngasonekene, “Ngi Mbangi ya Jihova.” Kyoso o mukwa diloja kyatange, ngamono kwila o pholo yê yalungulukile.  Mwene wangambela, “Ngandakuxinda.” Maji nuka wangixindile.

Mudiloja dyengi mungayi, ngebhwidisile o mukwa diloja se wabhindamene kikwatekesu. Mwene wangibhingile o mukanda ulondekesa se ngala ni ufunu webhi ni kwebhi ku ngakalakalele kya. Eme ngamwambela kwila o kima kingejiya, o kuyudika jibaluku jamabaya. Ngasanguluka kyavulu kyoso kyangambela, “Eye utena kumateka lelu mu ngoloxi, maji ngandakubhinga kima kimoxi ngó. Eme kingimesena kwila ubheka maka mudiloja dyami mukonda eme ngi Mbangi ya Jihova ngibelesela o itumu ya Bibidya.” Ni kisangusangu kyoso ngamutale, eme ngamutambwijila, “Eme we ngi Mbangi ya Jihova!” Kuma eme ngexile ni ndemba yavulu ni mwezu walebha, mwene wangambela, “Eme ngandadilonga neye!” Ni kisangusangu kyoso ngaxikina. Mukithangana kyenyokyo ngatendela se mukonda dyahi mukwa diloja dyengi nuka wangixindile. Jihova watambwijile o ibhwidisu yamusambu wami. (Jisá. 37:4) Ngakalakala mu diloja dya phange muvu umoxi. Mukithangana kiki, ngadilongonê o Bibidya, kupholo eme ngadibatizala mu muvu wa 1974, mu mbeji ya Katatu.

Mukubhita mbeji, ngadibhakula mukikalakalu kya ubhe, o sedivisu ya tembu yoso—o kiki kyangibhekela kisangusangu kyavulu. Mu mbeji yakayela ngayi ku Amsterdã phala kukwatekesaku kibuka kya ubhe mudimi dya Espanha. Eme ngasangulukile kyavulu mukwendesa o milongi ya Bibidya mudimi dya Espanha ni dya Phutu! Mu muvu wa 1975, ya mbeji ya Kasambwadi, ngatambula o ujitu wakusidivila kala muboki wakatunda.

Sayi kizuwa, phange muboki wakatunda, amwixana Ineke wejile kutala o kyônge mudimi dya Espanha kumoxi ni dixibulu dya Bibidya mukwa Bolivia phala kwijiya phange uzwela o dimi dya Espanha. Ineke ni eme twasolo kudijiya dingi kyambote bhukaxi ka isoneku ya mikanda, mukithangana ni mbandu twamono kuma twexile ni jimbambe jadifu. Etu twakazala ku muvu wa 1976 etu twasuluka ni kukalakala kala aboki akatunda katé ku muvu wa 1982 kyene kyatwixana phala kubhanga o xikola ya 73 ya Ngiliyadi. Twadiwanene kyavulu ni kusanguluka mu kikalakalu kya ubhe kumbandu ya Africa kutudila kumbi kwene ku twasidivila mivu itanu mu mbanza ya Mombasa, ixi ya Kenya! Mu muvu wa 1987, atutumikisa mu ixi ya Tanzania, mwafidisile o kikalakalu kyetu kya kuboka. Twabhangeku 26 amivu kyene ngó kitwavuka mu Kenya.

O kukwatekesa o athu alenduka kwijiya o kidi kya Bibidya kyabhana valolo yavulu ku mwenyu wetu. Mukifika, o dixibulu dyami dya dyanga mu mbanza ya Mombasa dyexile diyala dingabhana umbangi kyoso kingexile mubhana umbangi mu ikoka. Mukusuluka ngamubhana madivulu ayadi, mwene yu wambe, “Se nga azubha ihi ingandabhanga dingi?” Musemana yakayela twamateka kudilongao Bibidya mudivulu Poderá Viver Para Sempre no Paraíso na Terra, o divulu didi dyexile ngó mudimi dya Swahili. Mukubhita muvu umoxi mwene wadibatizala yu wakituka muboki wathembu yoso. Kyenyiki, mwene ni muhat’we, nange akwatekesa kya 100 athu kudibakula ni kudibatizala.

Kyoso kingatendela mu veji yami yadyanga o valolo ya mwenyu, ngadivu kala o musumbixi ubhanga jijinjila wasange pelola yexile ni valolo yadikota kamesenene ku ixisa. (Mat. 13:45, 46) Ngamesenene kungaxtala o mwenyu wami mukukwatekesa o athu kusanga o valolo yakidi ya mwenyu. Eme ni muhatu wami twamono ni mesu metu kyebhi Jihova kyakwatekesa o mundu wê, kukala ni valolo yakidi ku mwenyu.