Nitlakatki ipan Países Bajos ipan 1948. Kema nijpixtoya se xiuitl nochampoyouaj yajkej mochantitoj São Paulo (Brasil). Notatauaj nochipa yauiyayaj iglesia, yeka timomajtoyaj, kema tlamiyaya titlakuaj, tijpouayayaj Biblia. Ipan 1959, tiajkej timochantitoj Estados Unidos, ipan Massachusetts.

Nochaj itstoyaj notatauaj, nauij noikniuaj uan se nosiuaikni, yeka notata tlauel tekitiyaya uan kiampa tijpixtoyaj tlen ika timopanoltisej. Ipan miak xiuitl tlanamakak ipan tianguis, kichijchiuayaya carreteras uan nojkia tekitik ipan se compañía aérea internacional. Techpaktiyaya ma tekiti nopaya pampa tiauiyayaj kampa ya yauiyaya.

Kema nojua nieliyaya se telpokatl nimotlatsintokiyaya tlake nijchiuaskia kema nimotlakachiuaskia. Sekij nouampoyouaj yajkej universidad uan sekinok mochijkej soldados. Na amo kema nechpaktik nielis soldado pampa amo nechpaktiyaya nimokamaijixnamikis ininuaya sekinok yon nitlateuis. Yeka, nimomachtito universidad, kiampa amo nieliskia soldado. Nochipa nijnekiyaya nikinpaleuis  maseualmej pampa nimoiljuiyaya nopa kichiuaskia ma niyolpaki.

Ipan universidad nimomachtik antropología, katli kiitaj kenijkatsa eli itlakayo se maseuali, pampa nochipa nijnekiyaya nijmatis kenijkatsa pejki tonemilis. Nopaya tlamachtiyayaj evolución uan kinekiyayaj ma tijneltokakaj. Se keski tlamantli tlen kiixtomayayaj amo mouikayaya ika sekinok tlamachtili, uan kinekiyayaj ma nijneltoka maske amo nechiljuiyayaj kenke kiampa panotoya.

Ipan nopa escuela amo techmachtiyayaj kuali timonejnemiltisej, nopaya kiijtouayayaj ueliskia tijchiuasej tlen ueli tlamantli uan kiampa kuali tiitstosej. Maske niauiyaya ininuaya nouampoyouaj kampa iljuichiuayayaj uan nijtekiuiyaya drogas, nopa kichiuayaya ma niyolpaki san se tlalochtli. Yeka, nimotlatsintokiyaya tlaj nopa nechpaleuiskia nelnelia ma niyolpaki.

Ipan nopa tonali niajki Boston, uan nopaya nimomachtik ipan seyok universidad. Kema amo nimomachtiyaya nitekitiyaya, kiampa ueliyaya nitlaxtlaua ipan nopa escuela. Nopaya nikixmatki se Jehová itlajtoltemajka. Ya nechixtomilik nopa tlajtolpanextili tlen Daniel capítulo 4, kampa kamanalti tlen “chikome xiuitl” uan kiijtok tiitstokej ipan itlamia tonali (Dan. 4:13-17). Nima nimoiljuik: “Tlaj nojua nikamanaltis iuaya tlen Biblia, monekis nijpatlas kej nimonejnemiltia”. Yeka, ayokmo nijnekiyaya nijtlakakilis.

Ipan universidad nijtlapejpenik nimomachtis tlen ika ueliskia nitlapaleuis ipan América del Sur uan amo nitlainamaskia. Maske nimoiljuiyaya tlaj nitlapaleuiskia kichiuaskia kuali ma nijyolmati, amo nijmatiyaya kenijkatsa nijchiuas. Yeka, nijtlajkokajki universidad.

Ipan mayo, 1970, niajki nitekitito ipan Ámsterdam (Países Bajos) kampa tekitiyaya notata. Ika nopa tekitl, uelki nia ipan sekinok altepemej, kej África, América del Norte, América del Sur, Asia uan Europa. Kema nopaya niitstoya nikitak onkayaya uejueyi kuesoli uan amo aka ueliyaya kisenkaua. Nojua nijnekiyaya nijchiuas se tlamantli tlen kinpaleuiskia maseualmej, yeka sampa nitlakuepilik Estados Unidos uan sampa niajki ipan universidad tlen Boston.

Kema nopaya niitstoya nikitak amo nijpantiyaya tlen nijnekiyaya nijmatis. Yeka, nikiljuik katli nechmachtiyaya Antropología ma nechpaleui. Nimosentlachilik kema kiijtok: “¿Kenke nojua timomachtia? ¡Ayokmo ximomachti!”. Kema kiampa nechiljuik, nima nijkajki universidad.

Nojua amo niyolpakiyaya ika tlen nijchiuayaya, yeka nimochijki hippie pampa amo kichiuayayaj kej sekinok uan kejuak kinekiyayaj itstosej ika tlaseuilistli uan tlaiknelili. Ininuaya se keskij nouampoyouaj tiajkej Estados Unidos uan tipanotiajkej ipan sekinok altepemej, kiampa tiasitoj Acapulco (México). Tiitstoyaj ininuaya sekinok hippies katli nesiyayaj amo tleno kintekipachouayaya. Maske kiampa itstoyaj, nima nikitak amo nelnelia yolpakiyayaj, uan miakej amo nelnelia moikneliyayaj uan amo tlatlepanitayayaj.

Ipan nopa tonali nijnekiyaya nijchiuas tlen nimoiljuiyaya kema nojua nieliyaya niokichpil: nijnekiyaya nikixkotonas ueyi atl ipan se barco tlen eliskia noaxka. Nouampo Tom nojkia kiampa kinekiyaya kichiuas, yeka timoiljuijkej sansejko tiaskiaj. Nijnekiyaya nijpantis se isla kampa tlauel tlayejyektsi uan kampa amo onkaskia yon se tlanauatili.

Tom uan na tiajkej ipan Arenys de Mar, nechka Barcelona (España), nopaya tijkojkej se barco tlen kitokaxtiyayaj Llygra uan kipixtoya se 9 metros iueueyaka. Tijkualchijchijkej uan kiampa kuali nemiskia. Amo tleno techisiuiltiyaya tiasitij, yeka tijkixtilijkej nopa motor uan nopaya tikajojkej miak atl tlen tikiskiaj. Nojkia, tijkojkej ome kuauitl tlen kipixtoya 5 metros tlen ika kiuikaj barcos, nopa techpaleuiskia kema tiasiskiaj kampa asij barcos tlen amo uejueyi. Teipa, tiajkej Seychelles, ipan océano Índico. Tojuantij tijnekiyayaj tipanosej ipan costa occidental tlen África uan tipanosej ipan Buena Esperanza (Sudáfrica). Timoyakanayayaj ika mapas, se keski amochtli, sitlalimej uan sekinok tlamantli, nopa techpaleuiyaya tiasitij kampa tijnekiyayaj. Nimosentlachiliyaya pampa nijmatiyaya kanke nelnelia tiitstoyaj.

Kema panok se keski tonali, tikitakej nopa barco amo ueliskia asiti kampa tijnekiyayaj pampa kema tlakiauiyaya kalakiyaya se 22 litros atl san ipan se hora. Kej nikijtok achtouia, nama kena tlauel nimomajmatik. Maske miak xiuitl amo nimomaijtojtoya, nikiljuik toTeotsij tlaj amo nimikiskia uajka nijchiuaskia kampeka nikixmatis. Kema tlanki tlakiaui uan tlaajaka, nijchijki tlen nikiljuijtoya toTeotsij.

Kema tiauiyayaj ipan nopa ueyi atl, pejki nijpoua Biblia. Tlauel tlayejyektsi uan tlatepak eliyaya nimoseuijtos ipan nobarco ipan nopa ueyi atl Mediterráneo, uan nikinitas miakej michimej, delfines uan nopa atl tlen amo nesiyaya kampa tlamiyaya. Ika tlayoua, nechpaktiyaya nikinitas sitlalimej. Nopa kichiuayaya ma nimoiljui kena itstok se teoTsij katli kitekipachoua tlen kinpano maseualmej.

Kema panok se keski semanas tiasitoj Alicante (España), uan nopaya tijnejkej tijnamakasej nopa barco uan kiampa tijkouaskiaj seyok. Amo aka kinekiyaya kikouas se barco tlen sosoltik, tlen amo kipixtoya se motor uan tlen akalakiyaya. Maske kiampa panok, nijpiayaya miak tonali nimomachtis Biblia.

Kema nijpouayaya Biblia, nikitayaya eli se amochtli tlen techpaleuiyaya tijmatisej kenijkatsa tiyolpakisej. Nimosentlachilik nikitas Biblia kiijtoua kenijkatsa moneki timonejnemiltisej. Uan nimotlatsintokiyaya kenke katli tikijtouaj tijtokiliaj Cristo amo kiampa tijchiuaj.

Pejki nijchiua kampeka kuali nimonejnemiltis, yeka ayokmo nijtekiuik drogas. Nimoiljuiyaya itstoyaj maseualmej katli kena monejnemiltiyayaj kej Biblia tlamachtia, uan nijnekiyaya nikinpantis. Yeka, sampa nimomaijtok uan nikiljuik toTeotsij ma nechpaleui nikinpantis.

Tlaj nijnekiyaya nijpantis se religión katli melauak, monekiyaya nikitas tlaj melauak tlen tlamachtiyayaj. Ipan altepetl Alicante onkayaya miak kali kampa mosentiliyayaj. Yeka,  kampa nikitayaya kinpiaj tlaixkopinkayomej, nima nimoiljuiyaya kichiuaj tlen amo kinamiki.

Se domingo ika tiotlak niitstoya ipan se tlachikili, iixmelak kampa asij barcos. Nopaya nijpojtoya Santiago 2:1-5, kampa kiijtoua amo kinamiki san tikinpatiitasej katli tlatominpiaj. Kema nitlakuepilik kampa nijkaktoya nobarco, nipanok kampa nojkia tlaueyichiuaj. Kalteno eltoya se tlajkuiloli kampa kiijtouayaya: “Kali kampa mosentiliaj Jehová itlajtoltemakauaj”.

Uajka nimoiljuik: “Nikitas kenijkatsa nechselisej ni maseualmej”. Yeka, nikalajki maske san noikxipa, nitentsonueueyak uan maske nopantalo tsayantoya. Katli kiniljuiyaya kanke moseuisej, nechiljuik ma nimoseui nechka kampa se siuatl katli ya ueyi. Ya kuali nechselik uan nechpaleuik nijpantis textos katli kiijtojtiajki katli tlamachtiyaya. Kema tlanki tlanechikoli, nimosentlachilik pampa nochi kuali nechtlajpalojkej. Se tlakatl nechtlanejki ichaj uan kiampa tikamanaltiskiaj tlen Biblia. Ayamo nijtlamipojtoya Biblia, yeka nikiljuik: “Teipa nimitsiljuis”. Uan pejki nochipa nia ipan tlanechikoli.

Se keski semanas teipa, niajki ichaj nopa tlakatl, uan ya nechnankilik ika Biblia nochi tlen nijnekiyaya nijmatis. Kema panotoya se semana, nechmakaj miak yoyomitl. Kiijtok nopa yoyomitl eliyaya iaxka se katli kitsaktoyaj pampa kichiuayaya tlen Biblia kiijtoua: timoiknelisej se ika seyok uan amo tiasej ipan tlauilankayotl (Is. 2:4; Juan 13:34, 35). Nama kena nikinpantik katli nikintemouayaya: maseualmej katli monejnemiltiaj kej Biblia tlamachtia. Ayokmo nijnejki nijpantis se isla yejyektsi, nama nijnekiyaya kuali nijkuamachilis Biblia. Yeka, nitlakuepilik Países Bajos.

Kema niajki Groninga (Países Bajos), niuejkajki naui tonali niasiti pampa nikiniljuik sekinok san ma nechuikakaj ipan inincarro. Nopaya pejki nijtemoua tekitl tlen ika nimopanoltiskia. Yeka, nitlajtlanki tekitl kampa kuaximaj, uan nijtemitik se amatl kampa monekiyaya nijtlalis tlake religión nijpixtoya. Nopaya nikijkuilok: “Ni eli se Jehová itlajtoltemajka”. Kema nopa tlakatl katli nechtekimakaskia kipojki, nima kipatlak iixayak, uan nechiljuik: “Teipa nimitsnotsas”. Uan amo kema nechnotski.

Teipa niajki kampa nojkia kuaximaj, uan nitlajtlanki tlaj kinekiyayaj se akajya ma kinpaleui. Uan nopa tlakatl nechtlajtlanik tlaj nijpixtoya amatl kampa nesiyaya nimomachtijtoya o  kampa nitekititoya achtouia. Nikiljuik nikinkualchijchiuayaya barcos. Uan nopa tlakatl nechiljuik: “Uelis tijpeualtis ni tiotlak, san amo nijneki xijchiua tlen amo kuali pampa nieli se Jehová itlajtoltemajka uan nimoyakana ika tlen Biblia tetlajtolmaka”. Tlauel nimosentlachilik, uan nikiljuik: “¡Na nojkia!”. Ipan nopa tonali nijpixtoya tlauel ueueyak notentso uan notsonkal, yeka nechiljuik: “Nimitsmachtis tlen Biblia tlamachtia”. Tlauel nechpaktik tlen kiijtok. Uajka nikitak kenke amo nechnotstoyaj kampa achtoui niajki: pampa Jehová pejtoya nechmaka tlen nijtlajtlanilijtoya (Sal. 37:4). Yeka, se xiuitl nitekitik kampa toikni uan ya nechmachtiyaya ika Biblia, uan ipan enero 1974 nimoatsonpoliuiltik.

Kema panok se metstli ika nimoatsonpoliuiltijtoya, pejki nitlatekipanoua kej precursor, uan nopa kichijtok nelnelia tlauel ma niyolpaki. Kema panok seyok metstli niajki Ámsterdam, nopaya nitlapaleuik ininuaya sekinok toikniuaj katli pejtoyaj tlamachtiaj ika español. Tlauel niyolpajki nikinmachtis sekinok ika español uan portugués. Uan ipan mayo 1975, nechtekimakakej kej precursor especial. ¡Jehová tlauel nechteochijtoya!

Se tonali, yajki ipan totlanechikol se precursora especial katli itoka Catharina uan yauiyaya iuaya se siuatl katli momachtiyaya Biblia, katli eua Bolivia. Pejki nimotlajkuiljuilia ika Catharina, uan tikitakej tijnekiyayaj tijchiuasej sanse tlamantli. Timosenkajkej ipan 1976, uan nojua titlatekipanojkej kej precursores especiales. Ipan 1982, techtlanejkej ipan Galaad, clase 73. Tlauel tiyolpajkej uan timosentlachilijkej pampa techtitlankej ipan África Oriental. Makuili xiuitl titlatekipanojkej Mombasa (Kenia). Ipan 1987, techtitlankej altepetl Tanzania, kampa tekichiuanij sampa techkajkej ma titlaueyichiuakaj. Nopaya tiitstoyaj 26 xiuitl, uan teipa titlakuepilijkej Kenia.

Tlauel tiyolpakij pampa tikinpaleuijtokej sekinok ma kiixmatikaj tlen melauak tlamachtia Biblia. Kema nitlajtolmoyauayaya ipan Mombasa nijkamanaljuik se tlakatl katli achtoui pejki nijmachtia. Nijmakak ome pilamochtsitsij, uan ya kiijtok: “Tlake nijchiuas kema nijtlamipouas”. Kema panok se semana pejki nijmachtia ika amochtli Usted puede vivir para siempre en el paraíso en la Tierra, katli kiski ipan tlajtoli suajili. Kema panok se xiuitl, moatsonpoliuiltik uan pejki tlatekipanoua kej precursor. Ya uan isiua kinpaleuijtokej se 100 maseualmej ma kimaktilikaj ininnemilis Jehová uan ma moatsonpoliuiltikaj.

Kema nijkuamachilik kenke tiitstokej, nijyolmatki kej nopa “tlanamakaketl tlen kitemoua nopa perla tlen más patio”, uan kema kipantik kinejki moaxkatis (Mat. 13:45, 46). Nijnekiyaya nikinpaleuis sekinok nojkia ma itstokaj ika pakilistli. Catharina uan na, tikitstokej Jehová kinteochiua itekipanojkauaj uan kichiua nelnelia ma yolpakikaj.