A dü mbi na ngu 1948 na Pays-Bas. Ngu oko na pekoni, sewa ti e aquitté ague na São Paulo na Brésil. Babâ na mama ti mbi ayeke gue lakue na eglize na e yeke diko ka Bible na peko ti kobe ti lakui. Na ngu 1959, e quitté Brésil e gue na États-Unis na e lango na Massachusetts.

E kue e yeke miombe, na Babâ asara kua ngangu ti bâ lege ti e. Lo sara akua nde nde: lo voyagé ti ka ye, lo sara kua ti lekengo lege nga lo sara kua na yâ ti mbeni ndokua ti voyage na avion. Terê ti e kue anzere so lo wara kua na ndokua ti voyage so, ndali ti so azi lege na e ti voyagé mingi.

Na ngoi so mbi yeke na lycée, mbi yeke pensé ka mbi tene: ‘Nyen la mbi yeke sara ande tongana mbi kono?’ Ambeni kamarade ti mbi asoro ti gue na université, ambeni asoro ti sara kua ti turugu. Me ti mbi, mbi ye ti sara kua ti turugu ape ndali ti so mbi ye papa ape nga mbi ye tiri ape. Mbi décidé ti gue na université tongaso si mbi sara kua ti turugu ape. Me ye so mbi ye mingi  ayeke ti aidé azo, ndali ti so mbi pensé so a yeke sara si mbi duti na ngia.

Na université, mbi soro ti sara anthropologie ndali ti so mbi ye ti hinga tongana nyen la fini abâ gigi. A fa na e ye na ndö ti évolution na a hunda na e ti bâ ni tongana tâ ye. Me na mbi, ambeni fango ye ni ayeke na lege ni ape na a hunda na e ti mä na bê na ni sân preuve.

Na yâ ti aye so a yeke fa na e, a fa na e pëpe amama-ndia na ndö ti nzoni sarango ye. Me, a fa na e ti sara ye kue so e peut ti sara ti wara anzoni note. Mbi bâ so mbi yeke na ngia tongana mbi na akamarade ti mbi e sigi ti sara ngia nga tongana mbi tara ti nyon drogue, me ngia ni so ayeke gï teti kete ngoi. Mbi hunda terê ti mbi, mbi tene: ‘Eskê tâ nzoni gigi la?’

Na ngoi ni so, mbi gue na gbata ti Boston na mbi komanse ti gue na mbeni université kâ. Ti payé ekole ti mbi, mbi sara mbeni kua na ngoi ti vacance; na place ti kua ni la mbi wara terê ti kozo ni na aTémoin ti Jéhovah. Mbeni mba ti mbi ti place ti kua asara tënë na mbi na ndö ti prophétie ti “angoi mbasambala”, so ayeke na Daniel chapitre 4, na lo tene na mbi so e yeke na ngoi ti nda ni la (Dan. 4:13-17). Hio mbi bâ so tongana mbi ngbâ ti sara lisoro na lo na ndö ti Bible, nga tongana mbi mä na bê na aye so mbi yeke manda, mbi doit ti changé aye na yâ ti gigi ti mbi. Tongaso, mbi sara kue ti wara terê na lo ape.

Na université, mbi mû acour so ayeke mû lege na mbi ti sara kua ti volontaire na Amérique du Sud. Mbi pensé lani so, ti sara anzoni ye ti aidé azo so abezoin mungo maboko ayeke sara si mbi duti na ngia. Me même na peko ti so mbi sara aye so, mbi bâ so mbi yeke na ngia ape. Vundu asara mbi na mbi zia ti gue na université.

Na mai ti ngu 1970, mbi gue na Amsterdam, na Pays-Bas, ti sara kua na yâ ti oko ndokua ti voyage so babâ ti mbi asara lani kua dä. Kua ni so asara si mbi voyagé mingi nga mbi sara vizite na akodro na Afrika, Amérique, Europe nga na Asie. Hio mbi bâ so, akodro kue so mbi si dä ayeke na akota kpale na zo oko apeut ti leke ni ape. So mbi ye lakue ti sara ye ti nzoni na yâ ti gigi ti mbi, mbi décidé ti kiri na États-Unis na même université so mbi yeke dä lani na Boston.

Hio mbi bâ so, aye so mbi manda na université a-aidé mbi ape ti wara kiringo tënë na ahunda ti mbi na ndö ti fini. So mbi hinga ye so mbi peut ti sara ape, mbi hunda wango na professeur ti mbi ti anthropologie. Li ti mbi akpe na ngoi so lo tene: “Mo ngbâ ge ngbanga ti nyen? Mo quitté ma?” Gï so lo tene na mbi tongaso, mbi zia université biani biani.

Mbi ngbâ lakue ti bâ so mbi yeke na ngia ape, tongaso mbi linda na yâ ti groupe ti azo so ake angobo ti sarango ye so na bango ni ala gi ti sara si azo aduti na siriri nga aye terê. Mbi na ambeni kamarade ti mbi e voyagé e gue na Acapulco na Mexique. E lango na yâ ti kete kodro ti azo so, sarango ye ti ala ayeke nde so na bango ni ala yeke na kpale ape wala ala gi bê ti ala ape. Me so e lango kâ, mbi bâ hio so fason so ala vivre na ni anzere ape wala asara si zo awara ngia so aninga  ape. Mbi bâ nga so mingi ti azo ni asara ye na lege ni ape nga ala yeke be-ta-zo ape.

Na ngoi ni so, mbi komanse ti gbu li ti mbi encore na ndö ti ambeni ye so mbi ye ti sara lani na ngoi so mbi de kete. Mbi ye lani ti voyagé na lê ti angu-ingo, gï tongana senge zo ti voyage ape me tongana capitaine ti bateau. Mbi peut ti sara ni gï tongana mbi yeke na bateau ti mbi wani si. So Tom, mbeni kamarade ti mbi, ayeke na mara ti pensé ti mbi, e mû desizion ti voyagé na yâ ti dunia legeoko. Mbi ye lani ti gue na mbeni pendere zoa so kâ mbi peut ti duti na gbe ti andia so azo alu ape.

Mbi na Tom e gue na Arenys de Mar, nduru na Barcelone, na Espagne. Kâ, e vo Llygra, mbeni bateau so ayo mètre 9, 4. E leke peko ni tongaso si e peut ti voyagé na ni nzoni. Ndali ti so e ye ti si hio ape, e zi moteur ti bateau ni tongaso si e wara kota place ti zia ngu ti nyongo ti e dä. E vo akâî use ti mètre 5 tongaso si a mû lege na e ti fa lege na bateau ni ti luti na akete port. Na nda ni e gue na Seychelles, na Kota ngu-ingo ti Inde. E leke lani ti hon na yanga ti ngu-ingo ti Afrique de l’ouest nga ti hon na terê ti Cap de Bonne-Espérance na Afrique du Sud. Ti si na ndo so e yeke gue dä, e bâ atongoro, e sara kua na acarte, ambeti nga na mbeni gbakuru ti fa lege na e. Li ti mbi akpe ti bâ tongana nyen la e si tâ nzoni na lege ti aye so e sara kua na ni.

A ninga ape, e bâ so ngbene bateau ti e ni ayeke lani nzoni ti sara na voyage na lê ti ngu-ingo ape. L’heure oko oko, litre ti ngu 22 ayeke li lani na yâ ti bateau ni. Tongana ti so mbi tene na tongo nda ni, na ngoi so mbeni kota pupu aya mbeto asara mbi na mbi sambela na peko ti so a sara angu mingi mbi sambela ape; mbi mû zendo na Nzapa so tongana e sö kuâ, mbi yeke gi ti hinga lo. Pupu ni akaï na mbi sara ye alingbi na zendo so mbi mû.

Mbi komanse ti diko Bible na lê ti kota ngu-ingo. Imaginé so mo duti na milieu ti Ngu-ingo ti Méditerranée, mo bâ asusu nde nde na terê ti mo nga mo bâ ndo ayo mo bâ mo tene yayu na sese atingbi terê. Na bï, bungbi ti atongoro so sese ayeke dä so mbi bâ apika bê ti mbi na apusu mbi ti hinga na bê ti mbi kue so Nzapa ayeke pensé na azo.

Na peko ti so e sara ambeni yenga na lê ti ngu-ingo, e si na port ti Alicante, na Espagne, kâ e gi ti kä bateau ti e ni ti vo mbeni nzoni ni. Li ti e akpe ape so, a yeke lani ngangu ti wara mbeni zo so apeut ti vo mbeni ngbene bateau, so moteur ayeke dä ape nga so akoro. Me a yeke lani mbeni nzoni ngoi ti tene mbi diko Bible la.

So mbi diko Bible mingi, mbi komanse ti bâ so a yeke mbeni buku so apeut ti aidé e ti duti na ngia. Aye so Bible afa polele na ndö ti dutingo na saleté ape, nga sarango ye na lege ni apika bê ti mbi mingi, nga mbi hunda terê ti mbi ngbanga ti nyen la azo mingi, so mbi kue mbi yeke na popo ni, so atene ala yeke aChrétien, asara sanka ti atënë so Bible atene.

Mbi leke na bê ti mbi ti sara akota changement, tongaso mbi zia lege ti drogue. Mbi pensé so ambeni zo adoit ti duti dä so asara ye alingbi na andia ti Bible na ndö ti nzoni sarango ye na mbi ye ti wara ala. Ti fani use mbi sambela, mbi hunda na Nzapa ti aidé mbi ti wara ala.

Na mbi, a yeke na lege ni ti gi ti hinga abungbi ti vorongo Nzapa oko na oko kue tongaso si mbi wara vrai ni. Na ngoi so mbi yeke tambela na ndö ti alege na Alicante, mbi bâ gbâ ti ada ti nzapa. Me ndali ti so gbâ ti a-image ayeke na terê ti ada ti nzapa ni so, mbi hinga so ala yeke tâ bungbi ti vorongo Nzapa ape.

Na mbeni dimanche na peko ti midi, mbi yeke na terê ti mbeni kete hoto na mbi yeke bâ port na gbe ni, mbi yeke diko Jacques 2:1-5, so atene so a yeke na lege ni ape ti sara nzoni gï na azo ti mosoro. Na ngoi so mbi yeke na lege ti kiri na terê ti bateau ti e, mbi bâ mbeni place so akpa ndo ti vorongo Nzapa na a sara mbeti na terê ni atene: “Da ti Royaume ti aTémoin ti Jéhovah.”

Mbi tene: ‘A yeke nzoni mbi tara azo so ti bâ tongana nyen la ala yeke yamba mbi.’ Tongaso, mbi li na yâ ti Da ti Royaume ni sân poro, na gbâ ti kuä ti yanga nga mbi yü jeans so asuru. Zo so ayeke yamba azo ague azia mbi na terê ti mbeni mbakoro-wali so, na nzoni bê, lo aidé mbi ti wara aversê so zo so amû diskur afa. Na peko ti bungbi ni, li ti mbi akpe kue ti bâ so azo kue abara mbi na ngia. Mbeni koli atisa mbi na da ti lo ti tene mbi na lo e sara lisoro, me ndali ti so ade mbi hunzi dikongo Bible ape, mbi tene na lo mbi tene: “Tongana mbi yeke prêt awe si.” Gï na ngoi ni so, mbi komanse ti ga na abungbi kue.

Ayenga mingi na pekoni, mbi gue na da ti koli ni na lo kiri tënë na ahunda ti mbi na ndö ti Bible. Yenga oko na pekoni, lo mû na mbi mbeni sac so gbâ ti apendere bongo ayeke na yâ ni. Lo tene na mbi so wa ti bongo ni ayeke na kanga ndali ti so lo sara ye alingbi na commandement ti Bible so ahunda ti ndoye terê na popo ti e nga ti manda ti sara bira ape (És. 2:4; Jean 13:34, 35). Fadeso, mbi yeke sûr so mbi wara ye so mbi yeke gi lani: azo so asara ye alingbi na ye so Bible atene na ndö ti nzoni sarango ye. Ye so mbi ye ti sara ayeke encore ape ti gi ti wara mbeni pendere zoa me ayeke ti manda Bible na ti mä yâ ni nzoni. Tongaso, mbi kiri na Pays-Bas.

Mbi sara lango osio ti si na gbata ti Groningen, na Pays-Bas. Kâ, mbi bezoin ti wara mbeni kua ti wara aye so mbi bezoin ni. Mbi hunda ti sara kua na yâ ti mbeni menuiserie, na yâ ti demande ni a hunda bungbi ti vorongo Nzapa ti mbi. Mbi sara “aTémoin ti Jéhovah.” Na ngoi so wa ti ndokua ni adiko ni, mbi bâ so lê ti lo achangé. Lo tene: “Mbi yeke iri mo.” Me lo iri mbi lâ oko ape.

 Mbi si na mbeni menuiserie nde na mbi hunda wani wala lo bezoin mbeni zo ti aidé lo. Lo hunda diplôme ti mbi nga na ye so afa so mbi sara kua kozo. Mbi tene na lo so mbi yeke leke lani peko ti mbeni bateau so a sara na keke. Li ti mbi akpe so lo tene: “Mo peut ti komanse na peko ti midi so, me a lingbi mo hinga mbeni ye. Mbi ye si mo ga na mbi kpale ape, ndali ti so mbi yeke Témoin ti Jéhovah na mbi yeke sara ye alingbi na amama-ndia ti Bible.” Li ti mbi akpe kue na mbi tene na lo: “Mbi kue mbi yeke Témoin ti Jéhovah.” So mbi yeke na yongoro kuä ti li nga na kuä ti yanga, lo hinga so mbi yeke Témoin ape. Tongaso, lo tene: “Mbi yeke manda Bible na mo.” Mbi yeda na ni na ngia. Fadeso, mbi hinga polele ndani so kozo zo ni airi mbi na kua ape so. Jéhovah amû lani na mbi aye so mbi sara nzara ni (Ps. 37:4). Na yâ ti ngu oko, mbi sara kua na ndo ti ita so nga lo manda Bible na mbi, na pekoni mbi wara batême na janvier 1974.

Nze oko na pekoni, mbi ga pionnier, ye so a nzere na mbi mingi. Na nze so aga na pekoni, mbi gue na Amsterdam ti mû maboko na mbeni fini groupe ti Espagnol. A nzere na mbi mingi ti manda Bible na azo na Espagnol nga na Portugais. Na mai ngu 1975, mbi ga pionnier spécial.

Mbeni lâ, Ineke, mbeni ita-wali so ayeke pionnier spécial, aga na bungbi ti e ti Espagnol, lo ga ti fa na e mbeni zo ti Bolivie so lo yeke manda Bible na lo. Mbi na Ineke, e komanse ti tokua lettre na mba ti gi ti hinga terê; na hio mbi bâ so aye so e ye ti sara ayeke oko. E sara mariage na ngu 1976 na e ngbâ pionnier spécial juska na ngu 1982, na ngoi so a tokua e ti sara klase 73 ti Ekole ti Galaad. Li ti e akpe kue nga a nzere na e mingi so a tokua e na Afrique de l’Est, kâ e sara ngu oku na Mombasa, na Kenya. Na ngu 1987, a tokua e na Tanzanie ndo so a zi lege na kua ti fango tënë dä. E ngbâ kâ ngu 26, na pekoni e kiri na Kenya.

So e mû maboko na azo so asara terê ti ala kete ti manda Bible, a sara si e wara ngia biani na yâ ti fini ti e. Na tapande, kozo zo so mbi manda Bible na lo na Mombassa ayeke mbeni koli so mbi fa tënë na lo na ndo so azo ahon dä mingi. Na peko ti so mbi mû na lo apériodique use, lo tene: “Tongana mbi hunzi ti diko ni, nyen la mbi yeke sara na pekoni?” Na yenga ti peko, mbi komanse ti manda Bible na lo na yâ ti buku Mo lingbi ti douti la koue la koue na paradis na ndo sesse so a londo ti sigi na Swahili. Ngu oko na pekoni, lo wara batême na lo ga pionnier permanent. Ngbene ye na ngoi ni so ti ga na ni, lo na wali ti lo amû maboko na azo nduru na 100 ti mû terê ti ala na Nzapa nga ti wara batême.

Na ngoi so ti kozoni mbi hinga ndani so mbi yeke na fini, mbi sara ye tongana zo ti dengo buze so ayeke gue na ando nde nde so a wara mbeni perle so ayeke nde na so aye ti zia ni ape (Mat. 13:45, 46). Mbi ye lani ti mû ngoi ti mbi ti aidé azo ti wara tâ ngia na yâ ti fini ti ala. Mbi na wali ti mbi so mbi ye lo mingi e bâ so Jéhovah ayeke aidé azo ti lo ti wara tâ ngia na yâ ti fini ti ala.