Lendá lá ɔwɔmbɔ w'akambo

Lendá lá akambo lá yombasɛ́

ƆKƆNDƆ WƆ LOWIKO

Lahonaki djɛ ndjala la lowiko lolekɔ nsɔsɔlɔ l’okoma

Lahonaki djɛ ndjala la lowiko lolekɔ nsɔsɔlɔ l’okoma

WINÁ wɔ motakɛndjɛka masuwa l’anteyi kɛ ndjale kɛ Méditerranée, nkamɔka efula winá wɔ misola ente masuwa wɔmi wayalaki l’iholo m’anse edjinge iholo yɛsɔ y’ingeyɛki washi efula. Masɔ ko lompopo lɔ wolo efula lotateyɛka mpopa. Ndjokaka wɔma efula ko ndɔmbaka mbala kɛmi kɛ ntondo m’ɔkɔngɔ wɔ nangha ɛnɔnyi efula mpalɔmbɛ. Mokomaka lá nkambo djɛsɔ ngetemo? Nyontshike nkowanga má bango dj’ɔkɔndɔ.

Winá wɔ mayalaka l’ɛnɔnyi esambele, nkfumbo kɛso k’otondo tɔsɛkɔka tá Brésil

Mbotshɔka lá Pays-Bas lá 1948. Ɔnɔnyi wɔwɔlamisa tɔsɛkɔka nkfumbo kɛso k’otondo tá São Paulo, lá Brésil. Ambotshi wami wayapɛyɛki efula lá wayi wa ntolo edjinge tawalaki Bible esanga lá nkfumbo mbala la mbala. Lá 1959 tɔsɛkɔka lonkina tá États-Unis l’isatshu ntintasɛ lá Massachusetts.

Papa kɛmi akambaki efula djɛ nkotshɛ ehomba wɛ nkfumbo kɛso keyalaki l’anto enanɛyi. Nde akambaki elemo efula wetshikitanyi, lá winá ɛmɔtshi etengo onsadji wɔ nkete woheeta, lá winá enkina alɔngɔsalaki entayimbo edjinge lá kɔmpanyi k’aviɔ keheetaki l’ewila efula. Isankfumɔ lá nkfumbo tasasangaki winá w’indakambaka lá kɔmpanyi k’aviɔ ladjikɛnde kɛsɔ katɔpɛyɛki mbamba kɛ mpeeta t’ewila efula.

Winá wɔ mayalaka l’ankalasa y’imanite, ndawopolaki mɔmɛlɛ mbala efula ente: ‘Kɛkɔnge kɛ mongonangha winá wɔ mongofula?’ Tolongo tɔmi tɔmɔtshi wasɔnaki nkindjɛ l’inivɛrsite, ankina watshɔki t’olemo w’angala. Koko lemi, ntakɔpaki ntshɔ t’olemo w’angala mande ntakɔpaki kaanga ndambo daambi nsɛ ampɔsɔ l’anto ankina kana nana ambandji. Djɛkondeke mɔshi nkano djɛ ndjingela l’inivɛrsite l’ikanyi yɛ ndota olemo w’angala. Koko m’anse k’oloko wɔmi, lakɔpaki nkotshɛ anto ankina ladjikɛnde lakanelaki ente kɛsɔ kengonkotshɛ djɛ ndjala la lowiko lolekɔ nsɔsɔlɔ l’okoma.

LOWIKO LƆ MAWIKAKA WINÁ WƆ MINGELAKA L’INIVƐRSITE

Mponaka lowiko lolekɔ l’okoma l’ilá, k’ɛnɔnyi efula

Winá wɔ mingelaka l’inivɛrsite, lakɔpaki kuru k’iyetaka anthropologie ladjikɛnde lakɔpaki ndjewa ikɔkɔ yɛ lowiko. Watolakanyɛki ambɔ nkete mposaka eposaposa, ko wetsha watɔlɔmbaki dj’iso ndjawola nkambo djɛsɔ. Koko lemi nyɛnaka djɛ nsakiso imɔtshi y’iyapɛyɛka yetayala nsɔsɔlɔ, ko iwɔ wakɔpaki ngo iso ndjawola etengo wanɛ wambowodjɛ wiso, nkambo djepokana la kɛnɛ k’etepela siansɛ.

Lá nkalasa kɛ mingelaka, watatolakanyɛki tɔkfɔ tɔ djonyi tolendana la nanghedji. Koko, yapikaka nghɔmɔ ɛnsɔsɔnde lá wopo w’okokaso ndonga l’inivɛrsite. Ndjɛka ndoyala la ndambo k’osasa winá wɔ motateyɛka ntshɔ tá wafɛtɛ la nnɔ ndambo k’odjinga isa tolongo, koko osasa wɔsɔ woyalaka ngo w’itetenyi. Ndawopolaki ente: Lowiko lowikami lɔnɛ, ‘ndeke lolekɔ nsɔsɔlɔ l’okoma?’

Ataheta ilá, nsɛkɔka ta ngando kɛ Boston ko ntateyɛka ndjingela l’inivɛrsite ye l’eteyi. Djɛ mba wopo wɔ mfuta nkalasa kɛmi, ntateyɛka nkamba ilelemo imɔtshi l’etsho wɛ vakansɛ, ko l’olemo wɔsɔ ndeke motopomana l’Owakɛ wɔ Yehova mbala kɛ ntondo. Winami w’olemo wɔsɔ anshimelaka nkambo djelendana la prɔfɛsi kelekɔ lá Danyɛlɛ shapitrɛ 4 ketepela nkambo djɛ ‘deko esambele’ edjinge ansipisoyɛka ante towika l’etsho w’ekomo. (Dan. 4:13-17) Nsipisoyɛka mbala kɛmɔ ente ntsha lemi nkindjɛ la wamba wasɔ edjinge nkamba la wakɔ, langootshikitanyɛ yopo yɛ lowiko lɔmi. Djɛkondeke matateyɛ djewɔ winami w’olemo wɔsɔ lá topo tonkfumɔ.

Lá inivɛrsite, ndjingelaka nkalasa kɛmɔtshi kekokisa ndɔngɔsɔla lemi djɛ ntokamba l’olemɔ ɔmɔtshi woyapɛyɛkawɔ l’ɛkɔpa lá Amɛrikɛ wa sidɛ. Lakanelaki ente nkotshɛ anto ankina má ndananghela akambo wa wɔlɔ angonkotshɛ djɛ ndjala la lowiko lolekɔ l’okoma. Koko ndjɛka ndoyala l’ehamo ente kaanga lemi konanghaka nkambo djɛsɔ mpangoyala la lowiko lolekɔ l’okoma. Ndɛmbaka m’ɔtɛ wɔ nkambo djɛsɔ ko ntshikaka ndjingela l’inivɛrsite l’ekomo k’etenyi k’ape.

NKINDJƐKA MPONA LOWIKO LOLEKƆ L’OKOMA TII L’EWILA W’ETALE

Lá Ngɔndɔ k’atano 1970, nsɛkɔka tá Amsterdam, lá Pays-Bas, djɛ ntokamba etengo papa ndakambaka lá kɔmpanyi k’aviɔ. M’ɔtɛ w’olemo wɔsɔ, mbaka mbamba kɛ mpeeta t’ewila efula, mbembolaka ewila efula wel’Afrikɛ, Amɛrikɛ, Erɔpɛ, la Asie. Ataheta ilá nsipisoyɛka ente ewila enkfumɔ w’imawembola wapomana la ekakasano wɛ wolo, edjinge ɛnamaki etengo lako owila ɔmɔtshi l’anteyi k’ewila wɛsɔ wokokisa nkandola ekakasano wɛsɔ. Mande ndjalaka la mposɛ k’efula kɛ nangha nkambo mɔ djɛ wɔlɔ lá lowiko lɔmi, ndɔsaka nkano djɛ nkalɔ lonkina tá États-Unis djɛ ntingela ngo l’inivɛrsite yɛ mingelaka ntondo lá Boston.

Koko winá wɔ mingelaka nkalasa kɛkɔ, ndjɛka ndosipisoyɛ ente mpawa kaanga nsakiso kɛmɔ lá weepó wɛmi welendana la lowiko. Etengo motewaki kɛ nangha, ndɔmbaka wetsha wɔso wɔtɔpɛyɛki kuru kɛ anthropologie dako. Nde ankamoyɛka efula winá wɔ ndatepela ante: “Ntsha nghɔsɔ, ko lamo ngotakindjɛ ndjeka? Lamo ngop’ime má inivɛrsite kaanga winá wɔsɔ?” Nkɔpaka nsakiso kɛ ndampɛyɛ efula. Ko nyimaka lotshinda m’inivɛrsite.

Mande nkindjɛka ndawoka etengo lowiko lɔmi lopalekɔ l’okoma, ndjingelaka l’iloyi imɔtshi y’anto yɛnamaki etengo walekɔ la vu edjinge la ngandji. Lemi isa tolongo tɔmi tɔmɔtshi totshɔka lɔkɛndɔ má États-Unis tá Acapulco, lá Mexique. Tintasɛka esanga l’olonghanyelo ɔmɔtshi w’anto wɛnamaki etengo walekɔ l’osasa la wapalekɔ kaanga l’okakasano kana l’okiyano lá lowiko. Koko má ndjintasɛ isawɔ, ndjɛka ndosipisoyɛ ente iwɔ watayala kaanga l’okoma ɔmɔ lá lowiko la watayala l’osasa wɔ nsɔsɔlɔ. Nyɛnaka ente efula l’anteyi kɛwɔ watayala la nkɔmano edjinge watatepelaki nsɔsɔlɔ.

NKINDJƐKA MPONA TII LÁ MASUWA

Esanga isa ilongo yɛmi, totahone paradiso kelá ntshanga

L’ilá k’enkfumɔ kɛsɔ, ntateyɛka nkanela lonkina nkambo mɔtshi dj’imakɔpaka nangha winá wɔ mayalaka ilɛngɛ. Lakɔpaki mpeeta lá ndjale la masuwa ape etengo kanga lokotshɛ koko etengo kapitɛnɛ kɛ masuwa. Yopo imɔ yɛ makoke nangha nkambo djɛsɔnde, má ndjala la masuwa wɔmi mɔmɛlɛ. Mande ilongo yɛmi imɔtshi y’iyetaka Tom ayalaki l’ikanyi yɛkɔ imɔ, tɔsaka nkano djɛ mpeeta la masuwa l’andja w’otondo. Lakɔpaki ndjisola ntshanga djɛ paradiso l’edjena kɛ mongotoyala otale l’ɛlɛmbɛ welá mbandja.

Lemi isa Tom totshɔka tá Arenys de Mar, entshupa la Barcelone, l’Espagne. Tosombaka masuwa wetawɔ Llygra woyalaki l’otale wɔ mɛtrɛ 9.4. Totateyɛka ndɔngɔsɔla masuwa wɔsɔ dj’iso mpeetaka wɔlɔ lá ndjale. Mande totayalaki la djonyi djɛ nkoma la nkeke l’edjena k’isotatshɔka, timɛkɛ mɔtɛrɛ ko l’edjena keyalaki mɔtɛrɛ towombaka washi ankina wa wɔlɔ w’isotanɔka. Djɛ ntokotshɛ dj’iso ntemɛka masuwa w’awaya wɔsɔ lá awongo wa daambi, toyalaka la nkapi ipe yeyalaki l’otale wɔ mɛtrɛ 5. L’ekomo, towangaka lɔkɛndɔ má Seychelles, tá Ɔsɛya Indien. Nonghanyi kɛso keyalaka kɛ mpeeta lá ntshanga djelekɔ l’owɛstɛ w’Afrikɛ edjinge lá Cap de Bonne Espérance, l’Afrique du Sud. Totakambaki la tɔɔtɔ, la kartɛ imɔtshi, l’enkanda edjinge la mpeko nkina djɛ wɔdju dj’iso mba ɛlɔndjɛlɔ kɛ wɔlɔ. Nkamɔka efula djɛ ndenda wopo wɔ isakoke ndjewa edjena kɔɔ k’isotatshɔka.

Ataheta ilá, tosipisoyɛka ente masuwa w’awaya wɔsɔ womboyala obusu la wopalekɔ lonkina wɔlɔ mpeeta la wɔkɔ lá ndjale. Ngo lá winá wɔ ntango ɔmɔ, litrɛ yɛ washi etengo 22 w’ingelaki lá masuwa winá enkfumɔ! Etengo motepelaki má djiko, ndjokaka wɔma efula lá winá wɔ lompopo ko ndɔmbaka mbala kɛmi kɛ ntondo m’ɔkɔngɔ wɔ nangha ɛnɔnyi efula mpalɔmbɛ, nanghaka elako te Ndjambe ente ntsha lambowika langonangha djɛ ndowewa. Lompopo lokitaka ko nkotshɛka elako kɛmi.

Mbangaka mbala Bible ngo winá wɔ sotaheetaka lá ndjale. Kokanela wopo wɔ moyawokaka winá wɔ mintasɛka l’adjiko djɛ masuwa, l’anteyi kɛ ndjale kɛ Méditeranée, ko nyɛna dongongo djɛ ndjale edjinge nse yɛ nkekete la yɛ tontshintshi yetambatamba. L’otsho, lákamɔki má ndenda doyi doyi djɛ tɔɔtɔ edjinge ndjawolaka ente Ndjambe kɛmɔtshi k’ilaka anto yimba ladjɛ ndjala.

M’ɔkɔngɔ wɔ iso mpeeta mbengo efula lá ndjale tokomaka lá bongo djɛ Alicante, lá Espagne, l’isotohonaka nsadjɛ masuwa wɔso ko nsomba onkina wɔ wɔlɔ. Ape l’ehamo, atayala wɔdju djɛ ntana onto wɔkɔpa nsomba musuwa w’obusu, wotayalaki la mɔtɛrɛ, la wingelaki washi! Koko lonkoko onkina, kɛsɔ kɛmpɛyɛka mbamba kɛ wɔlɔ kɛ nkindjɛ mbala Bible djɛmi.

Winá wɔ motalekaka mbala Bible, ndeke motalekaka nyɛna ente Bible dekɔ nsɔsɔlɔ l’elakanyelo efula wekoka ntokotshɛ djɛ ndonga lá lowiko. Nkamɔka má nyɛna etepela wokama papoo wekamba la Bible lá kɛnɛ kelendana la piyɔɔ kela demba, piyɔɔ kelá nanghedji ko ndawopolaka lamo anto efula, ndjila edjinge lemi mɔmɛlɛ, otepelaso ente tolekɔ Akristo koko topakambe la kɛnɛ kɛ Bible otepelande.

Ndɔsaka nkano djɛ ntapola wina wa djonyi lá lowiko lɔmi, djɛkondeke ntshikaka nɔ odjinga. Nkanelaka ente anto amɔtshi wawiká lá yopo yokana l’ɛlɛmbɛ wɛ Bible walendana la nanghedji walekɔ, ko nkɔpaka mpomana lawɔ. Djɛkondeke mbala kɛmi k’epe, ndɔmbaka Ndjambe djɛ nde nkotshɛ lemi djɛ mpomana l’anto wasɔ.

MPONAKA ETOLO KƐ NSƆSƆLƆ

Lemi lakanelaki ente alekɔ ikanyi yɛ wɔlɔ nshishima etolo l’etolo l’ilá k’etsho ɛmɔtshi tii winá wɔ mongotisola etolo kɛ nsɔsɔlɔ. Winá wɔ motaheetaka l’entayimbo welá Alicante, nyɛnaka amvulu efula yɛ ntolo. Koko mande efula k’amvulu yɛ ntolo yɛsɔ yayalaki la tosakandole efula l’eteyi, ndjewaka ente ntolo djɛsɔ djepalekɔ djɛ nsɔsɔlɔ.

La nkɔlɔ mɔtshi djɛ lofu lɔ lombengo, winá wɔ mayalaka l’ónkókó ɔmɔtshi, lasɔ ko ntatshu tá mbongo, mbalaka Djakɔbɔ 2:1-5, avɛrse watolakanyɛ dj’ipa ndeka ndɔsa ase onkfudji la ntshina ko nyɔnyɔla ase ɔnvɔ. Winá wɔ motakalɔka tá mbongo kɛ masuwa, nyɛnaka mvulu kɛmɔtshi keyalaki etengo mvulu k’etolo, edjinge wafunaka l’adjiko ambɔ: “Mvulu k’Okfumi k’Ewakɛ wɛ Yehova.”

Nkanelaka ente: ‘Nkohemba anto wanɛ, ndeke nkolenda wopo wɔ yongondongola.’ Ko ndjingelaka lá Mvulu k’Onkfumi ekolo oholo, ndɛdju nkfu, la djinɛ dj’apopo. Kanga lolongolaki anto lá wiso andɔsaka ko ampɛyɛka edjena kɛ ndjintansɛ entshupa la nyɔ kɛmɔtshi k’ekokolo kenkotshɛki la ngandji k’enkfumɔ djɛ ndjisola avɛrse wa ontepedji owalande má Bible. M’ɔkɔngɔ wɔ losanghanyɛ, nkamɔka efula má nyɛna wopo wɔ anto ankfumɔ yayɛka ndɔmpɛyɛ djemo l’osasalo onkfumɔ. Mpame kɛmɔtshi andjetaka tákande dj’iso ntosawola, koko mande lasɔ ko ntashiyɛ badji djɛmi djɛ Bible, ndoshimelaka ente: “Langokewoyɛ winá wɔ mongoyala entshupa.” Koko, mbangaka ndjingela nsanghanyɛ inkfumɔ.

M’ɔkɔngɔ wɔ mbengo efula, ntshɔka ntolenda mpame kɛkɔ lá mvulu kɛnde ko akandjimolaka weepó wɛmi enkfumɔ w’imá Bible. M’ɔkɔngɔ wɔ lombengo lɔmɔ, nde ampɛyɛka mpata kembolola nkfu la ntshendja djɛ wɔlɔ efula. Nde anshimelaka ante kanga ntshendja djɛnɛ alekɔ lá lokando ladjikɛnde nde apakɔpɛ nsekola ɔlɛmbɛ w’imá Bible wotoshimela djɛ nkɔpa anto ankina la dj’ipa nana mbandji. (Iza. 2:4; Dj. 13:34, 35) Lasɔ ndeke mooyashikikɛka ente lambisola kɛnɛ k’imahonaka, ntepela ente anto walɛmɛyɛ kɛnɛ kɛ Bible otepelande lá kɛnɛ kelendana la piyɔɔ kelá demba la kelá wɔɔngɔ! Masɔ okoma wɔmi wotayala lonkina wɔ ntisola paradiso kelá ntshanga koko djɛ ndjeka Bible la nsipisoyɛ wɔlɔ wɔlɔ. Djɛkondeke nkalɔka tá Pays-Bas.

OHONELO W’OLEMO

Ndjalaka ladjɛ nangha lɔkɛndɔ l’etsho ɛnɛyi la mutuka djɛ ntokoma lá ngando kɛ Groningen, lá Pays-Bas. L’eteyi, ndjalaka la djonyi djɛ mba olemo djɛ nshiyɛka ehomba wɛmi. Ntshɔka ntohona olemo lá isambo imɔtshi yonanghawɔ awaya, ko wampɛyɛka nkishi mɔtshi djeyalaki la weepó efula wɛ nkadjimola, woopó ɔmɔtshi wopolaki etolo kɛkɔnge k’ɔtɛmɔlami. Mfunaka ente, “Ewakɛ wɛ Yehova.” Winá wɔ kanga isambo ndawale nsakiso kɛsɔ, nyɛnaka elongi kɛnde kembotshikitana. Ko nde atepelaka ante, “Langoketa.” Koko atandjeta.

Ntshɔka t’isambo inkina, ko ndjopolaka kanga isambo yɛkɔ ntsha alekɔ la djonyi dj’onto wɔ nkamba lande. Ndje andjopolaka apɔlɔmɛ l’enkanda enkina wɛnyɛ kana lemi ndjewaka olemo. Ndoosipisoyɛka ente nanghaka olemo wɔ ndɔngɔsɔla masuwa w’awaya. Nkambo djenkamoyisa nde, nde atepelaka ante: “Wɛ nkoka mbanga olemo la nkɔlɔ djɛnɛ koko nkambo mɔ ngo, tomponelake ekakasano l’isambo yɛmi ladjikɛnde lemi ndekɔ Owakɛ wɔ Yehova edjinge langowikake lá yopo y’okana la tɔkfɔ tɔ Bible.” Nkamɔka efula edjinge ndooshimelaka ente: “Edjinge lemi ndekɔ Owakɛ wɔ Yehova!” Ape l’ehamo, ladjikɛnde layalaki la nkfo dj’etale edjinge la ndɛdju efula, nde anshimelaka ante: “Lasɔ, langokekɛ Bible!” Ndjawolaka okotshɔ wɔnde l’osasa onkfumɔ. Masɔ nsipisoyɛka lamo ndawola djɛ nkamba isande. Yehova akadjimolaka ndɔmbɔ yɛmi yem’anse k’oloko. (Yee. 37:4) Nkambaka l’isambo yɛ wɔnanyɔ wɔsɔ ɔnɔnyi ɔmɔ. Lá winá wɛsɔ, l’ekaki Bible isande, m’ɔkɔngɔ wɔ lasɔ ndongolaka batisimo lá Ngɔndɔ kɛ ntondo 1974.

EKOMO EKOMO, MBAKA LOWIKO LOLEKƆ L’OKOMA!

M’ɔkɔngɔ wɔ ngɔndɔ kɛmɔ, ndɔsaka olemo wɔ bango ntepela ente, wɔ yat’ekalo, olemo woyisa ndɔmpɛyɛ osasa efula. Lá ngɔndɔ kɛwɔlamisa, nsɛkɔka tá Amsterdam ntosuka iloyi yɛ bango yɛ yakfumbe l’eteyi l’otepela wɔ espagnol. Ɔsɔngo osasa woyalisa la lemi wɔ ndjeka l’ambeki l’otepela wɔ espagnol la wɔ Portugais! Lá Ngɔndɔ k’atano 1975, mbaka mpeyi kɛ nkamba etengo yat’ekalo yetshikitanyi.

Lofu lɔmɔtshi, nkaana Ineke kanga loyalaki yat’ekalo yetshikitanyi, ayɛka lá losanghanyɛ lɔso lɔ l’otepela wɔ espagnol djɛ nde ndotopomanyɛ l’ombeki wɔnde wɔ Bible wɔ yetaka Bolivian. Lemi isa Ineke tɔsaka nkano djɛ ndjewana wɔlɔ má ntomana enkanda, ko tisolaka djɛ tayalaki l’okoma ɔmɔ. Totshukanaka lá 1976 ko tokindjɛka nkamba etengo tat’ekalo totshikitanyi tii lá 1982, winá wɔ yotetaka djɛ ntingela nkalasa kɛ Ngiliyadɛ kɛ 73. Ayalaka nsɔsɔlɔ nkambo djɛ nkamɔ la dj’osasa winá wɔ yatotome tá ɛstɛ k’Afrikɛ, l’edjena k’isakambe ɛnɔnyi etano lá Mombasa, lá Kenya! Lá 1987, watotomaka tá Tanzanie, l’edjena kiyimɛ ɔlɛmbɛ wɔ yashimbe olemo wɔso l’eteyi. Tonanghaka l’eteyi ɛnɔnyi 26 ko toyɛka ndokalɔ tá Kenya.

Nkotshɛ anto welá ɛstɛ k’Afrikɛ djɛ ndjewa akambo welá Bible atɔpɛyɛka isa wadjɛmi osasa efula

Nkotshɛ anto w’okitshakitshɛ djɛ ndjewa akambo wa nsɔsɔlɔ wimá Bible, atokotshɛka djɛ ndjala la lowiko lolekɔ nsɔsɔlɔ l’okoma. Ndjɔmbɔmba, ombeki wɔmi wɔ ntondo wɔ Bible woyalaki lá Mombasa mpomanaka lande l’olemo w’ipoposanyɛ welá ntshandjawala. M’ɔkɔngɔ wɔ lemi ndɔpɛyɛ periɔdikɛ ipe, nde atepelaka ante: “Ya ntsha lamboshiyɛ wanɛ, monghonangha lonkina nge?” Lobengo lɔwɔlamisa totateyɛka ndjeka lande Bible l’onkanda Vous pouvez vivre éternellement sur une terre qui deviendra un paradis, woposisa bango l’otepela wɔ Swahili. Nde alongolaka batisimo m’ɔkɔngɔ w’ɔnɔnyi ɔmɔ edjinge akomaka yat’ekalo yɛ lotshinda. Nde nya wadjɛnde wakotshɛka anto nsuke la 100 djɛ ndalambola la ndongola batisimo.

Lemi isa Ineke tɛnaka wopo wɔ Yehova ɔtshɔkɔlande enkambi wɛnde djɛ ndjala la lowiko lolekɔ l’okoma

Mbala kɛ ntondo kɛ moosipisoyɛka okoma wolekɔ lá lowiko, ndawokaka etengo onanghi w’opoto wotahonaki akele wa tshó la wotakɔpa ndatshika. (Mat. 13:45, 46) Nkɔpaka mpetshɛ lowiko lɔmi ngo lá nkotshɛ anto ankina dj’iwɔ ndjisola okoma wolekɔ nsɔsɔlɔ la lowiko. Esanga isa wadjɛmi wɔ ngandji, tɛnaka ente Yehova ntshɔkɔlaka anto wande dj’iwɔ ndjala la lowiko lolekɔ l’okoma.