Dimi lakotɔ lo Pays-Bas lo 1948. Ɔnɔnyi wakayelana, nkumbo kami kakonɔ otsha la São Paulo la Brésil. Ambutshi ami wakayashaka efula l’ɔtɛmwɛlɔ ndo takadiaka Bible mbala la mbala oko nkumbo l’ɔkɔngɔ w’olelo wa la dikɔlɔ. Takonɔ nto lo 1959 koko mbala kɛsɔ otsha l’États-Unis ndo takatodjasɛ la Massachusetts.

Papa akakambaka olimu efula dia tokotshɛ sho nkumbo kande k’ana enanei ehomba aso. Nde akakambe oko omundji w’okanda weteta, oko osadi w’etadimbo ndo lo kɔpanyi k’aviɔ weteta lo wedja efula. Nkumbo kaso k’otondo kakangɛnangɛna etena kakandakondja olimu lo kɔpanyi kɛsɔ nɛ dia dui sɔ diakatosha diaaso dia mɛngɔla lo wedja efula.

Etena kakamɔtɔka lo kalasa ka sekɔndɛrɛ, mbaIa efula lakayambolaka ɔnɛ: ‘Kakɔna kayomosala lam’ayomola?’ Angɛnyi ami amɔtshi wakasɔnɛ dia mbɔtɔ l’inivɛrsite, koko akina wakatshu l’olimu w’ɔsɔlayi. Koko dimi konangaka olimu w’ɔsɔlayi, nɛ dia dimi konangaka mana l’anto kana ndɔ ta. Dimi lakɔshi yɛdikɔ ya mbɔtɔ l’inivɛrsite dia mbewɔ olimu w’ɔsɔlayi. Koko lakalangaka nkimanyiya anto akina lo mfɔnya ɔnɛ dui sɔ diayombisha lɔsɛnɔ lele mɛtɛ l’oyango.

Etena kakimi l’inivɛrsite lakayashaka lo wekelo wendana la lɔsɛnɔ l’onto, nɛ dia lakalangaka mbeya kiɔkɔ ya lɔsɛnɔ. Wakatetsha awui wendana l’ohilwelo ndo vɔ wakalongamɛka dia sho mbetawɔ ɔnɛ dui sɔ diaki mɛtɛ. Koko lakɛnyi di’elembetshielo ɛmɔtshi wakawasha komonga wa mɛtɛ ndo vɔ wakalangaka dia sho mbetawɔ oko akanga wa totshungu, dui diahɔtɔnɛ la kɛnɛ kata siansɛ.

Lo kalasa yakamɔtɔka, vɔ kotetshaka atɔndɔ wendana l’ɔlɔlɔ la kɔlɔ. Koko, vɔ wakatɛtɛka tsho l’ohomba wa nkotsha ko pe. Lakangɛnangɛnaka etena kakametshaka wenya kaamɛ l’angɛnyi ami wa lɛkɔ ndo etena kakamanɔka didjoyadjoya, koko ɔsɔ aki ɔngɛnɔngɛnɔ wa lo tshanda mɔtshi tsho. Lakayambolaka ɔnɛ: ‘Onde ɔnɛ ekɔ lɔsɛnɔ lele mɛtɛ l’oyango?’

L’etena kɛsɔ, lakonɔ otsha l’osomba wa Boston ndo lakatotatɛ mbɔtɔ l’inivɛrsite wa lɛkɔ. Lakakambaka olimu lo nshi ya vakashi, ndo lɛkɔ l’olimu mbakamatɛnana la Ɔmɛnyi wa Jehowa ɔmɔtshi mbala ka ntondo. Osekami ɔmɔtshi la l’olimu akasawola lami lo kɛnɛ kendana la prɔfɛsiya ka “tena esambele” kele lo Danyɛlɛ tshapita 4 ndo nde akanembetshiya ɔnɛ tekɔ lo nsɛna lo nshi y’ekomelo. (Dan. 4:13-17) Lakashihodia esadi eto ɔnɛ naka dimi ntetemala nsawola la nde awui asɔ ndo mbaɔsa la nɛmɔ, kete vɔ wayotshikitanya yoho yami ya lɔsɛnɔ. Ko lakatatɛ mbewewɔ osekami la l’olimu ɔsɔ lo toho tshɛ.

Etena kakimi l’inivɛrsite, lakalongola olowanyelo wakahombe nɔngɔsɔlami dia toyakimɔ la lolango dia tokamba olimu ɔmɔtshi l’Amérique du Sud. Lakafɔnyaka ɔnɛ nkimanyiya anto akina lo nsala awui w’amɛna ayokimanyiya dia monga la lɔsɛnɔ lele mɛtɛ l’oyango. Koko taamu taki lami lo kɛnɛ kendana la woho wa ntana lɔsɛnɔ lele mɛtɛ l’oyango takatafulaka tsho. Lakɛmbɛ ɛkɔndjɔ, ndo lakatshike mbɔtɔ l’inivɛrsite l’ekomelo k’etenyi ka ntondo.

Lo Ngɔndɔ ka tanu 1970, lakonɔ otsha la Amsterdam lo Pays-Bas ndo lakatokamba lo kɔpanyi k’aviɔ kakɔ kaamɛ kakakambaka papa olimu. Diɛsɛ l’olimu ɔsɔ, lakɛngɔla efula, lakɛngɔla lo wedja wa l’Afrikɛ, wa l’Amɛrikɛ, wa l’Erɔpɛ ndo wa l’Asiya. Aha la ntshimbatshimba lakashihodia ɔnɛ oyadi wodja akɔna wakamɛngɔla, vɔ tshɛ waki l’ekakatanu wa wolo ndo akɛnamaka dia ndooko wodja l’atei awɔ wakakoke nkandola ekakatanu ɛsɔ. Laki la nsaki ka nsala dui dimɔtshi di’ohomba lo lɔsɛnɔ, diakɔ diele lakɔshi yɛdikɔ ya nkalola l’États-Unis ndo tɔtɔ nto l’inivɛrsite akɔ waamɛ wa la Bostone.

Koko l’ɔkɔngɔ wa dimi nkalola lo kalasa, lakashihodia esadi eto ɔnɛ, latakondja ekadimwelo lo ambola ami wendana la lɔsɛnɔ. Lam’ele dimi kombeyaka kɛnɛ ka nsala, lakalɔmbɛ ombetsha ami wa anthropologie dako. Lakaambe etena kakandambitɛ ɔnɛ: “Lande na katetemalayɛ mbeka? Lande na kahayatshike mbɔtɔ l’inivɛrsite?” Dui sɔ diakangɛnyangɛnya. Ko lakamɔ oma l’inivɛrsite lo pondjo.

Lam’ele lɔsɛnɔ lami komonga l’oyango, lakayɔtɔ l’olui ɔmɔtshi w’anto wakɛnamaka dia waki la wɔladi ndo la ngandji. Dimi l’angɛnyi ami amɔtshi takatshu otsha l’États-Unis ndo otsha la Acapulco, la Mexique. Takadjasɛka kaamɛ la tshunda di’anto diaki l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo diakɛnamaka oko vɔ komonga l’ekakatanu lo lɔsɛnɔ. Koko nsɛna kaamɛ lawɔ, akakonya dia nshihodia esadi eto ɔnɛ vɔ komonga l’oyango lo lɔsɛnɔ ndo komonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ wa mɛtɛ. Koko,  lakɛnyi di’anto efula l’atei awɔ komonga la losembwe ndo komonga la kɔlamelo.

L’etena kɛsɔ, lakatatɛ nkanyiya nto lo kɛnɛ kendana la dui dimɔtshi diakamalangaka nsala lam’akimi dikɛnda. Lakalangaka mbeteta la masuwa lo ndjale, aha oko onto latakimanyiya, koko oko kapitɛnɛ. Yoho tshɔi yakamakoke nsala dui sɔ aki lo monga la masuwa ami hita. Lam’ele ɔngɛnyi ami lakawelɛka Tom aki l’eyango akɔ waamɛ, takɔshi yɛdikɔ ya teetetaka kaamɛ lo masuwa l’andja w’otondo. Lakalange ntana disɛnga dia dimɛna diakatahombe mbeteta diakiwɔ komonga l’ɛlɛmbɛ.

Dimi la Tom takande lɔkɛndɔ otsha la Arenys de Mar, suke la Barcelone, l’Espagne. Lɛkɔ takatosomba masuwa welɛwɔ LIygra waki l’otale wa mɛtrɛ 9,4. Takatatɛ mbɔlɔngɔsɔla l’oyango wa sho mbetetaka lo ndjale l’ekokelo tshɛ. Lam’ele sho kotatshɔka esadi esadi l’oyango wa nkoma lo dihole diakatatatshɔka, takanya mɔtɛrɛ ko tadje ashi wanɔ lo dihole diakiwɔ. Dia tokimanyiya dia sho memɛ masuwa ɔsɔ waki la dipɛma l’abongo wa totshitshɛ taki la kahi hende yaki la mɛtrɛ 5. L’ekomelo, takande lɔkɛndɔ laso otsha lo Seychelles, l’océan Indien. Takɔshi ekongelo dia mbeteta lo disɛnga diele lo ɛstɛ ka Afrikɛ ndo lo Cap de Bonne Espérance l’Afrique du Sud. Takakambe la tɔɔtɔ, la kartɛ mɔtshi, la abuku ndo la dihomɔ dimɔtshi dia wɔdu diakakoke tɔlɔmbɔla otsha lo dihole dia dimɛna. Lakaambe lo menda woho wakiso l’akoka wa mbeya dihole shikaa diakiso.

Kombeta edja, takashihodia ɔnɛ masuwa aso w’abaya waya omusu ndo waya bu dimɛna dia mbeteta lawɔ lo ndjale. Litrɛ y’ashi oko 22 yakɔtɔka lo masuwa akɔ lo wonya wa tango tshɛ! Oko wakamaditshi lo mbɔtwɛlɔ, etena kaki lɔpɛpɛ la wolo lakoke wɔma ndo lakalɔmbɛ mbala kami ka ntondo l’ɔkɔngɔ w’ɛnɔnyi efula, ndo lakalake Nzambi ɔnɛ naka dimi mbika, kete layosala la wolo dia keya. Lɔpɛpɛ la wolo lakatshike mpɛpa ndo mbala kami ka ntondo lakakotsha dɔkɔlɔkɔ diami.

Lakatatɛ mbadia Bible etena kakatatetetaka lo ndjale. Ohokanyi ɔngɛnɔngɛnɔ wonga lo mbidjasɛ l’atei wa ndjale ka Mediteraneya, dingama la nse ya totshitshɛ ndo ya weke yafumbɔfumbɔ ndo woho wakɔmama esase wa wonya lo ndjale. L’otsho, lakambaka efula lo menda elui wa tɔɔtɔ ko lakaleke monga l’eshikikelo ɔnɛ Nzambi kɛmɔtshi kayakiyanya dikambo di’anto ekɔ.

L’ɔkɔngɔ wa sho mbeteta mingu mɔtshi lo ndjale, takakome lo dibongo dimɔtshi dia la Alicante, l’Espagne, lɛkɔ takatokitsha masuwa aso di’anto nsomba l’oyango wa sho nsomba wɔnɛ wakaleke dimɛna. Dui dia diambo ko, komonga dui dia wɔdu di’anto nsomba masuwa w’omusu waki komonga la mɔtɛrɛ ndo waki la wosho! Lo wedi okina, ɔsɔ aki etena ka dimɛna efula ka mbadia Bible.

Lam’akamatalekaka mbadia Bible, mbakamatalekaka mɛna di’ɔsɔ ekɔ dibuku diakoka nkimanyiyami dia ntondoya lo lɔsɛnɔ. Lakambiyama lo menda woho wele Bible la tɔtɛkɛta tokɛma hwe lo kɛnɛ kendana la pudipudi ka lo demba, pudipudi ka lo lɔkɛwɔ ndo lakayambola lande na kele anto efula, mbidja ndo dimi wayata dia wekɔ Akristo koko hawodje yimba lo kɛnɛ katatɔ.

Lakayashikikɛ dia ntakola wanya w’ohomba efula dia monga la lɔsɛnɔ la pudipudi, diakɔ diele lakatshike nkamba la didjoyadjoya. Lakakanyiyaka ɔnɛ ekɔ anto amɔtshi wasɛna lo yoho yɔtɔnɛ l’atɔndɔ wosembwe wa lo BibIe, ndo lakalangaka mɛnana la wɔ. Lakalɔmbɛ Nzambi mbala kami ka hende dia nde kimanyiyami dia dimi mbaɛna.

Lakatasɛndingolaka ɔtɛmwɛlɔ l’ɔtɛmwɛlɔ l’etena kakɔ kaamɛ polo lam’akamatane ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ. Etena kakamatetetaka lo toshinga ta l’Alicante, lakɛnyi mvudu efula y’ɛtɛmwɛIɔ. Lam’ele ɛtɛmwɛlɔ efula l’atei awɔ waki la dikishi, lakeye dia vɔ komonga ɔtɛmwɛlɔ wa mɛtɛ.

Lushi la lomingu lɔmɔtshi l’ɔkɔngɔ a midi, etena kakimi lo dikona dimɔtshi latatshu otsha lo dibongo, lakadia Jakɔba 2:1-5, divɛsa diatɔhɛmɔla diaha ndeka mbɔsa akanga w’ɛngɔnyi la nɛmɔ amboleka oleki ase wola. Etena kakamatakalolaka otsha lo masuwa aso, lakete Io dihole dimɔtshi diakɛnamaka oko nsanganya y’ɔtɛmwɛlɔ yakasalemaka ndo wakafunde la diko ka luudu lakɔ ɔnɛ: “Mbalasa ka Diolelo k’Ɛmɛnyi wa Jehowa.”

Ko lakate ɔnɛ: ‘Laanga mpemba anto anɛ, kele mende woho wayowonongola.’ Ko lakɔtɔ lo Mbalasa ka Diolelo ekolo hwe, ndɛndu kandaa, ndo lɔlɔtshi djinɛ yambaatatɛ. Ɔnangɛso lakalongolaka anto, akatombidjashiya lo kɔsa kɛmɔtshi kaki suke la mama kɛmɔtshi k’osombe kakakimanyiya la ngandji tshɛ dia dimi mbishola avɛsa wakataka ɔtɛkɛtshi. L’ɔkɔngɔ wa losanganya, lakambe lo menda woho wakaye anto dia ndjombisha mɔyɔ la wangasanu tshɛ. Pami kɛmɔtshi akambelɛ lakande dia sho tɔkɛtshanya awui amɔtshi, koko lam’ele laki latamane mbadia Bible, lakawotɛ ɔnɛ: “Layokotɛ etena kayomonga suke.” L’etena kɛsɔ, lakatatɛ mbɔtɔ nsanganya tshɛ.

L’ɔkɔngɔ wa mingu efula, lakatshu dia tembola pami kakɔ lakande ndo nde akakadimola ambola ami wendana la Bible. L’ɔkɔngɔ wa lomingu ɔtɔi, nde akambisha tapa diaki l’ahɔndɔ tɔɔ w’eyoyo. Ko nde akambutɛ ɔnɛ kanga ahɔndɔ anɛ aki lo lokanu l’ɔtɛ wakandakitanyiyaka wadjango wa Bible wendana la mbokana ngandji k’onto l’ɔnango ndo aha mbeka awui w’ata. (Isa. 2:4; Jni. 13:34, 35) L’etena kɛsɔ, laki l’eshikikelo dia lambotana kɛnɛ kakamatayangaka, mbuta ate anto wakitanyiya atɔndɔ wa lo Bible lo kɛnɛ kendana la pudipudi ka lo demba ndo ka lo lɔkɛwɔ! Dimi komonga nto l’oyango wa ntana paradiso ka lo disɛnga, koko wa mbeka Bible lo yoho ya lotshimola. Ko lakakalola lo Pays-Bas.

Lakande lɔkɛndɔ la nshi nyɛi dia tokoma l’osomba wa Groningue, lo Pays-Bas. Lɛkɔ, laki l’ohomba w’olimu dia dimi ndjasɛnyaka. Lakayangaka olimu ko wakambisha dikatshi di’aki la ambola wotshikitanyi ndo dimbola dimɔtshi diakambolaka ɔtɛmwɛlɔ wakimi. Etena kakadia kanga oIimu dui sɔ, lakɛnyi di’elungi kande kakatshikitana. Ko nde akate ate “layokelɛ.” Koko nde kombelɛmi nto.

Etena kakimi lo yandjo kina, lakambola kanga yandjo dia kana nde aki l’ohomba w’ekimanyieIo. Nde akanɔmbɛ dia mbosha tolembetelo tɛnya dia lakɔtɔ kalasa ndo lakakambe elimu ɛmɔtshi ntondo.  Lakoolembetshiya ɔnɛ lakakambe olimu wa nɔngɔsɔla masuwa w’abaya. Dui dia diambo ko, nde akate ɔnɛ: “Wɛ kokaka nkamba ɛlɔ l’ɔkɔngɔ a midi, koko paka wɛ nkotsha dui dimɔtshi. Dimi haIange dia wɛ ndjotongɛ ekakatanu l’olimu ami nɛ dia dimi lekɔ Ɔmɛnyi wa Jehowa ndo dimi sɛnaka lo yoho yɔtɔnɛ l’atɔndɔ wa Io Bible.” Lakawende la diambo tshɛ ndo lakokadimola ɔnɛ: “Dimi lawɔ lekɔ Ɔmɛnyi wa Jehowa!” Aha la taamu, l’ɔtɛ wakimi la divo di’etale ndo la ndɛdu kandaa, nde akambutɛ ate: “Laasɔ, dimi Iayeka la yɛ Bible.” Ko laketawɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ. Oma laasɔ, lakashihodia lande na kele kanga yandjo ya ntondo kombelɛmi nto. Jehowa akakadimola alɔmbɛlɔ ami. (Os. 37:4) Lakakambe lo yandjo y’ɔnangɛso ɔsɔ ɔnɔnyi w’otondo. L’etena kɛsɔ, nde akekaka la mi Bible, l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, lakayobatizama lo Ngɔndɔ ka ntondo 1974.

L’ɔkɔngɔ wa ngɔndɔ ɔtɔi, lakatatɛ nkamba oko ombatshi mboka ndo dui sɔ diakambisha ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula. Ngɔndɔ kakayelana, lakonɔ otsha l’Amsterdam dia tosukɛ olui ɔmɔtshi w’oyoyo wakasalaka nsanganya l’Espagnol. Laki mɛtɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula dia mbeka l’anto Bible l’ɔtɛkɛta wa Espagnol ndo wa Portugais! Lo Ngɔndɔ ka tanu 1975, lakakondja diɛsɛ dia nkamba oko ombatshi mboka wa laande.

Lushi lɔmɔtshi, kadiyɛso kɛmɔtshi kaki ombatshi mboka wa laande kakawelɛka Ineke akaye dia ndjosangana kaamɛ la so lo nsanganya yakasalemaka l’Espagnol l’oyango wa ndjoteyanya l’ombeki ande ɔmɔtshi wa Bible w’ose Bolivie. Dimi la Ineke takɔshi yɛdikɔ y’onto l’onto mbeya wonyande dimɛna lo fundanɛka mikanda ndo dui sɔ diakatokonya esadi eto dia nshihodia ɔnɛ taki l’eyango akɔ waamɛ. Takatshukana lo 1976 ndo takatetemala nkamba oko ambatshi mboka wa laande polo 1982 etena kakatelamɛ dia tɔtɔ Kalasa ka Ngiliyadɛ ka 73. Aki mɛtɛ dui dia diambo ndo di’ɔngɛnɔngɛnɔ dia tomama l’Afrique wa lo ɛstɛ ndo takatokamba l’edja k’ɛnɔnyi etanu la Mombasa, la Kenya! Lo 1987, takatomama otsha la Tanzanie, lɛnɛ akawanya awui wakawashimbe olimu aso w’esambishelo. Takatshikala lɛkɔ l’edja k’ɛnɔnyi 26 la ntondo ka sho nkalola otsha la Kenya.

Nkimanyiya anto waki la lowando dia mbeka akambo wa mɛtɛ wa lo Bible akasha nsɛnɔ yaso oyango wa mɛtɛ. Ɛnyɛlɔ, ombeki wa ntondo wa Bible waki lami la Mombasa aki pami kakahomana lami etena kakatatasalaka esambishelo ka lo sɛkɛ. L’ɔkɔngɔ wa dimi mbosha periodikɛ hiende, nde akamimbola ate: “Ayomosala naka lamboshila ndjadia?” Lomingu lakayelana takatatɛ mbeka Bible l’ekimanyielo ka dibuku Kokaka We Monga la Loseno la Pondjo lo Paradiso ka la Kete diaki oma la tondjama lo Swahili. Nde akabatizama l’ɔkɔngɔ w’ɔnɔnyi ɔtɔi ndo nde akakome ombatshi mboka wa pondjo. Ntatɛ oma laasɔ, nde la wadɛnde wakakimanyiya anto suke la 100 dia vɔ ndjakimɔ ndo batizama.

Etena kakamashihodia mbala ka ntondo oyango wele la lɔsɛnɔ, lakayaoke oko omundji w’okanda weteta wamboshola didi dimɔtshi di’oshinga wolo ndo wahalange ditshika. (Mat. 13:45, 46) Lakalangaka mbetsha lɔsɛnɔ lami dia nkimanyiya anto akina dia vɔ monga la lɔsɛnɔ lele mɛtɛ l’oyango. Dimi la wadɛmi la ngandji, tambɛna la washo aso woho wakimanyiya Jehowa ekambi ande dia monga la lɔsɛnɔ lele mɛtɛ l’oyango.