Ne fanau au i te Netherlands i te 1948. I te tausaga mai tua, ne olo atu te motou kāiga ki São Paulo, Brazil. Ne ma‵losi ‵ki oku mātua i te lotu kae ne fai‵tau sāle te motou kāiga ki te Tusi Tapu ma oti ne ‵kai i te afiafi. Ne toe olo te motou kāiga i te 1959 ki Amelika kae ne ‵nofo matou i te fa‵kai ko Massachusetts.

Ne galue te motou tamana ke tausi ki tino e tokovalu i te motou kāiga. Ne galue a ia e pelā me se tino faipisinisi faimalaga, te faitega o auala, kae ne galue foki i se kamupane vakalele. Ne fia‵fia a tino katoa i te kāiga i te mauaga ne ia o tena galuega i te kamupane vakalele me ne mafai o faima‵laga ei matou ki koga e uke.

Kae koi nofo i te akoga lasaga lua, ne mafaufau sāle au, ‘Se a taku galuega māfai au ko matua?’ Ne fili ne oku nisi taugasoa ke olo atu latou ki te iunivesiti, kae ko nisi ki te kautau. Kae ne seki manako au ke fanatu ki te kautau, me e se fiafia au ki te kinau, kae maise ko taua. Ne fakaiku aka ne au ke fano ki te iunivesiti ke mo a ma fanatu au ki te kautau. I toku ‵kanoloto tonu, ne fiafia au o fesoasoani ki nisi tino mo te mafaufau me ka maua ne au i ei se olaga aoga.

I te iunivesiti, ne fiafia au o sukesuke ki olaga o tino, me ne fia iloa ne au me ne māfua mai pefea te ola. Ne akoako matou e uiga ki te evolusione kae ne ma‵nako a faiakoga ke tali‵tonu matou ki ei. Kae ki a au loa, a nisi fakamatalaga i ei e se ‵tonu kae e ma‵nako latou ke talitonu fua au ki ei e aunoa mo ne fakamaoniga.

I te vasega ne kau au ki ei, e se akoako i ei a tulaga ‵lei i mea tau amioga. I lō te fai penā, ne fakatāua i ei a te faiga o so se mea e manuia ei koe. A te kau atu ki pā‵tī mo te fakaaogaga o vailakau tapu, ne fai ei au ke fiafia kae mō se taimi toetoe fua. Ne mafaufau ifo au, ‘E mata, tenei eiloa te aoga o te olaga?’

I te taimi tenā, ne fanatu au ki te fa‵kai ko Boston o akoga i se iunivesiti i konā. Ko te mea ke mafai o ‵togi taku akoga, ne galue sāle au i taimi ne malō‵lo ei a akoga, telā ne fetaui ei au i te taimi muamua mo Molimau a Ieova. Ne faipati mai se soa galue ki te valoaga e uiga ki “taimi e fitu,” telā e maua i te Tanielu mataupu e 4 kae ne fakamatala mai me ko ola tatou i te taimi o te gataga. (Tani. 4:13-17) Ne iloa fakavave ne au me kafai e fakatumau ne au a vaegā sau‵talaga penei kae saga tonu ki ei, e ‵tau o ‵fuli ne au toku vaegā olaga. Kae ne taumafai au o fakasekeseke mai te soa galue tenā.

I te iunivesiti, ne fai ne au a mataupu kolā ka fakatoka ei au mō se galuega fakavolenitia i Amelika ki Saute. Ne mafaufau au me i te fesoasoani atu ki nisi tino, ka fai ei ke maua ne au se olaga aoga. Kae ne gasolo aka o malosi toku fakalotolotolua ki te auala ke maua se olaga aoga. Ona ko te fanoanoa, ne tiaki ei ne au a te iunivesiti.

I a Me 1970, ne fanatu au ki Amsterdam, i te Netherlands, o galue i te kamupane vakalele telā ne galue i ei toku tamana. Ona ko te galuega tenei, ne mafai ne au o faimalaga atu ki fenua e uke i Afelika, Eulopa, mo Asia. Ne iloa aka ne au me faitalia so se fenua ne faimalaga au ki ei, e fe‵paki eiloa a tino mo fakalavelave ‵lasi, kae e foliga mai me e seai se tino e mafai o faka‵lei aka ne ia. Ne toe fakamalosi aka toku manakoga ke fai se mea aoga, telā ne fakaiku aka ne au ke toe foki ki Amelika o toe akoga i te iunivesiti ne akoga mua au i ei i Boston.

I te taimi ko nofo au i te akoga, ne iloa fakavave ne au me e se maua foki i konā a tali ki aku fesili e uiga ki te olaga. Ona ko toku ‵numi, ne fesili atu au ki se polofesa mō se fesoasoani. Ne poi au i tena faimaiga: “Kaia e akoga ei koe? Kaia e se na fakagata ei?” E tasi fua te taimi ne fai mai a ia penā. Tenā ne tiaki katoatoa ei ne au a te iunivesiti.

Koi seki aoga eiloa te olaga ki a au, telā ne kau atu au ki se potukau telā e fakamalosi aka ne latou te alofa mo te filemu. Ne faima‵laga atu au mo oku nisi taugasoa i Amelika kātoa ke oko ki Acapulco, Mexico. Ne ola fakatasi matou mo tino ‵teke ki te olaga masani o tino kae ne foliga gali mai te lotou vaegā olaga. Kae i te taimi ne ola fakatasi ei matou, ne iloa aka ne au me e seai foki se aoga o te lotou olaga io me e maua mai i ei te fiafia tonu. I lō te fai penā, ne lavea ne au me ne lasi foki te lotou sē fakamaoni.

I te taimi tenā, ne toe sae aka toku manakoga i te taimi koi foliki ei au. Ne manako au o  faimalaga i te tai, e se pelā me se kauvaka, kae e pelā me se kapeni. A te auala e tasi fua ke fai te mea tenā, ko te mauaga o soku vaka totino. Ona ko te mea ne ‵pau mā manakoga mo toku taugasoa ko Tom, ne fakaiku aka ne māua ke fo‵lau atu i te lalolagi kātoa. Ne manako au ke fanatu atu ki se palataiso i se tamā fenua i te Pasefika telā e ‵mao mai i toku olaga masani.

Ne faima‵laga atu māua mo Tom ki Arenys de Mar, i tafa o Paselona, i Sepania. I konā ne ‵togi ne māua se vaka telā e 31-futu te loa (9.4 m) kae fakaigoa ki a Llygra. Ne faite faka‵lei ne māua te vaka ko te mea ke mafai o folau atu i te moana. Ona ko te mea e se fakavave te mā malaga, ne tapale ne māua te masini kae fakaaoga te avanoaga tenā mō ‵teu aka i ei mā vai inu e uke atu. Ko te mea ke mafai o fakatele atu te vaka i ava fo‵liki, ne ‵togi ne māua a foe e lua kolā e taki 16-futu (5 m) te ‵loa. Fakamuli loa, ne fo‵lau atu māua ki Seychelles, i te Kogatai o Initia. Ne mafau‵fau māua o fo‵lau atu i te kogatai o Afelika ki togala i tafatafa o te mata o Cape of Good Hope, i Afelika ki Saute. Ne mafai o fo‵lau atu māua ki te koga tonu mai te fakaaogaga o fetu, mape, tusi mo nisi mea faigaluega. Ne ofo au i te ‵tonu o mā mea ne fai ke oko atu ki te koga tonu.

E seki leva, kae iloa ne māua me ko se ‵lei ke folau atu a te vaka tenei i te moana. Ne kamata o ‵mama kae e nofo ki te ono kalone (22 L) o vai i te itula e ‵sali mai ki loto i te vaka! E pelā mo aku pati i te kamataga, ne ‵talo atu au mō te taimi muamua mai tua o se fia tausaga o tauto atu ki te Atua me kafai e ‵sao māua, ka taumafai malosi au ke iloa ne au a ia. Ne malū te matagi, kae ne tausi au ki taku tautoga.

Ne kamata au o faitau ki te Tusi Tapu kae koi fo‵lau atu māua i te tai. Mafaufau la ki te gali ke nofo atu i te kogaloto o te Tai Metitilani, kae kilokilo atu ki ika valevale, tafola, mo kapakapalagi ‵mao. I po, ne ofo malosi au i te Fakaputuga Fetu ko te Kaniva, kae ne gasolo aka toku talitonu me e isi eiloa se Atua telā e saga tonu mai.

Mai tua o se fia vaiaso i te tai, ne oko atu māua ki Alicante, i Sepania, telā ne ‵togi atu ei te mā vaka, ke maua o ‵togi se vaka tai ‵lei. Ne seki ‵poi māua i te faigata ke maua se tino ke ‵togi ne ia se vaka ko leva, telā e seai sena masini, kae ‵mama! I te suā feitu, ko te ‵toe taimi gali tenā ke faitau taku Tusi Tapu.

Ko te uke o taimi e faitau ei au ki te Tusi Tapu, ko te iloa foki ne au me se tusi o tulafono telā e fesoasoani mai ke manuia tatou i te olaga. Ne ofo au i te manino ‵lei o te fekau i te Tusi Tapu e uiga ki te ola i se olaga ‵ma i mea tau amioga kae ne mafaufau au ki te pogai e fai mai ei a tino e tokouke—e aofia i ei au—me i a latou ne Kelisiano kae tela la, e se fakatāua ne latou a pati e fai mai i ei.

Ne fakaiku aka ne au ke ‵fuli toku olaga, tenā ne fakagata ei ne au te fakaaogaga o vailakau tapu. Ne mafaufau au me e ‵tau o isi ne tino kolā e ola e ‵tusa mo tulaga ma‵luga o te Tusi Tapu i mea tau amioga, kae ne manako au ke fetaui mo latou. Ne ‵talo au i te lua o taimi o fakamolemole ki te Atua ke fesoasoani mai ke maua ne au a latou.

Ki a au loa, ne ‵lei atu ke iloilo aka a lotu takitasi ke oko ki te taimi ko maua ei ne au te lotu tonu. I te taimi ne sasale atu ei au i auala o Alicante, ne lavea ne au a falesa e uke. Kae ona ko te uke o mea fakatusa e fakaaoga i ei, ne faigofie ke ‵solo aka ne au a lotu konā i taku fakasologa.

 I te fakaafiafi o se Aso Sa, ne sagasaga au i se feitu mauga telā e kilokilo atu koe ki te namo, kae faitau ki te Iakopo 2:1-5, telā e fai mai i ei ke fakaeteete i te fakaasi atu o te fapito ki tino mau‵mea. I taku fokiatuga ki te vaka, ne sasale atu au i tafa o se koga tapuaki mo te fakailoga e tusi i ei: “Kingdom Hall of Jehovah’s Witnesses.”

Ne mafaufau ifo au, ‘Ke tofotofo aka ne au a tino konei. Ke onoono aka me ka ‵saga mai pefea latou ki a au.’ Tenā ne ulu atu au ki te Fale Tapuaki e aunoa mo ne taka, toku talafa ‵loa, mo toku tivae masaesae. Ne ave au ne se taina fesoasoani ke sagasaga i tafa o se lōmatua telā ne fesoasoani mai ke ‵suke ki tusi fai‵tau kolā ne fai mai ne te failauga. I te otiga o te fakatasiga ne ofo malosi au i te atafai o tino kolā ne o‵mai o fakatalofa mai ki a au. Ne ‵kami au ne se tagata ki tena fale ke sau‵tala māua, kae ona ko te mea e seki oti taku faitauga ki te Tusi Tapu, ne fai atu au, “Ka fakailoa atu ne au māfai au ko toka.” I te taimi tenā, ne kamata o kau atu au ki fakatasiga katoa.

I nai vaiaso mai tua ifo, ne asi atu au ki te tagata tenā i te fale, kae ne tali ne ia aku fesili katoa mai te Tusi Tapu. I se vaiaso mai tua, ne tuku mai ne ia se taga e ‵fonu i gatu ‵gali. Ne fai mai a ia me i te tino i o ia a gatu e ‵pei i te falepuipui ona ko tena fakalogo ki te fakatonuga i te Tusi Tapu ke fakatau a‵lofa kae ke se toe tauloto ki te faiga o taua. (Isa. 2:4; Ioa. 13:34, 35) Ko mautinoa nei i a au me ko maua ne au te mea ne salasala au ki ei—ko tino kolā e fakagalue tonu ne latou a fakatonuga ma‵nino mai te Tusi Tapu e uiga ki mea tau amioga! Ko se toe kausaki atu nei au ki se palataiso i se fenua o te pasefika, kae ko taumafai nei au o sukesuke ‵loto ki te Tusi Tapu. Tenā ne toe foki ei au ki te Netherlands.

E fa aso ne faimalaga atu ei au ke oko atu ki te fa‵kai o Gronigen, i te Netherlands. Ne ‵tau o ‵sala saku galuega ‵togi mo oku tausi. I se pisinisi fakakamuta telā ne ‵sala galuega au ki ei, e isi se fesili i te pepa ne ‵tau o faka‵fonu aka, me se a taku lotu. Ne tusi ne au i ei, “Molimau a Ieova.” I te faitauga a te tino i a ia te pisinisi ki ei, ne lavea ne au me ne ma‵fuli ana foliga. Ne fai mai a ia, “Ka telefoni atu au.” Kae ne seki telefoni mai eiloa.

I te suā pisinisi fakakamuta, ne fesili atu au ki te tino i ei me e manako a ia ki se fesoasoani. Ne fesili mai me e isi ne oku pepa ma‵luga io me ne tusi fakamaoni. Ne fai atu au me ne galue au i te faitega ke fakafou se vaka laupapa. Ne poi au i te faimaiga, “E mafai o kamata koe i te fakaafiafi tenei māfai e fakalogo koe ki te tulafono tenei. Au e se manako ke faka‵tupu ne koe a fakalavelave i taku pisinisi, me i a au se Molimau a Ieova kae e ola au e ‵tusa mo akoakoga fakavae i te Tusi Tapu.” Ne kilo atu au mo te poi ki a ia kae fai atu, “Au foki!” E mautinoa me ona ko toku laulu ‵loa mo toku talafa, ne fai mai a ia, “‵Lei, kae ka fai ne au tau akoga faka-te-Tusi Tapu!” Tenā ne talia ei ne au mo te fiafia. Nei la, ko maina au i te pogai ne seki toe telefoni mai a te tino faipisinisi mua. Ne tuku mai ne Ieova a manakoga o toku loto. (Sala. 37:4) Ne galue au i te pisinisi a te taina tenā mō se tausaga. I te taimi tenā, ne suke‵suke māua ki te Tusi Tapu, kae ne papatiso au i a Ianuali 1974.

I se masina mai tua ifo, ne kamata ne au se galuega fou—ko te taviniga fakapaenia—telā ne maua ne au i ei a te lotomalie katoatoa. I te masina mai tua ifo, ne fanatu au ki Amsterdam ke fesoasoani atu ki se potukau fou i te ‵gana Sepania. Ko oko eiloa i te fakafiafia ke fai a akoga i te ‵gana Sepania mo te ‵gana Portugal! I a Me 1975, ne maua ne au se tauliaga ke tavini atu e pelā me se paenia fakapito.

E tasi te aso ne vau se tuagane paenia fakapito ko Ineke ki te motou fakatasiga faka-Sepania ke fakamasani mai ki a matou a tena akoga faka-te-Tusi Tapu mai Bolivia. Ne fakaiku aka ne māua mo Ineke ke fakamasani e auala i tusialofa, kae ne iloa aka fakamuli me e ‵pau eiloa mā fakamoemoega. Ne avaga māua i te 1976 kae ne tumau i te tavini atu e pelā me ne paenia fakapito ke oko ki te 1982, telā ne ‵kami ei māua ke ‵kau atu ki te vasega 73 i te Akoga i Kiliata. Ne ‵poi kae ne fia‵fia māua i te taimi ne ‵tofi aka ke olo atu ki Afelika ki Saegala telā ne tavini atu māua i ei mō se lima tausaga i Mombasa, Kenya! I te 1987, ne ‵tofi māua ke olo atu ki Tanzania, telā ko fakasaoloto i ei te faiga o te galuega talai. Ne ‵nofo māua i konā mō tausaga e 26 a koi tuai o toe ‵foki atu ki Kenya.

A te fesoasoani atu ki tino loto maulalo ke tauloto ki te munatonu i te Tusi Tapu, ne maua ei ne māua se olaga aoga tonu. E pelā mo taku akoga faka-te-Tusi Tapu muamua i Mombasa, se tagata ne fetaui mo au i te galuega talai. Mai tua o te tukuatuga ne au ki ei a mekesini e lua, ne fai mai a ia, “Kafai e oti au ne faitau ki mea konei, se a te suā mea e ‵tau o fai?” I te vaiaso mai tua, ne kamata o fai te mā akoga i te tusi faka-te-Tusi Tapu ko te Ke Ola Koe ki te Se-Gata-Mai i te Lalolagi Palataiso, telā ne fatoa ‵tala mai i te ‵gana Swahili. Ne papatiso a ia i te tausaga mai tua kae ne fai mo fai se paenia tumau. Talu mai te taimi tenā, ne fesoasoani atu a ia mo tena avaga ki tino toeitiiti kae kātoa te toko 100 ke fai olotou tukuatuga kae papatiso.

I te taimi muamua ne malamalama au i te aoga tonu o te olaga, ne fai au pelā mo te tino faipisinisi faimalaga telā ne maua ne ia se penina tāua kae ne seki manako ke galo atu i a ia. (Mata. 13:45, 46) Ne manako au o fakaaoga toku olaga ke fesoasoani atu ki nisi tino ke maua ne latou se olaga aoga. Ko oti ne lavea ‵lei ne māua mo taku avaga a te auala e fakamanuia ne Ieova ana tino ki se olaga aoga tonu.