Ayinon ta 1948 ta Países Bajos. Jun jaʼbil ta patil, bootik ta kuxinel ta São Paulo (Brasil). Te jmeʼ jtat ya xbajtik ta iglesia sok kʼayemotik ta skʼoponel te Biblia te kʼalal ya xlaj koʼtantik ta weʼel ta ajkʼabal. Ta 1959 bootik ta yan nación ta Estados Unidos, ta Massachusetts.

Waxaktulotik ta jfamilia, te jpapa bayal ya x-aʼtej yuʼun ya yakʼbotik te bin ya xtuun kuʼuntik. Te jayeb jaʼbil kʼaxeme yanyantik aʼtelil la spas: chonbaj ta calleetik, aʼtej ta spasel carreteraetik sok aʼtej ta jun compañía aérea internacional. Tseʼel yoʼtan te jfamilia yuʼun te yaʼtel staoj, melel ya xjuʼ te bayuk banti ya xbootik.

Te kʼalal chʼiel keremon-ae, bayal buelta la jojkʼoybey jba bin ya jpas te kʼalal mukʼonix-ae. Chaʼoxtul kamigotak bajt snopik jun ta universidad, te yantik ochik ta soldado. Pero te joʼone ma ochon ta soldado, melel ma jmulan te jach kʼop sok te majtamba. Jich yuʼun ochon ta nop jun ta universidad yuʼun maba ya jpas te servicio militar. Pero jaʼ ya jkʼan te ya jkoltay te ants winiketik, melel ya jkuy te jich ya jtabey swentail te jkuxlejal.

Te kʼalal ochon ta universidad, jaʼ la jmulan te antropología, melel jaʼ ya jkʼan ya jnaʼ te bin-utʼil chiknaj te kuxlejalil. Te maestroetik jaʼ ya yakʼik ta nopel te evolución jaʼ ya skʼanik te ya jchʼuuntik te yuʼun-nix jich-ae. Pero te bin ya yalik ma jichuk yilel, jaʼ ya skʼanik te maʼyuk bin ya awal yuʼun, pero ma jichuk ya yal te método científico.

Ta universidad ma xyakʼik ta nopel te lekil talelil, ya yalik te chikan te bin ya apas swenta ya ata alekilal. Kʼalal ya xboon ta kʼin sok te kamigotak ya jtuuntes droga sok tseʼelnax koʼtan yuʼun, pero ma spisiluk-ora te jich ya kaʼiy jba. Ya jnop ta koʼtan teme yuʼun-nix jich-a te kuxinele.

Ta tiempo-abi, boon ta Boston, tey ochon ta nop jun ta universidad. La jle kaʼtel te kʼalal ayon ta vacación yuʼun ya jtoj-a te j-estudio, tey la jnaʼbey sba jtul testigo yuʼun Jehová. Jaʼ joy ta aʼtel sok la scholbon kaʼiy te albilkʼop te ay ta capítulo 4 yuʼun te Daniel te ya yalbey skʼoplal te «huqueb haʼbil» sok la yalbon te ayotik ta slajibal kʼajkʼal (Dan. 4:13-17). Oranax kʼot ta koʼtan, teme ma jkom jba ta snopel te Biblia sok teme mukʼ skʼoplal ya kil te bin ya yalbone, yan-nanix jeltay-a te jtalele. Jich yuʼun ma la jkʼanix te ya snojpteson.

Ta universidad jaʼ la jtsa te banti ya kichʼ pʼijubtesel yuʼun ya jap jba ta aʼtel ta América del Sur. La jnop ta koʼtan teme jich ya jpase, ay swentail ya xkʼot te jkuxlejal. Pero ma jnaʼ te bin-utʼil ya xkʼot ta pasel kuʼun. Chebaj koʼtan yuʼun, la kijkitay te universidad te kʼalal laj te semestre.

Ta mayo 1970, boon ta Ámsterdam (Países Bajos) ta aʼtel ta compañía aérea te banti ya x-aʼtej te jpapa. Ta skaj te tey ochon ta aʼtel-ae, bayal banti boon sok la jnaʼtiklanbey sba yantik nacionetik jich bitʼil África, América del Norte, América del Sur, Asia sok Europa. Pero la jta ta ilel ta spisil te nacionetik ay bayal wokolil, jich yilel te maʼyuk machʼa ya slekubtes. Manchukme jich-abi, ayto binxan ya jkʼan ya jpas, jaʼ yuʼun sujton bael ta Estados Unidos sok ochon yan buelta ta nop jun ta Universidad ta Boston.

Te kʼalal ayonix ta universidad-a, oranax la jnaʼ stojol te maba tey ya jtabey sujtib-a te bin yakon ta sleel. Te bitʼil ma jnaʼ te bin ya jpas, la jkʼanbey koltayel te jmaestro yuʼun Antropología. Chamnax la kaʼiy yuʼun te bin la yalbone: «¿Bin yuʼun te yakalato ta nop jun? ¿Bin yuʼun te maba ya awijkitay?». Oranax la jchʼuun spasel te bin la yalbon: lokʼon ta universidad sok maʼyuk bin-ora sujton.

Jichtonix la kaʼiy jba te maʼyuk swentail te jkuxlejal, jich yuʼun jajch jokinlan te machʼatik ayik ta movimiento hippie, melel jaʼ ya skʼanik te ayuk lamalkʼinal sok kʼuxul oʼtanil. Kʼaxotik ta Estados Unidos sok te kamigotak, mootik bael ta biluk carro jich kʼootik ta Acapulco (México). Ya xkuxinotik sok yan hippieetik, jich yilel te maʼyuk bin ya smel yoʼtanik yuʼun. Pero oranax la jnaʼ stojol te maʼyuk swentail te skuxlejalik sok te maʼyuk stseʼelil yoʼtanik. La kil te ma junuk yoʼtan sbaik sok te ma lek stalelik.

Ta skʼajkʼalel-abi, jajch jnopilan ta koʼtan te jaʼ ya jkʼan ya jpas te bin jnopoj ta koʼtan te kʼalal chʼinonto-ae: jaʼ ya jkʼan te ya xbeenon ta mar sok te jbarco, ma jaʼuknax te ya x-ochon, jaʼ ya jkʼan te joʼon ya jtij. Yuʼun jich ya xkʼot ta pasel, ya skʼan te jaʼuk kuʼun te barco. Ay jtul kamigo te Tom sbiil te jichnix ya skʼan ya spas-euk, ta jchebaltik la jnoptik te ya joytaytik te Balumilal. Jaʼ ya jkʼan te yakuk jta jun isla te tʼujbilnax, te namal ay sok te maʼyuk machʼa ya spason ta mantal.

Te joʼon sok te Tom bootik ta Arenys de Mar, nopol ta Barcelona (España), tey la jmantik jun barco te 9 metros snajtil te Llygra sbiil. La jchajpantik ta lek yuʼun ya xtuun kuʼuntik ta mar. Te bitʼil ma puersauk te oranax ya xkʼootik te banti ya xbootik, la jlokʼestik te motor yuʼun jochol ya xjil te yawil swenta tey ya jkʼej kaʼaltik-a. Jaʼnix jich la jmantik chaʼchʼix remoetik te 5 metro snajtil yuʼun ya jtijtik kʼaxel-a te barco ta tiʼtiʼ mar. La sta yorail te bootik ta Seychelles te ay ta océano Índico. Te bin jnopojtik ya jpastik-ae, jaʼ te ya joytaytik te costa occidental yuʼun África sok te cabo de Buena Esperanza (Sudáfrica). Yuʼun ya jnaʼtik-a te banti ya xbootik, la jtuuntestik sextante, ya kiltik te ekʼetik, jaʼnix jich la jtuuntestik mapaetik, libroetik sok yantikxan aʼtejibaletik. Yan-nax la kiltik-a te ya jnaʼtik te banti ayotik.

Oranax la jnaʼtik stojol te pokoʼ barco te pasbil ta teʼ, maniwan xkujch yuʼun te ya xjalaj bayal tiempo ta mar. Melel ta jun-nax ora ya x-och 22 litro jaʼ ta yutil. Jich bitʼil la kal ta sjajchibal, bayal xiwon te kʼalal tal tulan yikʼal jaʼal, la jpas oración manchukme maʼyuk jich jpasoj-a. La kalbey ta jamal te Dios, teme ma xlajone, ya jpas tulan ta snaʼbeyel sba. Lamaj te jaʼal sok la jpas te bin la kal.

Teynix ta mar jajchon ta skʼoponel te Biblia. Tʼujbilnax la kaʼiy te ayon ta jbarco ta yolil te mar Mediterráneo, joytaybilon ta chayetik te ya xwilik, ta delfinetik sok te ma chikanuk ta ilel stiʼil te mar. Ta jujun ajkʼabal, ya jmulan yilel te Vía Láctea sok kʼotxan ta koʼtan te yuʼun-nix ay-a te Dios te ya smel yoʼtan ta stojol te ants winiketik.

Te kʼalal kʼaxemix cheʼoxeb semana te yakotik ta bael ta barco, kʼootik ta stiʼil te Alicante (España), te banti la japtik ta chonel te jbarcotik yuʼun ya jmantik yan te jaʼ lekxane. Maʼyuk machʼa ya sman, melel pokoʼ barcoix, maʼyuk smotor sok ya x-och jaʼ-a. Pero te bin leknax la kil, jaʼ te ay bayal jtiempo yuʼun ya jkʼopon te Biblia.

Te bitʼil ya jkʼopon te Biblia, kʼot ta koʼtan te nojel ta mantaliletik te ya skoltayon ta stael stseʼelil koʼtan. Chamnax koʼtan yuʼun te jamal ya yal te Biblia te lekuk te jtaleltik sok la jojkʼoybey jba bin yuʼun te ants winiketik te ya yalik te schʼuunejik Dios —jich bitʼil te joʼone— pero ma spasik ta skuxlejalik te bin ya snopik.

La kakʼ ta koʼtan te ya jeltay te kuxlejal, jich yuʼun la kijkitay stuuntesel te drogaetik. La jnop ta koʼtan te ayniwan ants winiketik te ya spasik ta skuxlejalik te bin ya yal te Biblia sok ya jkʼan ya jtatiklan. La jkʼopon Dios ta schebal buelta, yuʼun ya skoltayon ta stael te ants winiketik-abi.

Yuʼun ya jta te smelelil religión, jajchon ta yilel te jujun religionetik. Kʼalal la jbeentay  te calleetik ta Alicante, la kil bayal temploetik sok iglesiaetik. Pero te bitʼil jteb ma spisiluk ay slokʼombail lotil diosetik tey-a, oranax la kil te ma jaʼukik te smelelil religión.

Ta jun domingo ta mal kʼajkʼal ayon ta schʼujt wits tey ya xchiknaj-a te mar, yakon ta skʼoponel te Santiago 2:1-5, te banti ya yal te ma jaʼuknax lek ya kiltik te jkʼulejetik. Kʼalal sujton bael ta barco, nopol kʼaxon te banti ya stsob sbaik jun religión. Ta tiʼnail ay jun letrero te jich ya yal: «sNail Tsoblej yuʼun te sTestigotak te Jehová».

Jich yuʼun la jnop ta koʼtan: «Ya jpas ta prueba te ants winiketik ini, ya kil teme lek ya yilonik». Te kʼalal ochon ta sNail Tsoblej maʼyuk jtep, ay bayal kisim sok chʼiem te jwex. La yikʼon ochel te acomodador sok najkajon ta xujk jtul ants te ayix yaʼbilal, leknax la yilon sok la skoltayon ta sleel te textoetik ya yal te orador. Yan-nax la kil-a te machʼatik tal spatbon koʼtan sok leknax la yilonik. Jtul winik la yikʼon ta sna yuʼun ya kalbeytik skʼoplal te Biblia. Te bitʼil maba lajem kuʼun skʼoponel spajkal, jich la kalbey: «Yato kalbat te bin-ora chapalon». Pero jajchon ta bael ta tsoblejetik.

Ta patil, boon ta sna te winik-abi sok la yakʼbey sujtib spisil te jojkʼoyeletik ay kuʼun ta swenta te Biblia. Jun semana ta patil, la yakʼbon jun bolsa te nojel ta tʼujbil kʼuʼul pakʼal. La yalbon te jaʼ skʼuʼ spakʼ jtul winik te otsesot ta cárcel yuʼun la spas te bin ya yal te Biblia, te la yakʼ ta ilel kʼuxul yoʼtan sok te maba la schʼik sba ta guerra (Is. 2:4; Juan 13:34, 35). La jta te machʼatik yakon ta sleel: te ants winiketik te ya spas ta skuxlejalik te bin ya yal te Biblia. Maba la jkʼan la jleix jun tʼujbil isla, melel jaʼ ya jkʼan ya jnop ta lek te Biblia. Jaʼ yuʼun, sujton bael ta Países Bajos.

Moon bael ta yanyantik carro jich la jpas ta chaneb kʼajkʼal, jaʼto te kʼalal kʼoon ta Groninga (Países Bajos). Jajchon ta sleel kaʼtel yuʼun ya jta-a te bin ya xtuun kuʼun. La jle kaʼtel ta jun carpintería, la yakʼbonik lejch jun te ya jnojes sok ay jun jojkʼoyel te ya skʼan ya jtsʼibay te bin religión ayon. La jtsʼibay: «Testigo yuʼun Jehová». Kʼalal la skʼopon te yajwal te carpintería, la kil te yanaj te sit yelaw. La yalbon: «Yato kalbatix-a». Pero maʼyuk bin-ora la yalbonix.

Ta yan carpintería, la jojkʼoybey te yajwal teme ya skʼan koltayel. La sjojkʼoybon teme ay certificado yuʼun nop jun o ay banti  aʼtejemonix, la kalbey te ay jlekubtesoj jun barco te pasbil ta teʼ te tsʼilajem-ae. Chamnax la kaʼiy te jich la yalbon: «Ya xjuʼ x-aʼtejatix ta mal kʼajkʼal ini, pero jamal ya kalbat: ma jkʼan te ya ajach kʼop liʼ ta taller, melel te joʼone testigoon yuʼun Jehová sok ya kichʼ ta mukʼ te bin ya yal te Biblia». Yan-nax la kaʼiy-a, jaʼ yuʼun jich la kalbey: «¡Jaʼnix jichon-euk!». Pero kʼalal la yil te najtnax te stsotsil jol sok te bayal kisim, jich la yalbon: «Lek-abi, ya jnojptesat ta Biblia». La kalbey te ya jkʼan te nojptesel. Kʼot ta koʼtan bin yuʼun te ma la yikʼonik ta yan carpintería, melel te Jehová jaʼ yak ta yakʼbelon te bin ya skʼan koʼtan (Sal. 37:4). Aʼtejon jun jaʼbil ta carpintería yuʼun te hermano-abi, la snojpteson ta Biblia sok ta enero 1974 la kichʼ jaʼ.

Jun u ta patil te la kichʼ jaʼe, ay bin jajch jpas te la yakʼbon stseʼelil koʼtan: jaʼ te ochon ta precursor. Jun u ta patil, boon ta Ámsterdam ta skoltayel jun grupo ta español te mato jaluk xjajchel-ae. Tseʼelnax koʼtan yuʼun te ya xnojpteswanon ta Biblia ta español sok ta portugués. Ta mayo 1975, ochon ta precursor especial. ¡Kʼax tseʼel koʼtan yuʼun!

Ta jun kʼajkʼal, jtul precursora especial te Catharina sbiil, bajt ta tsoblej ta español yuʼun ya yakʼ jnaʼbeytik sba jtul ants te yak ta snojptesbel ta Biblia te talem ta Bolivia. Te joʼon sok te Catharina la kaltik te ya jkʼan jnaʼbey jbatik, jich yuʼun la jtikunbey jbatik carta sok la jtatik ta ilel te pajal te bin jnopojtik ya jpastik ta stojol te Jehová. Nujpunotik ta 1976 sok lokʼotik ta precursor especial ta 1982, melel la kichʼtik ikʼel ta clase 73 yuʼun Galaad. Tseʼel koʼtantik te la kichʼtik tikunel ta África Oriental. Joʼeb jaʼbil abatinotik ta Mombasa (Kenia). Ta 1987, la kichʼtik tikunel bael ta Tanzania, te banti libre ya jcholtikix te skʼop Dios. Jalajotik 26 jaʼbil tey-a sok ta patil chaʼbootik ta Kenia.

Skoltayel te ants winiketik te ya smulanik snopel te bin ya yal te Biblia jaʼ yakʼojbey swentail te jkuxlejaltik. Jun ejemplo, te machʼa nail la jnojptes ta Biblia ta Mombasa jaʼ jtul winik te la jta te kʼalal yakon ta scholel skʼop Dios-ae. La kakʼbey chaʼlejch revista sok jich la yalbon: «Teme laj koʼtan ta skʼoponel, ¿bin ya jpas?». Jun semana ta patil, jajchotik ta snopel te Biblia sok te libro Usted puede vivir para siempre en el paraíso en la Tierra, te lokʼelto ta kʼopil suajili. Jun jaʼbil ta patil la yichʼ jaʼ sok och ta precursor regular. Jaʼto tal-abi sok te yinam skoltayojik kʼaxem ta 100 ta tul ants winiketik yuʼun ya yakʼ sbaik ta stojol te Jehová sok la yichʼik jaʼ.

Kʼalal kʼot ta koʼtan te bin swentail te kuxlejalil, jich la kaʼiy jba bitʼil jtul manbajel te la sta jun perla te mero mukʼ skʼoplal sok la spas tulan yuʼun ya sman (Mat. 13:45, 46). Ya jkʼan ya jkoltay te ants winiketik yuʼun ya snaʼik te bin-nix swentail-a te kuxlejalil. Te joʼon sok te kinam, kilojtik bin-utʼil te Jehová ya yakʼbey bendición te j-abatetik yuʼun ta yakʼbeyel snaʼ bin swentail te kuxlejalil.