Nda citiwila ko Holanda kunyamo wo 1948. Vunyamo wa kuamamo, ame kumue lepata liange tua ilukila ko São Paulo, ko Brasil. Olonjali viange via kala vakuambili konembele kuenda olonjanja viosi noke liondalele, vosi vepata tua enda oku tanga Embimbiliya. Noke kunyamo 1959 tua ilukila vali ko Estados Unidos, kuna tua tungila volupale luo Massachusetts.

Isiange wa enda oku talavaya calua oco a tekule epata liomanu ecelãla. Eye olonjanja vialua wa enda oku linga upange woku linga ovongende, upange woku tunga atapalo kuenda oku linga ovongende lombalão kolofeka vimue. Vosi vepata tua sanjukile eci eye a tambula upange woku linga ovongende lombalão kolofeka, momo tua ponduile oku lingavo ciwa ovongende.

Eci nda kala kosikola ya pita pokati ame nda lipula ndoco, ‘Upange upi ndi ka linga eci ndi kula?’ Vamue pokati kakamba vange va nõlapo oku linga osikola ya velapo kuenda vakuavo va nõlapo oku iñila vusualali. Pole, oku iñila vusualali ka ca kaile onjongole yange, momo tunde osimbu uyaki siu u sole. Kuenje nda nõlapo oku iñila kosikola ya velapo oco ndi yuvule oku iñila vusualali. Pole, nda yonguile  oku kuatisa omanu, momo nda kũlĩhĩle okuti eci nda ca nyĩha ocimãho komuenyo.

Kosikola ya velapo, eci nda kala oku lilongisa o antropologia nda yi sola, omo okuti nda yonguile oku kũlĩha ndomo omuenyo wa fetika. Va enda oku tu longisa okuti ovina via tukuluka ño kuenje alongisi va yonguile okuti etu tu tava kolondaka viaco. Pole, kokuange alomboluilo amue ka a kuatele elomboloko kuenje va ndi kisika oku tava kokuavo, ndaño ka ci kuete uvangi.

Kocisoko nda kala, ka va tu longasaile olonumbi vieci ciwa leci cĩvi. Pole, va ndaile oku tu longisa oco tu likolisileko oku kuata oluhimo lualua. Oku endaenda kovipito kuenda oku nyua olondroga, ca enda oku ndi nenela esanju, pole, ovina viaco vi nyõla. Nda enda oku lipula ndoco, ‘Anga hẽ eci oco ocimãho comuenyo?’

Noke nda ilukila volupale luo Boston kuenje oko nda fetikila oku tangela. Osimbu nda kala oku tangelako nda sandiliya upange umue kuenje kupange waco oko nda sapela onjanja yatete Lombangi yimue ya Yehova. Eye wa ndi lomboluila eci catiamẽla kocitumasuku ‘colotembo epanduvali,’ ci sangiwa kelivulu lia Daniele ocipama ca 4 kuenda wa ndi sapuila okuti tu kasi kotembo yesulilo. (Dan. 4:13-17) Lonjanga yalua nda limbuka okuti nda nda amamako oku yevelela ombangulo yaco loku yi kapako, nda ca pongolola ekalo liomuenyo wange. Kuenje nda fetika oku yuvula oku li sanga lomunu waco.

Kosikola yavelapo, nda kuama onepa yimue ya ndi pongiya oku linga upange woku lieca olumue ko Amerika do Sul. Nda simĩle okuti oku kuatisa omanu vakuavo poku va lingila eci ciwa nda ca nyiha ocimãho cimue komuenyo. Pole, nda limbuka okuti eci nda ka ca nyihile ocimãho cimue komuenyo. Nda sumuile kuenda ndeya oku liwekapo oku endaenda kosikola noke yolosãi epandu.

Kosãi ya Kupemba kunyamo 1970, nda ilukila ko Amsterdã, ko Holanda, oco ndi talavaye kovopange amue ndeci isiange a linga. Omo liupange waco, nda linga ovongende alua kuenje nda nyula alupale o Afrika, o Amerika, o Europa, kuenda vikuavo. Noke nda limbuka okuti kolofeka nda pita omanu vosi va kasi oku liyaka lovitangi vinene kuenda lomue o tẽla oku vi potolola. Loku sokolola konjongole yoku linga cimue, nda nõlapo oku tiukila ko Estados Unidos, loku iñila vali kosikola ya velapo ko Boston.

Eci nda pitĩla kosikola nda tangela, vocisoko nda kala nda limbuka okuti vocisoko caco omo ka va nuatisile oku sanga atambululo kapulilo nda kuatele atiamẽla komuenyo. Sia kũlĩhĩle eci ndinga, kuenje nda pinga ekuatiso kulongisi wange wo Antropologia. Nda komõha eci a ndi sapuila hati: “Momo lie o kasilili oku amamako oku lilongisa? Ove wa sukilile oku liwekapo oku linga osikola ya velapo?” Nda sanjuka omo lioku kuama olonumbi viaye. Kuenje nda siapo osikola ya velapo.

Ndaño ndoco, nda kala oku liyeva okuti omuenyo wange ka wa kuatele ocimãho, noke nda likongela kocimunga cimue comanu ka va tavaile ovituwa omanu va endaile oku lekisa kuenje va endaile oku vetiya omunga lombembua. Akamba vamue lame, tua linga ungende woku tunda ko Estados Unidos toke ko Acapulco, ko Mesiko. Tua kala vovaimbo kumue lomanu ka va tavaile  oku vialiwa kuenda oku yuvula ovitangi komuenyo, ale asakalalo. Pole, oku kala lavo, tua limbuka okuti onjila ndomo vambata omuenyo ka u kuete ocimãho, ale ka u nena esanju. Noke nda limbuka okuti valua pokati kavo ka va kaile vakuacili.

Vokuenda kuotembo yaco nda fetika vali oku sokolola eci nda yonguile oku linga tunde vutila. Ame nda yonguile oku kala ukuakuendaenda locimbaluku okuti ame ndi kala usongui waco. Onjila yimue yoku ci linga, nda sukilile oku kuata ocimbaluku cange muẽle. Kamba liage o tukuiwa Tom wa kuatavo ovisimĩlo viaco kuenje tua nolako oku lingila kumosi ovongende. Nda yonguile oku sanga ocitumãlo cimu ca posoka kuna nda ponduile oku kala ocipãla lolonumbi via tumbikiwa lomanu.

Tom lame tua enda ko Arena de Mar, ocipepi lo Barcelona, ko Espanya. Kocitumãlo caco tualandako ombaluku yimue yi kuete eci ci soka 9,4 kolometulu yi tukuiwa hati Llygra. Tua fetika oku tunga ombaluku yimue yitito okuti tu kolapo vokaluga. Omo okuti ka tua kuatele onjanga yoku pitĩla oku tua loña, tuopa o mutole oco tuambatelemo ovava a yela. Oco tu ñualise ocimbaluku pocitumãlo cimue, tua kuatele olombala vivali violometulu 5. Noke tua fetika ungende ukuavo woku enda ko Seychelles, ko Oceano Indico. Ocimaho cetu ca kala coku enda ko Afrika kuenda oku ñuala o Cabo da Boa Esperança, ko Afrika do Sul. Etu tua songuiwa lolombungululu, olomapa vimue, alivulu kuenda ovimalẽho vimue via leluka oco vi tu kuatise oku linga ungunde. Ame nda kũlĩhĩle okuti tua kala vungende uwa.

Lonjanga yalua tua limbuka okuti ombaluku yetu yosimbu, nda ka ya tẽlele oku amisako lungende. Ci soka alitulu 22 ovava a kala loku iñila vombaluku elivala lelivala! Ndomo ca tukuiwa kefetikilo, vokuenda kuehungungu liofela nda kuata usumba kuenda nda likutilila onjanja yatete noke lianyamo alua, loku likuminya ku Suku okuti nda tua puluka nda laikele oku u sanda oku u kũlĩha. Ofela ya liwekapo kuenje nda sanda oku tẽlisa ohuminyo yange.

Nda fetika oku tanga Embimbiliya osimbu tua kala vokalunga. Sokolola ndomo ca finile oku tumala vombaluku yange vokati Kokalunga ko Mediterrâneo, loku mola olombuto viñi viñi violõsi kuenda eposo viovikũla. Luteke nda komõha calua poku mola olombungululu vialua kuenje nda tava okuti kuli o Suku yimue ya kapako omanu.

Noke liolosemana vimue vokalunga, tua pitĩla kocitumãlo coku kundika olombaluku ko Alicante ko Espanya, kuna tua laikele oku yi landisa oco tu lande yikuavo. Ocili okuti ka ca lelukile oku sanga omunu umue wa ponduile oku landa ombaluku yosimbu haiyo ka yi kuete omutole kuenda haiyo yi pita ovava! Pole, ya kala epuluvi liwa kokuange lioku tanga Embimbiliya.

Onjanja lonjanja ndi tanga Embimbiliya, nda fetika oku limbuka okuti olio elivulu limue lia ponduile oku tu kuatisa oku kuata ocimãho komuenyo. Nda komõha upopi wa leluka u sangiwa Vembimbiliya wa tiamẽla koku liyelisa komuenyo kuenda nda lipula esunga lieci omanu valua va litenda Ndakristão oku kongelamo ame, ka tua siatele oku kapako eci olio li popia.

Ame nda nõlelepo oku eca ananga anene oku linga apongoloko komuenyo wange kuenje nda liwekapo oku nyua olodroga. Noke nda sokolola ndoco, citava okuti kuli omanu va ambata ovituwa vi likuata lolonumbi Viembimbiliya kuenje nda yonguile oku va kũlĩha. Konjanja yavali nda likutilila  oku pinga ku Suku oco a ndi kuatise oku sanga omanu vaco.

Kokuange ca lelukile vali oku konomuisa atavo osi toke eci nda sanga eli liocili. Nda ñuala volokololo vio Alicante kuenje nda mola atavo alua. Omo okuti onepa yalua mua sangiwile oviteka, ca lelukile oku limbuka okuti ovio ka via tiamẽlele ketavo liocili.

Vocalumingo cimue kekumbi, ame nda kala pocitumãlo cimue loku vanja kokalunga, loku tanga ukanda wa Tiago 2:1-5, kuna ku popia okuti ka ca sungulukile oku velisapo omunu umue omo okuti ohuasi. Poku tiukila kombaluku yetu, nda mola ocitumãlo cimue coku fendelela londimbukiso kilu liepito hati: Onjango Yusoma Yolombangi Via Yehova.

Ame nda sima ndoco, ‘ndi seteka omanu vaco. Ndi tala ndomo va ndi yolela.’ Kuenje nda iñila Vonjango Yusoma okuti sia walele olosapato, sia tetele olonjele kuenda uwalo wange wa tokele. Ukuaku yilika, wa njilikila oku tumala ocipepi la manji umue wakuka okuti locisola calua wa ñuatisa oku sanga ovisonehua via tukuiwa la hundi. Noke liohongele, nda komõha calua vosi locisola veyile oku ndi lama. Ulume umue wa ndi laleka oku enda konjo yaye oco tu sapele, pole omo okuti sia malele oku tanga Embimbiliya liosi, ame ndo sapuila siti, “ya ndu ku sapuila eteke ci ngecelela.” Vokuenda kuoloneke vitito nda fetika oku endaenda kolohongele viosi.

Noke liolosemana vimue, ndaenda konjo yulume waco kuenje eye wa tambulula apulilo osi nda kuatele lekuatiso Liembimbiliya. Noke yosemana yimue, eye wa nyĩha ekolombelo limue lie yuka ovowalo afina. Eye wa ndi sapuila okuti muẽle ukuowalo o kasi vokayike, omo lioku pokola kolonumbi vi sangiwa Vembimbiliya yoku lisola pokati kuenda oku yuvula oku litenga vuyaki. (Isa. 2:4; Yoa. 13:34, 35) Cilo nda kolela okuti nda sanga eci nda kala oku sandiliya okuti omanu va pokola kueci Embimbiliya li popia catiamẽla koku ambata omuenyo umue wa yela! Kuenje ocimãho cange ka ca kaile vali coku sanda ocitumãlo cimue ceposo, pole, ca kala coku lilongisa Embimbiliya loku kuata elomboloko liayo. Noke nda tiukila ko Holanda.

Nda linga ungende u soka oloneke vikuãla volupale luo Groningen, ko Holanda. Kolupale luaco nda sukilile oku kuata upange umue oco ndi litekule. Upange nda pinga, nda tambula ocicapa cimue lapulilo alitepa, amue pokati kavio lieli, lipi etavo liove. Nda soneha ndoco, “Ndimbangi ya Yehova.” Eci muẽle upange a kala oku tanga atambululo ange, nda limbuka okuti ocipãla caye ca pongoloka. Eye hati, “noke huvilikiya.” Pole, ka la mbilikiya.

 Kupange ukuavo, ndapulisa ku muẽle nda eye wa sukilile ekuatiso. Eye wa pinga ocicapa cokosikola kuenda ocicapa covopange nda kala ale. Ndo sapuila okuti ame ndaenda oku tunga ombaluku yavaya. Kuenje nda komõha eci a popia hati, “Citava oku fetika kulo kekumbi, pole, locimãho cimue. Ame si yongola okuti o ndi kokela ocitangi cimue, momo Ndimbangi yimue ya Yehova kuenda ndi kuãi olonumbi Viembimbiliya.” Nda komõha calua kuenda ndo sapuila okuti, “Lamevo Ndimbangi ya Yehova!” Pole, omo liesinga liange lia lepa kuenda olonjele eye wa popia hati: “Oco puãi ndi lilongisa Embimbiliya love!” Ame nda sajukile omo lioku lieca kuaye olumue. Cilo nda limbuka esunga lieci cime ukuavo ka ndi tieñelele vali. Yehova wa kala oku tambulula olohutililo viange. (Osa. 37:4) Ame nda talavaya vovenda ya manji yaco vokuenda kunyamo umosi. Vokuenda kuotembo yaco nda lilongisa Embimbiliya laye, noke nda papatisiwa kosãi ya Susu yunyamo 1974.

Noke liosãi yimosi nda litumbika kupange wakundi votembo yosi, okuti wa nyĩha esanju lialua. Kosãi yakuamamo nda ilukila ko Amsterdã oco a kuatise ekongelo limue liokaliye kelimi lio Espanyole. Nda kuata esanju lialua oku songola alilongiso Embimbiliya kelimi lio Espanyole kuenda Lioputu. Kosãi ya Kupemba yunyamo 1975, nda lalekiwa oku talavaya ndukundi olikasi.

Eteke limue manji umue ukãi ukundi olikasi o tukuiwa Ineke weya vekongelo nda kala, okuti va vangula elimi lio Espanyole, oco a lekisa kokuetu ondonge yimue Yembimbiliya wo kofeka yo Bolívia wa yonguile oku kũlĩha vamanji va vangula elimi lio Espanyole. Manji Ineke lame tua nõlapo oku li kũlĩha pocakati coku lisohela ovikanda, okuti noke ca situlula okuti tua kuatele ovimãho vimuamue. Tua kuela kunyamo 1976 kuenje tuamamako kupange wakundi valikasi toke kunyamo 1982, eci tua lalekiwa kocisoko 73 cosikola yo Gileada. Tua komõha calua kuenda tua kuata esanju oku tumiwa ko África Oriental, kuna tua kundila anyamo atãlo kolupale luo Mombasa, ko Kenya! Kunyamo 1987, tua tumiwa ko Tanzânia, kuna okuti upange woku kunda wa kala oku tatekiwa. Tua kalako ci soka 26 kanyamo, noke tua tiukila ko Kenya.

Tua sanjuka calua oku kuatisa omanu oku kũlĩha ocili Cembimbiliya kuenda eci ca eca ocimãho cocili komuenyo wetu. Ndeci, elilongiso liange liatete ko Mombasa, wa kala ulume umue nda sanga eci nda kala oku kunda. Noke da eca kokuaye olorevista vivali, eye hati, “Nda nda vimalusula oku vi tanga, nye ndi linga?” Kosemana na kuamamo tua fetika elilongiso Liembimbiliya velivulu losapi hati, Poderá Viver Para Sempre Num Paraíso na Terra, okuti lia sandekiwilevo kelimi lio Swahili. Eye wa papatisiwa kunyamo wa kuamamo kuenda wa linga ukundi wotembo yosi. Tunde opo eye kumue lukãi waye va kuatisa eci ci soka 100 komanu oku litumbika loku papatisiwa.

Eci onjanja yatete nda kuata elomboloko liocimãho comuenyo, nda liyeva ndulume ongende ukualomĩlu wa sanga omota yondongo ya fina kuenje ka yonguile oku yisia. (Mat. 13:45, 46) Ame nda yonguile oku lieca olumue oco ndi kuatise omanu vakuavo oku sanga ocimãho cocili komuenyo. Ame lukãi wange ukuacisola tua mola ndomo Yehova a siata oku kuatisa afendeli vaye oku sanga ocimãho cocili komuenyo.