1. Wapi bamambu Piere zonzá na bakristo na kusala, mpe samu na yinki bamambu yina yandi zonzá lenda talana mpasi?

NA SIEKLE ya ntete, apotre Piere pesá malongi na bakristo yina vandá na kivuvu ya kwenda vanda na zulu. Bubu yayi, ya vanda bakristo yina ke kwenda na zulu to ba yina ke kuzwa luzingu ya ntangu nyonso awa na ntoto, beto nyonso lenda longoka mingi na bamambu yina yandi zonzá. Piere soniká: ‘Mutindu Santu yina bokilá beno, beno kuma bantu ya santu na ndyatulu ya beno nyonso, samu ba me soniká: “Beno fwana vanda santu, samu mu ke santu.”’ (1 Pi. 1:15, 16) Baverse yayi ke na longá beto ti beto zolá vanda faso Yehova, muntu ya kulutila santu na bantu nyonso. Beto me lunga kuvanda santu na ndyatulu ya beto. Beto lenda kanisa ti ya lenda salama ve samu beto ke bantu ya masumu. Piere yandi mosi salá bamambu yina vandá ve ya kulunga. Kasi, kifwani ya yandi ke na lakisá ti, beto mpe lenda ‘kuma bantu ya santu.’

2. Na wapi byuvu beto ke kuzwa bamvutu na artikle yayi?

² Na artikle yayi, beto ke kuzwa bamvutu na byuvu yayi: Yinki zola zonza kuvanda santu? Wa’ faso Biblia ke lakisá ti Yehova ke santu? Wa’ faso beto lenda kuma santu na ndyatulu ya beto? Mpe samu na yinki kuvanda santu ke salá ti beto vanda na kindiku ya mbote na Yehova?

3. Samu na bantu mingi, muntu ya santu zolá vanda wa’ faso, kasi yinki lenda sadisa beto na kuzaba yinki zola zonza kuvanda santu?

³ Samu na bantu mingi, muntu ya santu ke lwatá bilele yina ke lakisá ti yandi ke muntu ya Nzambi, yandi ke zonzá kaka malembe-malembe, mpe yandi ke seká ve na bantu kidi-kidi. Kasi ni yina ve Biblia ke zonzá. Ya ke lakisá ti Yehova Nzambi ya santu ke mpe “Nzambi ya kiese.” (1 Tim. 1:11, nwt-MK) Mpe  ba yina ke sambilak’ yandi ke na “kiese.” (Nku. 144:15) Yesu mangá ba yina vandá lwata bilele ya faso ya bawu, mpe vandá sala bima ya mbote na mantwala ya bantu, samu ba pesa bawu nkembo. (Mat. 6:1; Mrk. 12:38) Ni bamambu Biblia ke zonzá ke lakisá beto, bakristo, yinki zola zonza kuvanda santu. Samu Yehova ke santu mpe yandi ke zolá beto, yandi lenda lomba ve na beto na kusala kima yina beto lenda sala ve. Na yawu, ntangu Yehova me zonza na beto: ‘Beno fwana vanda santu,’ ya ke na lakisá ti beto lenda vanda yawu. Beto banda ntete na kuzaba yinki zola zonza kuvanda santu.

4. Yinki zola zonza “santu” mpe “busantu”?

⁴ Yinki zola zonza kuvanda santu? Na Biblia, ba-mot “santu” mpe “busantu” ke zonzilá ndyatulu mpe faso ya kusambila yina ke ve salite. Ya ke basisá mpe dikanisi ya kima to muntu yina ba me katula na kati ya bima to bantu ya nkaka samu ya vanda na kisalu ya Nzambi. Nyonso yayi zola zonza mpe ti beto lenda vanda santu si beto ke na ndyatulu yina ke ve salite, si beto ke sambilá Nzambi na faso ya kulunga, mpe si beto ke pene-pene na yandi. Ntangu beto ke tangá nyonso yina Biblia ke zonzá na busantu ya Yehova, ya lenda vanda mpasi na beto na kundima ti beto lenda vanda pene-pene na yandi.

5. Yinki ba-ange yina ke ya kukangama na Nzambi ke longá beto samu na Yehova?

⁵ Yehova ke santu na bima nyonso yina yandi ke salá. Ni mambu yina zonzá baserafe ke na lakisak’ yawu. Baserafe ke ba-ange yina ke vandá pene-pene na kiti ya kimfumu ya Yehova. Ba ya nkaka na kati ya bawu vandá zonza: ‘Yehova ya bimvuka ya basoda ke santu, santu, santu.’ (Iza. 6:3) Ba-ange yayi ke na kindiku ya ngolo na Nzambi ya santu, samu bawu mosi mpe ke santu. Ni na yawu, ntangu ba-ange vandá kwizá na ntoto, kisika yina ba vandá telamá vandá kuma santu. Ni yina mpe salamá ntangu Moyize kutaná na ange mosi ya Yehova kisika yina mwa yinti ya basende vandá baka tiya.—Bas. 3:2-5; Yos. 5:15.

6-7. a) Faso me zonza Kubasika 15:1, 11, wa’ faso Moyize lakisá ti Yehova ke santu? b) Wapi bima zolá sadisa bana ya Izraele na kuzimbana ve ti Yehova ke santu? (Tala foto ya kuverture.)

⁶ Ntangu bana ya Izraele lutá maza yina ba ke bokilá la mer rouge, Moyize zonzá na bawu bambala mingi ti Yehova ke Nzambi ya santu. (Tanga Kubasika 15:1, 11.) Na Égypte kote ba katuká, ba yina vandá sambila banzambi ya luvunu vandá na ndyatulu mosi ya salite. Bantu ya Canaan mpe, kote ba vandá kwenda, vandá faso mosi. Ntangu ba vandá sambilá banzambi ya bawu, ba vandá yoká bana ya bawu na tiya, mpe ba vandá vukisá banzutu na faso ya salite mpe ya nganzi. (Lev. 18:3, 4, 21-24; Kul. 18:9, 10) Kasi, Yehova ke ve faso banzambi ya luvunu yina. Yandi lenda lomba ata fioti ve na bisadi ya yandi na kusala bamambu ya yimbi samu na kusambila yandi. Yandi ke santu na nyonso yina yandi ke salá. Samu bana ya Izraele zimbana ve yawu, Yehova zonzá ba sonika na kisengo yina ba tulá na zulu ya lele ya fioti: ‘Busantu ke ya Yehova.’ Mpe prêtre ya nene vandá lwatá yawu na mbunzu ya yandi.—Bas. 28:36-38.

⁷ Bantu nyonso yina vandá tala bamambu yina ba soniká na mbunzu ya prêtre ya nene, zolá zaba ti Yehova ke santu ya kulutila. Kasi, yinki vandá salama samu na bana ya Izraele yina vandá ve pene-pene na prêtre ya nene? Wa’ faso ba zolá sala samu na kuzimbana ve ti Yehova ke santu? Misiku ya Moyize vandá zonzá: ‘Mu ke Yehova Nzambi ya beno, [. . .] mpe beno fwana vanda santu, samu mu ke santu.’ ‘Beno fwana vanda santu samu na munu, samu munu Yehova, mu ke santu.’ (Lev. 11:44, 45; 20:7, 26) Bantu nyonso, ya vanda babakala, bakento mpe  bana, vandá kuwá ntangu ba vandá tangá musiku yayi.—Kul. 31:9-12.

8. Yinki Balevi 19:2 mpe 1 Piere 1:14-16 ke na longá beto?

⁸ Ntangu yayi, beto zonzila bamambu yina Balevi 19:2 ke zonzá. Mambu yina ke na verse yayi, bana ya Izraele nyonso vandá kuwa yawu. Yehova zonzá na Moyize: ‘Tubila kimvuka ya muvimba ya bantu ya Izraele ti, “Beno fwana vanda santu, samu munu, Yehova Nzambi ya beno, mu ke santu.”’ Piere zonzá na bakristo na ‘kukuma santu.’ Ntangu ya nkaka, bamambu yina yandi zonzá, yandi bakak’ yawu na Balevi 19:2. (Tanga 1 Piere 1:14-16.) Bubu yayi, beto ke landá ve Misiku ya Moyize. Kasi, bamambu yina Piere soniká ke kwendá nzila mosi na Balevi 19:2. Ya ke lakisá ti Yehova ke santu, mpe ba yina zola yandi zolá sala bangolo na kuvanda santu. Yehova ke na vingilá ti bisadi ya yandi nyonso vanda santu, ya vanda ba yina ke kuzwa luzingu ya ntangu nyonso na zulu to awa na ntoto.—1 Pi. 1:4; 2 Pi. 3:13.

9. Yinki beto ke longoka na Balevi chapitre 19?

⁹ Samu beto zola kusepelisa Nzambi ya beto ya santu, beto ke na nsatu ya mingi ya kulongoka faso ya kukuma santu. Yehova ke zonzá na beto faso ya kusala yawu. Beto lenda zaba yina Yehova ke na vingilá beto sala na Balevi chapitre 19. Bakala mosi ya jwife yina salá lekole ya yinda na nkumbu ya Marcus Kalisch soniká: “Ntangu ya nkaka chapitre yayi ya Balevi me lutila mfunu na nyonso yina ke zonzá buku ya Balevi, mpe babuku tanu (5) ya ntete ya Biblia.” Beto tala mwa baverse ya chapitre yango, mpe beto benda bileso samu na luzingu ya beto. Kuzimbana ve ti Balevi chapitre 19 ke bandá na kuzonza ‘Beno fwana vanda santu.’

10-11. Faso ke lakisak’ yawu baverse ya ntete ya Balevi chapitre 19, yinki beto zolá sala samu na kuvanda santu, mpe samu na yinki kusala yawu ke mfunu?

¹⁰ Na manima ya kuzonza na bana ya Izraele ti ba zolá vanda santu, Yehova bwelá: ‘Konso muntu na kati ya beno fwana zitisa mama ya yandi mpe tata ya yandi [. . .] Mu ke Yehova Nzambi ya beno.’—Lev. 19:2, 3.

¹¹ Ya ke na talaná pwelele ti Yehova zola beto pesa buzitu na bibuti ya beto. Kanisa na yina Yesu zonzá na bakala yina yufulá na yandi: “Wapi dyambu ya mbote mu fwana sala samu na kuzwa luzingu ya seko [ntangu nyonso]?”  Mosi ya bima yina Yesu zonzá na yandi na kusala ni ya kupesa buzitu na tata ya yandi mpe mama ya yandi. (Mat. 19:16-19) Yesu basisá ntima ya yimbi ya ba-pharisien mpe ba-scribe samu ba vandá sala nyonso na kukipe ve bibuti ya bawu. Na yawu, ba vandá “[manisá mambu] ya Nzambi mfunu.” (Mat. 15:3-6) Na kati ya “[mambu] ya Nzambi” yina, ya vandá na musiku ya tanu na kati ya misiku kumi (10), mpe bamambu yina beto ke tangá na Balevi 19:3. (Bas. 20:12) Kuzimbana ve ti, avan na kuzonza bamambu yina ke na Balevi 19:3, ya kupesa buzitu na tata mpe mama, Yehova zonzá ntete: ‘Beno fwana vanda santu, samu munu, Yehova Nzambi ya beno, mu ke santu.’

12. Wa’ faso beto lenda sadila musiku yina ke na Balevi 19:3?

¹² Mosi na mosi na kati ya beto zolá yufula: ‘Mu ke sadilá kwandi musiku ya kupesa buzitu na bibuti ya munu?’ Si nge me kwiza tala ti na ntama nge vandá salá ve mingi samu na kulanda musiku yayi, nge lenda yidika bamambu. Ata nge lenda vutuka ve na manima, kasi bubu yayi, nge lenda sala bangolo samu na kukipe bibuti ya nge. Nge lenda lutisa ntangu na bawu, kukipe bansatu ya bawu, kimpeve ya bawu, mpe kuvanda na kote ya bawu ntangu ba ke vandá na nsatu ba pesa bawu ngolo. Nyonso yayi ke faso ya kulanda Balevi 19:3.

13. a) Wapi mambu ya nkaka Balevi 19:3 ke zonzá? b) Wa’ faso bubu yayi beto lenda landa mambu yina Yesu salá na Luke 4:16-18?

¹³ Balevi 19:3 ke longá mambu ya nkaka ya kusala samu na kukuma santu. Ya ke zonzilá mambu ya saba. Samu bakristo ke ve na yisi ya Misiku ya Moyize, beto ke landá ve mambu ya saba. Ata faso yina, beto lenda longoka mingi na yina Yehova vandá vingila bana ya Izraele sala kilumbu ya saba, mpe faso kilumbu yango vandá natiná bawu bambote. Kilumbu ya saba vandá kilumbu ya kupema, mpe ya kukipe kimpeve. * Ni na yawu, ntangu Yesu vandá awa na ntoto, na kilumbu ya saba, yandi vandá kwendá na synagogue yina vandá na bwala yina yandi vandá. Kuna, yandi vandá tangá mambu ya Nzambi. (Bas. 31:12-15; tanga Luke 4:16-18.) Na Balevi 19:3, Yehova zonzá na bana ya Izraele: ‘Beno fwana zitisa basaba ya munu.’ Kileso yina beto lenda benda awa ke ni ya kubaká mwa ntangu bilumbu nyonso samu na kukipe kimpeve ya beto. Nge ke na talá ti ni yina mpe nge ke salá? Si bilumbu nyonso nge baka mwa ntangu na kukipe kimpeve ya nge, nge ke kulisa kindiku ya nge na Yehova, mpe ya ke sala ti nge kuma santu.

14. Wapi mambu ya mfunu ke vutukilá bambala mingi na Balevi chapitre 19?

¹⁴ Balevi chapitre 19 ke vutukilá bambala mingi mambu mosi ya mfunu yina lenda sadisa beto na kuvanda santu. Na nsuka ya Verse 4 beto ke tangá: ‘Mu ke Yehova Nzambi ya nge.’ Dikanisi yayi ke vutukilá bambala 16 na chapitre yayi. Ya ke zonzá mambu yayi, yina ke na musiku ya ntete na kati ya misiku kumi: ‘Mu ke Yehova Nzambi ya nge [. . .] Nge fwana vanda ve na banzambi ya nkaka katula munu.’ (Bas. 20:2, 3) Muntu nyonso yina me zola kukuma santu me lunga kubika ata kima to ata muntu kukota na kati-kati ya yandi na Yehova. Mpe samu beto ke lwatá nkumbu ya temwe ya Yehova, beto zolá sala nyonso samu bamambu yina beto ke salá bebisa ve nkumbu ya santu ya Yehova.—Lev. 19:12; Iza. 57:15.

15. Yinki Balevi 19 ke zonzá samu na basakrifise yina beto me lunga kupesa na Yehova?

¹⁵ Bana ya Izraele vandá lakisá ti ba ndimá Yehova faso Nzambi ya bawu, ntangu ba  vandá landá misiku ya yandi. Balevi 18:4 ke zonzá: ‘Beno fwana sadila mikanu ya munu, mpe beno fwana zitisa misiku ya munu mpe kulanda yawu. Mu ke Yehova Nzambi ya beno.’ Na kati ya chapitre 19, ya ke na ndambu ya ‘misiku’ yina Yehova vandá vingila ti Izraele landa. Na kifwani, baverse 5-8, 21, 22 ke zonzilá basakrifise ya bibulu. Bana ya Izraele zolá sala yawu na faso yina zolá ‘safula ve kima ya santu ya Yehova.’ Baverse yayi zolá pesa beto nsatu ya kusepelisa Yehova mpe ya kupesa yandi nkembo na nzila ya basakrifise yina yandi ke ndimá, faso ke zonzak’ yawu Baebre 13:15.

16. Wa’ faso musiku yina ke na Balevi 19 ke na lakisá ti bisadi ya Nzambi zolá vanda ve faso bantu nyonso?

¹⁶ Samu na kukuma santu, beto zolá ndima kuvanda ve faso bantu ya nkaka. Kusala yawu lenda vanda mpasi. Bantangu ya nkaka, bakamarade ya beto ya lekole, bampangi ya kisalu, bantu ya dikanda ya beto mpe bantu ya nkaka, lendá sosa kunata beto na kusala bima yina Yehova ke niminá. Ntangu ba ke salá yawu, beto zolá zaba yinki ya kusala. Yinki lenda sadisa beto? Beto tala musiku ya kitoko yayi ke na basiká na Balevi 19:19: ‘Nge fwana lwata ve lele yina ba me tunga na bansinga ya mitindu zole yina ba me vukisa.’ Musiku yayi vandá sadisa bana ya Izraele na kuvanda ve faso bantu ya makanda ya nkaka. Samu beto ke landá ve Misiku ya Moyize, ya ke ya yawu ve yimbi na mukristo na kulwata lele yina, samu ya salama, ba vukisá coton, nylon to kima ya nkaka. Kasi, kima yina beto lenda simba na verse yayi ni kumanga kuvanda faso bantu yina malongi mpe faso ya kusala bamambu ke kwelaná ve na Biblia. Bantu yango lenda vanda bakamarade ya lekole, bampangi ya kisalu to bantu ya dikanda ya beto. Ya tsyeleka, beto ke zolá bantu ya dikanda ya beto, mpe beto ke lakisá luzolo na bantu nyonso. Kasi, beto ke ve na boma ya kunata luzingu ya beto na faso yina ke lakisa ti beto ke ve faso bantu nyonso. Kuzimbana ve ti muntu ya santu ke muntu yina ba me katula na bantu ya nkaka samu na kusadila Nzambi. Na yawu, beto ke ve santu si beto ke kaka faso bantu nyonso.—2 Ko. 6:14-16; 1 Pi. 4:3, 4.

17-18. Wapi kima ya mfunu beto ke longoká na Balevi 19:23-25?

¹⁷ Bambala mingi Yehova vandá zonza na bana ya Izraele: ‘Mu ke Yehova Nzambi ya nge.’ Ya vandá sadisa bawu na kutula kindiku ya bawu na Yehova na plase ya ntete. Wa’ faso ba zolá sala yawu? Balevi 19:23-25 vandá lakisa faso mosi ya kusala yawu. (Tanga.) Kanisa na yinki mambu yayi zolá zonza samu na bana ya Izraele ntangu ba zolá kuma na bwala yina Yehova zolá pesa bawu. Ntangu muntu vandá kundá yinti  yina ke butá bambuma, na kati ya bamvula tatu, yandi zolá kudya ata mbuma ya yinti yina. Na mvula ya yiya (4), yandi zolá pesa bambuma nyonso na Yehova. Kaka ni na mvula ya tanu, yandi zolá kudya bambuma ya yinti yina. Musiku yayi zolá sadisa bana ya Izraele na kuzaba ti bansatu ya bawu zolá kwiza na manima ya kindiku ya bawu na Yehova. Ba zolá vanda na kiminu ti Yehova ke kipe bansatu ya bawu si ba tula yandi na plase ya ntete na luzingu ya bawu. Yandi zolá sala ti ba vanda na bima ya kudya ya kulunga. Yehova vandá lomba mpe na bawu na kupesa yandi na ntima mosi bima yina ba vandá na yawu, na kunata yawu na kisika yina ba vandá sambila yandi.

¹⁸ Bamambu yina ke na Balevi 19:23-25 ke na natá beto na kukanisa na yina Yesu zonzá na zulu ya mongo. Yandi zonzá: “Beno vanda ve na manyongo na madya samu na luzingu ya beno, to na bilele samu na banzutu ya beno.” Yandi bwelá: “Tata ya beno yina kele na mazulu zaba ti beno kele na nsatu ya yawu.” Samu yandi ke kipeke bandeke, beto zolá sala ve ntembe ti Yehova ke kipeke mpe bansatu ya beto. (Mat. 6:25, 26, 32) Beto ke na kiminu ti Yehova ke pesa beto bima yina beto ke na yawu nsatu. Beto mpe ke pesá “makabu ya mawa” na ba yina ke na nsatu ba sadisa bawu. Mpe beto ke na kilengi na kupesa mbongo ya beto samu na kukipe salle du royaume ya beto. Yehova ke talá ntangu beto ke pesá yina ke na beto samu kisalu ya yandi kwenda na mantwala, mpe yandi ke futa ntima ya beto ya kukabulá. (Mat. 6:2-4, nwt-MK) Ntangu beto ke kabulá, beto ke sadilá bamambu yina ke zonzá Balevi 19:23-25.

19. Yinki nge me longoka na mwa baverse ya chapitre 19 na Balevi?

¹⁹ Beto me tala kaka ndambu ya baverse ya Balevi chapitre 19, mpe ya me sadisa beto na kuzaba faso ya kuvanda santu mutindu Nzambi ya beto. Ntangu beto ke sosá kusala bamambu faso Nzambi, beto ke lakisá ti beto ke na nsatu ya ‘kukuma bantu ya santu na ndyatulu ya beto nyonso.’ (1 Pi. 1:15) Mingi ya ba yina ke sadilá ve Yehova ke talá ti beto ke na ndyatulu ya mbote. Na yawu, ya ke natá ba ya nkaka na kupesa nkembo na Yehova. (1 Pi. 2:12) Kasi ya ke na bima mingi ya nkaka yina beto lenda longoka na Balevi chapitre 19. Na artikle yina ke landa, beto ke tala baverse ya nkaka na chapitre yayi, yina ke sadisa beto na kuzaba bafaso ya nkaka ya kukuma santu, faso Piere zonzá ‘beno kuma santu.’