1. Ntia malongi ntumwa Piere kahana kwe Bakristo, mpe mu bungu dia nti tulendi mwina ti ka tulendi’â tatumamana mo ko?

NI BU sa ti tivuvu tie neto tia kwe bâ ku mazulu peleko tia bâ ha mutoto, tulendi baka ndandu mu malongi ma hana ntumwa Piere kwe Bakristo ba tumbu ba mu mbandu ya ntete. Ntumwa Piere watâ ti: ‘Ntiana Yandi wa Santu, walutâ mbila, beno mpe bêno ba santu mu ndiatulu’eno ya mukaka, ntiana bu watsonoma: “Bêno ba santu, bungu meno wa santu [ndiena].”’ (1 Pi. 1:15, 16) Mu misamu mio, mbo tulongokaka ti, tulendi landa tifwani tia Yehova, Yandi we tifwani tiyôkele mu musamu wutariri busantu. Tulendi bâ, mpe tufweti bâ ba santu mu ndiatulu’eto. Mu bungu ti bantu ba masumu twena, tulendi mona ti ka bulendi’â bwa bâ ko. Piere yandi beni, watâ makuba mamingi; kâ, tifwani tiandi mbo titusongelaka ti tulendi “bâ ba santu.”

2. Ntia biyuvu tutaluzula mu timoko ti?

² Mu timoko ti, mbo tutaluzula biyuvu ebi: Ngano busantu ni nti? Bibila nti ditulongesaka mu musamu wutariri busantu bwa Yehova? Bwe tulendi bêla ba santu mu ndiatulu’eto? Mpe ntia tintwari tie ha kati dia busantu na tindiku tieto na Yehova?

3. Bantu babîngi ntia mbanzulu zibâka nawu mu bungu dia muntu wa santu, kâ kwe tulendi bakila misamu mia matieleka?

³ Bantu bu bazonzelaka muntu wa santu, mbo babanzaka ti, ni muntu wulembo sehaka, wulwataka binkuti bia dibundu, mpe wubâka wa zitama ntangu zazansoni. Kâ, ka wena wa matieleka ko. Bibila mbo ditâka ti Yehova, we wa santu, Nzambi  ya nsayi yena. (1 Tim. 1:11) Mbo batâka ti bô bamusambilaka nsayi ye nawu. (Mik. 144:15) Yezu wasemba bantu beri lwataka binkuti mu tiswasikisa na bantu bakaka, mpe beri songelaka buderede bwawu ha meso ma bantu mu timonekesa. (Mat. 6:1; Marke 12:38) Bakristo ba matieleka bazebi nsasa ya busantu mu nzila ya misamu mi tâka Bibila. Lukwikulu lwe neto ti, kani kabwe, Nzambi’eto ya santu mpe ya luzolo ka lendi’â katuhana ntumunu ko yi tulembo lenda mu tumamana. Buna, Yehova bu katutêlaka ti: ‘Bêno ba santu,’ wuzololo tâ ti tulendi lenda. Wa matieleka, tufweti toko bakula busantu ni nti ntete tabâ ba santu mu ndiatulu’eto.

4. Ntelo ya “santu” na ya “busantu” bwe zita zolo tâ?

⁴ Ngano busantu ni nti? Mu Bibila, ntelo ya “santu” na ya “busantu” mbo zivulu zonzelaka ndiatulu na nsambululu ya verela peleko misamu mia mulongo. Ntelo zo mbo zizonzelaka mpe muntu wu bahamburi mu sarila Nzambi. Mu nzonzolo yakaka, ba verela twena tala ti mu bunkete tudiatilaka, tala ti nsambululu’eto kwe Yehova ya verela yena, mpe tala ti tindiku tia ngolo tie neto na Yandi. Mbo tuyitukuku mu bungu ti, ni bu sa ti bantu ba masumu twena, mbo tubâka na tindiku tia ngolo na Yehova Yandi we wa santu.

5. Ntia misamu mitariri Yehova tulendi longoka kwe mbazi za kwikama?

⁵ Yehova wa santu wena mu mpila zazansoni. Musamu ni wo wa tâ baserafe, ze mbazi za Yehova zibâka penepene na tibuka tiandi tia timfumu. Baserafe bakaka mbo beri tâka: “Wa santu, wa santu, wa santu wena Yehova.” (Iza. 6:3) Wa matieleka, bambazi balendi bâ na tindiku tia ngolo na Nzambi’awu ya santu mu bungu ti ba santu bena. Ntiangu, mbuka za hanina bambazi nsangu ha mutoto, balendi za bongela za santu. Musamu ni wo wayôka mu ntangu Mose yi kabâ ha matu ma muti wa nsende weri kûmaka tiya.​—Ndu. 3:2-5; Yos. 5:15.

6-7. a) Tintwari na Ndukulu 15:1, 11, bwe Mose katomo songela ti Nzambi wa santu wena? b) Nti bieri bambulaka bala ba Israele ti Nzambi wa santu wena? (Tala tifwani ha tinima tia ntete.)

⁶ Mose bu katwarisa bala ba Israele mu sabuka Mubu wa Mbwaki, ha manima watomo ba songela ti Yehova Nzambi’awu wa santu wena. (Tanga Ndukulu 15:1, 11.) Wa matieleka, Bisi-Ezipte beri sambilaka nzambi za bungungu ka beri’â ba santu ko. Bisi-Kana mpe ka beri’â ba santu ko mu bungu ti nzambi za bungungu beri sambilaka; mu nsambululu’awu mbo beri hanaka bala, mpe mbo beri sarilaka bunsuza. (Lev. 18:3, 4, 21-24; Lub. 18:9, 10) Kâ Yehova, wa swaswana wena na nzambi za bungungu, kani kabwe ka lendi’â kalomba kwe bisari biandi ko biayirika tima tia mbi. Yandi wa santu wena. Musamu wo, mbo weri tomo monekaka mu lanta dia ore dieri ha zulu turban ya Mfumu-Nganga-Nzambi. Ha zulu lanta dio, batsoneka: “Busantu Yehova vwiri bo.”​—Ndu. 28:36-38.

⁷ Misamu mio, mbo miaketi hana lukwikulu kwe muntu waketi mia mona ti Yehova wa nguria wa santu wena. Kâ bwe tutâ mu bungu dia Musi-Israele waketi lembo bâ na bweso bwa mona lanta dio, mu bungu ti keri’â pusanaka penepene na Mfumu-Nganga-Nzambi ko? Ngano mbo kaketi hombesa nsangu zo za mfunu? Kâni, mu bungu ti bala ba Israele babansoni za beri wâka bu beri tangaka Musiku ha meso ma babakala, bakento na bala. (Lub. 31:9-12) Tala ti kûna wabâ, mbo waketi wâ misamu emi: “Meno ni Yehova Nzambi’eno, mpe lufweti [. . .] bâ ba santu, mu bungu ti meno wa santu ndiena.” “Lufweti bâ ba santu mu bungu dia meno, mu bungu ti meno,  Yehova, wa santu ndiena.”​—Lev. 11:44, 45; 20:7, 26.

8. Nti tulongokaka mu Levitike 19:2 na mu 1 Piere 1:14-16?

⁸ Tataluzuleno misamu mi batangila bala ba Israele mie mu Levitike 19:2. Yehova watâ kwe Mose ti: “Tâ kwe timvuka tiatiansoni tia bala ba Isarele ti: ‘Lufweti bâ ba santu, mu bungu ti meno, Yehova Nzambi’eno, wa santu ndiena.’” Kampe Piere verse ni yo kazonzela bu katâ kwe Bakristo ti: “bêno ba santu.” (Tanga 1 Piere 1:14-16.) Lumbu ti, ka twena mu lutumu lwa Musiku wa Mose ko. Kâ misamu mia tsoneka Piere mbo mita singasa misamu mie mu Levitike 19:2, wuzololo tâ, Yehova wa santu wena mpe bô bamuzololo bafweti sarila ngolo mu bâ ba santu. Musamu wo beto bansoni wuta tarila, ni bu tubâ na tivuvu tia kwe bâ ku mazulu peleko tia bâ ha mutoto ku Paradi.​—1 Pi. 1:4; 2 Pi. 3:13.

9. Bu tutaluzula Levitike 19 ntia ndandu tubaka?

⁹ Mu bungu ti tuzololo mu tâ Nzambi’eto ya santu nsayi, timina die neto mu longoka ka bwe tulendi bêla ba santu. Yehova malongi katuhanaka mu mpila yi tulendela. Tulendi baka malongi mo mu Levitike tikapu tia 19. Muntu wa mayela wa Hebre Marcus Kalisch watsoneka ti: “Kampe tikapu ni tio tiyôkele mfunu mu buku dia Levitike na mu mabuku ma matanu ma ntete ma Bibila.” Bambukeno ti Levitike 19 mbo yibatikilaka ebu: ‘Lufweti bâ ba santu.’ Bwawu bu tazonzeleno bala ba verse za tikapu tio ze na ndongosolo za mbote zitariri misamu mia luzingu lweto.”

10-11. Ngano Levitike 19:3 nti yitulombaka mu sa, mpe mu bungu dia nti we mfunu?

¹⁰ Yehova bu kamana tâ kwe bala ba Israele ti bafweti bâ ba santu, wavutu tâ ti: “Muna muntu mu beno fweti zitisa nguri’andi na tata’andi. [. . .] Meno ni Yehova Nzambi’eno.”​—Lev. 19:2, 3.

¹¹ Musamu wa mfunu wena kwe beto mu zitisa ntumunu ya Nzambi yitulombaka mu zitisa bibuti bieto. Lumbu timosi, muntu wayula tiyuvu eti kwe Yezu: ‘Ntia musamu wa mbote mfweti sa mu baka luzingu lwa mankululu?’ Mu mvutu ya mu hana Yezu, mweri na ntumunu yeri tâka ti wafweti zitisa tata’andi na nguri’andi. (Mat. 19:16-19) Yezu wasemba Bafarize  mu bungu ti mbo beri saka miamiansoni mi balenda mu lembo zitisa bibuti biawu. Buna, mbo beri kabakasaka Zu dia Nzambi. (Mat. 15:3-6) Mu Zu dia Nzambi mweri na musiku wa tanu we mu misiku mia kumi na misamu mi tutangaka mu Levitike 19:3. (Ndu. 20:12) Vutueno bambuka ti ntumunu ye mu Levitike 19:3​—ya zitisa tata na mama—​mbo yikwizaka ha manima ma ntumunu yitâka ti: “Lufweti bâ ba santu, mu bungu ti meno, Yehova Nzambi’eno, wa santu ndiena.”

12. Tintwari na ntumunu ye mu Levitike 19:3, ntia tiyuvu tulendi tiyula?

¹² Tintwari na malongi ma Yehova matariri buzitu kwe bibuti, tulendi tiyula tiyuvu eti: ‘Bibuti biani bia nizitisaka?’ Tala ti benzi ti mu ntama ka weri’â tomo sarilaka bo ko, lendi bonga nzengolo ya sa nsobolo. Kulendi’â wasoba misamu miayôka ko, kâ lendi sa miamiansoni mi lenda mu yôkesaka ntangu nawu na mu ba hana lubakusu. Lendi vulu ba hanaka lubakusu lwa tinsuni na lwa timpeve, mpe lendi vulu ba tindisaka. Bu sila bo, mbo tumamana ntumunu ye mu Levitike.

13. a) Ntia malongi makaka me mu Levitike 19:3? b) Tintwari na Like 4:16-18, lumbu ti bwe tulendi landila tifwani tia Yezu?

¹³ Mu musamu wutâka ti tufweti bâ ba santu, Levitike 19:3 musamu wakaka yitulongesaka. Mbo yizonzelaka zitisa kwa Sabala. Bakristo ka bena mu lutumu lwa Musiku wa Mose ko, buna ka twena na nsatu ko ya landa musiku wa Sabala. Kâ, tulendi longoka misamu miamingi mu mpila Bala ba Israele yi beri zitisilaka Sabala na mu ndandu zi beri bakaka. Tilumbu tia Sabala, tilumbu tieri tia huma na tia sambila Nzambi. * Mu tilumbu tio, Yezu ku sinagoge ya ku hata di kabutukila keri kwendaka, mpe mbo keri tangaka Zu dia Nzambi. (Ndu. 31:12-15; tanga Like 4:16-18.) Ntumunu ya Nzambi ye mu Levitike 19:3 yitâka: “zitisa Sabala [zandi],” yifweti tu tuma mu sârisa ntangu mu bisalu bieto mu bungu dia misamu mia timpeve. Ngano benzi ti fweti sa nsobolo mu musamu wo? Wamana vulu sârisaka ntangu mu bungu dia misamu mia timpeve, mbo kwizi bâ na tindiku tia ngolo na Yehova, tie nguria mfunu mu bâ wa santu.

14. Ntia matieleka ma nguri madukaka mu Levitike 19?

¹⁴ Levitike 19 mbo yizonzelaka matieleka ma nguri, malendi tu bakisa mu bâ ba santu. Verse 4 mbo yimanisinaka ebu: “Meno ni Yehova Nzambi’eno.” Ntelo yo mbo yikarilaka mbala 16 mu tikapu tio. Mbo yitubambulaka ntumunu ya ntete yitâka ti: “Meno ni Yehova Nzambi’aku. [. . .] Kufweti’â wabâ na nzambi zakaka ko ha matu mani.” (Ndu. 20:2, 3) Mukristo wuzololo mu bâ wa santu wufweti bâ na lukwikulu ti tindiku tiandi na Nzambi tiyôkele mfunu tima ni tima peleko muntu ni muntu. Mpe mu bungu ti nkumbu ya Mbangi za Yehova tulwataka, nzengolo tubongele ya lembo yirika musamu wulendi bebesa nkumbu ya santu ya Yehova.​—Lev. 19:12; Iza. 57:15.

15. Verse za Levitike 19 zizonzelaka mikayulu, nti zifweti tu tuma mu sa?

¹⁵ Kwe bala ba Israele, tambula ti Yehova ni Nzambi’awu mbo weri zolo tâka ti bazitisa misiku miamingi. Levitike 18:4 mbo yitâka: “Lufweti sarila nzengolo zani za mfundusu na misiku miani, mpe lufweti mia landa. Meno ni Yehova Nzambi’eno.” Tikapu tia 19 mbo tizonzelaka mwa “misiku” miango mia Bala ba Israele. Mu tifwani, verse 5-8, 21, 22 mbo zizonzelaka bibulu bi beri hanaka mu mukayulu. Mikayulu miango bafweti mia hanina  mu mpila yaketi lembo ‘bebesa tima tia santu tia Yehova.’ Ntangulu ya verse zo, yifweti tu tuma mu tâ Yehova nsayi na mu mu hana mikayulu mia mukembo mi katambula, ntiana bu tutêlaka wo Bahebre 13:15.

16. Ntia mutieno we mu Levitike 19 wulendi tu bambula luswaswanu lwe ha kati dia bantu basarilaka Nzambi na balembo mu sarilaka?

¹⁶ Mu bâ ba santu, tufweti tambula batumona ba swaswana na bantu balembo sarilaka Yehova. Wulendi bâ musamu wa mpasi. Ntangu zakaka, ndiku za lukolo, bantu batusalaka na bo, bantu ba mu kanda balembolo Mbangi za Yehova peleko bantu bakaka, balendi tu sa tiya mu yirika misamu milembo delakanaka na nsambululu’eto. Musamu wo bu wutulaka, tufweti bonga nzengolo. Nti bilendi tu bakisa mu bonga nzengolo ya mbote? Tataluzuleno mutieno we mu Levitike 19:19, yitâka: “Kufweti’â walwata tinkuti tie na misinga miole mia swaswana ko.” Musiku wo wasa ti baswasikisa bala ba Israele na makanda makaka. Lumbu ti, ka tulandaka musiku wo ko, buna ka wena musamu wa mbi ko kwe Mukristo mu lwata binkuti bie na tissus za vukana ntiana coton na laine. Kâ mbo tusaka ngolo mu lembo bâ ntiana bantu bê na nkwikulu mpe na nsalulu zilembo delakanaka na ndongosolo za Bibila, ni bu sa ti bampwana’eto ba ku lukolo bena, bantu ba ku tisalu tieto peleko bantu ba kanda dieto. Wa matieleka, mbo tuzoloko bantu ba kanda dieto mpe mbo tusongela luzolo kwe bantu bakaka. Kâ, nzengolo zi tubongaka mu luzingu lweto, mbo zisongelaka ti mbo tutumamana Yehova ni bu sa ti mbo tubâ ba swaswana na bantu bakaka. Musamu wo, nguria mfunu wena mu bungu ti tala ti tuzololo tabâ ba santu, tufweti bâ ku lweka lwa Nzambi.​—2 Kor. 6:14-16; 1 Pi. 4:3, 4.

17-18. Ntia malongi ma mfunu tulendi baka mu Levitike 19:23-25?

¹⁷ Ntelo ya “meno ni Yehova Nzambi’aku” mbo yaketi bakisa bala ba Israele mu tûla tindiku tiawu na Yehova ha tibuka tia ntete. Mu bwe? Levitike 19:23-25 mbo yisongelaka mpila yimosi yi baketi wa sila. (Tanga.) Banza’eti misamu mio ka bwe miaketi zolo tâ kwe bala ba Israele bu baketi kota ku mutoto wa kani. Muntu bu kaketi kuna muti, wafweti yôkesa mvula tatu ntete kadila wo mbutu. Mu mvula ya yà, mbo beri za tûlaka ha ndeko mu sarila zo ku Tempelo ya Nzambi. Muntu wavwa muti, mu muvu wa tanu kwa keri wa dilaka mbutu. Musiku wo, mbo weri bakisaka bala ba Israele mu bakula ti ka bafweti’â tekesa nsatu za bawu beni ku matu ko. Bafweti bâ na lukwikulu mu Yehova ti, mbo kaketi lungisa nsatu zawu, mpe bafweti tûla nsambululu’awu  ha tibuka tia ntete. Mbo kaketi sa miamiansoni ngatu babaka bima bia dia. Mpe Nzambi wabatindisa mu hanaka makabu ku Tempelo yeri mbuka yi beri mu silaka nsambululu.

¹⁸ Musiku we mu Levitike 19:23-25 mbo wutubambulaka misamu mia tâ Yezu mu tinzonzi ti kasa ha zulu mongo. Watâ ti: ‘Bikeno mu bâ na lwaka mu bungu dia [. . .] bima bi ludia, peleko bi lunwa.’ Yezu wavutu tâ ti: ‘Tata’eno die ku mazulu zebi ti, bima ni bio bie neno nsatu.’ Nzambi mbo kalungisa nsatu zeto ntiana bu kalungisaka nsatu za banuni. (Mat. 6:25, 26, 32) Lukwikulu lwe neto ti Yehova mbo katukipa. Mpe mbo tuhanaka makabu mu mansweki mu bakisa bantu bê na nsatu lubakusu. Mbo tubâka na timina dia hana makabu mu bungu dia nsatu za timvuka. Yehova mbo kabambukila tifu tieto tia kaba mpe mbo katusenda. (Mat. 6:2-4) Bu tusongelaka tifu tia kaba mbo tusongelaka ti malongi me mu Levitike 19:23-25 ma tubakulaka.

19. Ntia ndandu bakiri mu ndongokolo ya verse zakaka ze mu Levitike?

¹⁹ Bala ba verse kwa tutaluzuri ze mu Levitike 19, zitusongelaka ka bwe tulendi bêla ba santu ntiana Nzambi’eto. Bu tulandaka tifwani tiandi mbo tusarilaka ngolo mu bâ ‘ba santu mu ndiatulu’eto ya mukaka.’ (1 Pi. 1:15) Bantu babingi balembo sarilaka Yehova bamona ndiatulu’eto ya mbote. Mpe yabatuma mu kembesa Yehova. (1 Pi. 2:12) Mu Levitike 19 tulendi longoka misamu miamingi miakaka. Timoko tita landa mbo tizonzela verse zakaka za tikapu tio, mpe mbo titubakisa mu bakula ka mu ntia misamu miakaka mia luzingu lweto tulendi bêla ba santu ntiana bwa tâ Piere.