Olole evideo ziriho

Olole emyanzi erimwo

ECIGABI C’OKUYIGA 48

“Mube Batagatifu”

“Mube Batagatifu”

“Mube batagatifu omu lugendo lwinyu lwoshi.”​—1 PT. 1:15.

LWIMBO 34 Nitatembea kwa Uaminifu-Mushikamanifu

EBI RHWAYIGA *

1. Ihano lihi entumwa Petro yahîre ababo bemezi, na bulya gurhi lyakabonekana nka lirhakahashikana okurhumikira?

RHUBE rhugwerhe obulangalire bw’okuyishilama empingu erhi bw’okuyishilama hanw’igulu, rhweshi rhwanayunguka omu kulabiriza ihano entumwa Petro yahâga Abakristu bashige amavurha b’omu myaka igana mirhanzi. Petro ayandika ntya: ‘Ninyu mube batagatifu omu lugendo lwinyu lwoshi nka kulya owammuhamagalaga aba mutagatifu, bulya kuyandisirwe, mpu; Mube batagatifu, bulyala nie ono mba mutagatifu.’ (1 Pt. 1:15, 16) Kugerera ezo nderho, rhuyumvirhe oku rhwanayiga olwiganyo lwa Yehova, yeba lwiganyo lukulu lw’obutagatifu. Rhwanaba batagatifu rhunashinganine okubabo omu lugenzi lwirhu. Oko kwanabonekana nka kurhakahashikana bulya rhurhaba bimana. Petro naye akagijira amagosa garhalimanyi; cikone olwiganyo lwage luyerekine oku ‘rhwanaba batagatifu.’

2. Madoso gahi rhwaganirira mw’eci cigabi?

2 Mw’eci cigabi, rhwaganirira aga madoso gakulikire: Obutagatifu byo bici? Bici Ebibliya erhuyigirizize lugenda obutagatifu bwa Yehova? Gurhi rhwakaba batagatifu omu lugenzi lwirhu? Na lushangi luhi luhali egarhi k’obutagatifu n’obwîra bwirhu haguma na Yehova?

OBUTAGATIFU BYO BICI?

3. Ntanya zihi bantu banji bajira okubiyerekire obutagatifu, cikone ngahi rhwakabona entanya z’okunali?

3 Erhi bantu banji barhanya oku muntu oli mutagatifu, banarhanye oku aba muntu orhajira mwishingo oyambala emishangi y’idîni anali alola n’obutûdu. Cikone ezo ntanya zirhakaba z’okunali. Yehova aba mutagatifu, cikone Ebibliya eyerekine oku aba “Nnâmahanga w’obushagaluke.” (1 Tm. 1:11, NWT) Bala bamuharhamya banakahamagalwa ba “bushagaluke.” (Enna. 144:15, NWT) Yezu atumuzize balya bakagiyambala emishangi y’okubaberula n’abandi n’okuyerekana obushinganyanya bwabo embere z’abantu. (Mt. 6:1; Mk. 12:38) Rhwe nka Bakristu rhunabe n’entanya nyinja okubiyerekire oku rhubona obutagatifu kugerera ebi rhwayizire omu Bibliya. Rhuba rhuyemire n’obwalagale oku Nnâmahanga wirhu mutagatifu na wa buzigire arhakarhuha irhegeko rhurhakahash’irhumikira. Co cirhumire erhi Yehova akarhubwira erhi: “Mube batagatifu,” rhurhakaba n’akarhinda oku oko kurhakahashikana. Cikone, embere rhube batagatifu omu lugenzi lwirhu, rhushinganine rhurhangihugûkwa obutagatifu byo bici.

4. Bici enderho “tagatifu” na “obutagatifu” zihugwîre?

4 Obutagatifu byo bici? Omu Bibliya, oluderho “tagatifu” na “obutagatifu” luganirire okuca omu lugenzi n’omu bintu b’idîni. Ezo nderho kandi zanahâna entanya z’okuhirwa eburhambi enyanya z’omukolo gwa Nnâmahanga. Omu zindi nderho, rhwanabonwa oku rhuli batagatifu erhi akaba rhugwerhe olugenzi lwinja, erhi rhwakaharamya Yehova omu njira ayemire, n’erhi rhwakaba n’obwîra bwinja haguma naye. Okumanya oku rhwanaba n’obwîra bwa hofi-hofi haguma na Nnâmahanga wirhu mutagatifu kwanarhurhuliriza, ci bwenene erhi rhurhanya kw’ebi Ebibliya erhuyigirizize lugenda obutagatifu bwa Yehova.

“MUTAGATIFU, MUTAGATIFU, MUTAGATIFU ALI YEHOVA”

5. Bici rhwakaciyigiriza okubiyerekire Yehova kugerera bamalahika bishwekerezi?

5 Yehova aba acire omu ngasi njira. Ebi bamalahika baba hofi n’eciti c’obwami baderhwa bamaserafi baderhaga birhuyeresire ntyo. Baguma mulibo baderha ntya: “Mutagatifu, mutagatifu, mutagatifu ali Yehova w’emirhwe.” (Iz. 6:3, NWT) Lyo baba n’olushangi lwa hofi-hofi haguma na Nnâmahanga wabo mutagatifu, bamalahika baba bashinganine babe batagatifu, banaba bo. Kobinali, erhi malahika muguma akaja hantu halebe okw’igulu, aho hantu naho hanaba hatagatifu. Ntyo ko byabire erhi Musa ali ah’ishaka ly’emishugi lyakag’iyaka muliro.​—Lub. 3:2-5; Yoz. 5:15.

Oluderho “Obutagatifu buli bwa Yehova” lwal’iluyandike oku hy’olubamba hy’enoro hy’ecimane omukuhani mukulu akagiyambala (Olole ecifungo ca 6-7)

6-7. (a) Nk’oku biyerekinwe omu Olubungo 15:1, 11, gurhi Musa asegize obutagatifu bwa Yehova? (b) Gurhi aba Israheli boshi bakagimanyamwo oku Yehova aba mutagatifu? (Olole enfoto eri oku cijalada c’eyi gazeti.)

6 Enyuma za Musa okuyikiza aba Israheli omu Nyanja Ndukula, asegeza oku Nnâmahanga wabo, Yehova, aba mutagatifu. (Osome Olubungo 15:1, 11.) Lubero na Yehova, olugenzi lw’abakagiharamya rhunnâmahanga rhw’e Misri lurhali lutagatifu. Ko byanali ntyo lugenda abakagiharamya rhunnâmahanga rhw’e Kanani. Enterekêro yabo yalihiziremo okuhâna abana babo nterekêro n’okujira ebijiro by’obuhya bigalugalu. (Lev. 18:3, 4, 21-24; Lush. 18:9, 10) Lubero n’oko, ntamango Yehova akahûna abantu bage oku bajire akantu kagalugalu. Aba mutagatifu loshi-loshi. Oko kwayerekinwe bwinja kugerera ebyali biyandike oku hy’olubamba hy’enoro hyali oku cimane omukuhani mukulu akagiyambala. Kw’ehyo hy’olubamba baliyandisireko ntya: “Obutagatifu buli bwa Yehova.”​—Lub. 28:36-38, NWT.

7 Omwanzi gwali kw’ehyo hy’olubamba hy’enoro gwakagiyemeza ngasi yeshi wagubwine oku kobinali Yehova aba mutagatifu. Gurhigi byakabire lugenda omw’Israheli orhakahashir’ibona ehyo hy’olubamba hy’enoro bulya arhalishinganine okuyegera omukuhani mukulu? K’akahashirimanya oku Yehova aba mutagatifu? Neci! Ngasi mw’Israheli akagiyumva ogo mwanzi gwasomwa amango bakagisoma Irhegeko embere z’abalume, abakazi, n’abana. (Lush. 31:9-12) Erhi akaba waliho ago mango wakayumvirhe oku basoma ezi nderho: “Nie Yehova Nnâmahanga winyu, munashinganine . . . mube batagatifu, bulya niono mba mutagatifu.” “Mushinganine mube batagatifu embere zani, bulya niono, Yehova, mba mutagatifu.”​—Lev. 11:44, 45; 20:7, 26, NWT.

8. Bici rhuyizire kugerera olwandiko lwa Bene-Levi 19:2 na 1 Petro 1:14-16?

8 Oleke rhusegeze nderho nguma bakagisomera abantu boshi ziri omu Bene-Levi 19:2, NWT. Yehova abwira Musa ntya: “Oganize olubaga lwoshi lw’aba Israheli onababwire erhi, ‘Mushinganine mube batagatifu, bulya niono, Yehova Nnâmahanga winyu, mba mutagatifu.’” Nkaba Petro akolesize ezo nderho erhi ayinginga Abakristu erhi: “Mube batagatifu.” (Osome 1 Petro 1:14-16.) Kobinali, rhurhaciri idako l’Irheko lya Musa. Cikone, ebi Petro ayandisire bisegize ebi rhusomire omu lwandiko lwa Bene-Levi 19:2, biyerekine oku Yehova aba mutagatifu n’oku abamuzigira bashinganine bacihangane babe batagatifu. Oko kuli k’okunali rhube rhugwerhe obulangalire bw’okuyishilama empingu erhi bw’okuyishilama hanw’igulu.​—1 Pt. 1:4; 2 Pt. 3:13.

“MUBE BATAGATIFU OMU LUGENDO LWINYU LWOSHI”

9. Gurhi rhwakayunguka n’okuyiga ecitabu ca Bene-Levi cigabi ca 19?

9 Bulya rhulonzize rhushagaluse Nnâmahanga wirhu mutagatifu, rhujira irala ly’okuyiga gurhi rhwakabamo batagatifu. Yehova arhuhire mahano maguma na maguma g’okurhuyereka gurhi rhwakajiramwo ntyo. Rhwanabona ago mahano omu citabu ca Bene-Levi cigabi ca 19. Musomi muguma Muhabraniya w’obumanye bunji wakagihamagalwa Marcus Kalisch, ayandika ntya: “Eci cigabi cago-cago nkaba ciba ciyenire kulusha, cibamo bintu binji, canabonekana nka co cigabi c’obulagirire bwenene c’omu citabu ca Bene-Levi, erhi c’ebitabu birhanzi by’Ebibliya bihamagalwa Pantateke.” Rhuganirire milongo miguma na miguma ya mw’eco cigabi erimo amasomo g’obulagirire g’omu bigabi by’akalamo kirhu ka ngasi lusiku. Rhukengere oku ago masomo gali omu citabu ca Bene-Levi cigabi ca 19 garhondire n’enderho zidesire ntya: “Mushinganine mube batagatifu.”

Bici irhegeko liyerekire ababusi liri omu lwandiko lwa Bene-Levi 19:3 lishinganine lishumye Abakristu bakarhanyako? (Olole ecifungo ca 10-12) *

10-11. Cigabi cihi c’olugenzi lutagatifu cisegezibwe omu nderho z’omurhondero ziri omu citabu ca Bene-Levi cigabi ca 19, na gurhi rhushinganine rhukabona obo bulongozi?

10 Enyuma za Yehova okuderha oku aba Israheli bashinganine babe batagatifu, ayushula ntya: “Ngasi muguma muli mwe agwasirwe okukenga ishe na nnina . . . Nie Nyakasane [Yehova, NWT] Nyamuzinda winyu.”​—Lev. 19:2, 3.

11 Kobinali, kuli kwa bulagirire bwenene okukakenga ababusi birhu. Okengere amango mulume muguma adosagya Yezu ntya: “Bwinja buci ngwasirwe njire lyo mbona obuzine bw’ensiku n’amango?” Cigabi ciguma c’ishuzo Yezu ahâga oyo mulume caliyerekine oku oyo mulume ashinganine akakenga ishe na nnina. (Mt. 19:16-19, Mashi Bible) Yezu ciru anayerekana obulyalya bw’Abafarizeyi n’abandisi okubona bakagijira okwabo koshi lyo barhagishibirira ababusi babo. Na ntyo ‘bakagivuna amarhegeko ga Nyamuzinda.’ (Mt. 15:3-6) “Amarhegeko ga Nyamuzinda” gal’ihiziremo irhegeko lya karhanu ly’omu Marhegeko Ikumi nk’oku rhwakanalisoma omu lwandiko lwa Bene-Levi 19:3. (Lub. 20:12) Kandi, obikirire omu bwenge oku obulongozi buli omu lwandiko lwa Bene-Levi 19:3, buyerekire okukenga sho na nyoko, buyishire enyuma z’oluderho ludesire ntya: “Mushinganine mube batagatifu, bulya niono, Yehova Nnâmahanga winyu, mba mutagatifu.”

12. Kushimbana n’ihano liri omu lwandiko lwa Bene-Levi 19:3, idoso lihi rhwakacidosa rhwenene?

12 Kushimbana n’er’ihano Yehova arhuhire ly’okukenga ababusi birhu, rhwanacidosagya rhwenene ntya: ‘Ka nankenge ababusi bani?’ Wanahiga okujira empindûlo erhi wakarhanya oku omu mango gageraga walishinganine obakenge kulusha. Orhakashanja ebyagezire, cikone muli gano mango wanahiga okukageza akasanzi haguma n’ababusi bawe n’okubarhabala kulusha. Nkabaga wanajira okwawe koshi ly’okageza kasanzi kanji haguma nabo. Erhi, ka wanabaha burhabale bunji b’omubiri, bw’ekiroho, erhi bw’ekandalala? Okujira ntyo kulinganine n’ebi olwandiko lwa Bene-Levi 19:3 ludesire.

13. (a) Lindi ihano lihi lya bulagirire liri omu lwandiko lwa Bene-Levi 19:3? (b) Ene gurhi rhwakayiga olwiganyo lwa Yezu luganirirwe omu Luka 4:16-18?

13 Hali akandi kantu olwandiko lwa Bene-Levi 19:3 lurhuyigirizize lugenda okuba mutagatifu. Luganirire okukakenga irhegeko liyerekire Esabato. Abakristu barhaciba idako l’Irhegeko lya Musa, co cirhuma rhurhalagiriri okukenga Esabato ya ngasi mugobe. Cikone, rhwanaciyigiriza binji okubiyerekire oku aba Israheli bakagikenga Esabato na gurhi bayungusire n’okujira ntyo. Esabato kali kasanzi k’okurhamuka omu mikolo yabo ya ngasi lusiku n’okusegeza ebintu by’ekiroho. * Co carhumaga, olusiku lw’Esabato Yezu akagija omu sinagogi y’omu lugo lwabo n’okusoma Akanwa ka Nnâmahanga. (Lub. 31:12-15; osome Luka 4:16-18.) Irhegeko lya Nnâmahanga liri omu lwandiko lwa Bene-Levi 19:3 lidesire erhi: “Ensiku zani za Sabato mukaz’izikenga,” lishinganine lirhushumye rhukaciha kasanzi kalebe rhwakagezize omu mikolo yirhu ya ngasi lusiku lyo rhusegeza ebintu by’ekiroho. K’orhanyize oku hali mpindûlo nguma na nguma oshinganine ojire muli oko? Ngasi mango erhi wakakaciha akasanzi k’okusegeza ebintu by’ekiroho, wanaba n’obwîra bwinja haguma na Yehova, bulya buli bwa bulagirire ly’oba mutagatifu.

OSÊZE OBWÎRA BWAWE HAGUMA NA YEHOVA

14. Okuli kuhi k’omusingi kusegezibwe omu Bene-Levi cigabi ca 19?

14 Ecitabu ca Bene-Levi cigabi ca 19 cigalukire kanji-kanji okuli k’omusingi kwakarhurhabala lyo rhugendekera rhwaba batagatifu. Enderho zishwinjire omulongo gwa 4 zidesire ntya: “Nie Nyakasane [Yehova, NWT] Nyamuzinda winyu.” Ogo musemwa erhi enderho ziri nk’ezo zigalukirwe kali 16 muli eco cigabi. Oko kurhukengezize irhegeko lirhanzi lidesire: “Nie Nyakasane Nyamuzinda wawe . . . Orhahîraga okabâ n’abandi banyamuzinda kuleka nie.” (Lub. 20:2, 3) Ngasi Mukristu olonzize abe mutagatifu arhashinganini eyemerere muntu mulebe erhi kantu kalebe kabe ka bulagirire kulusha obwîra ajira haguma na Nnâmahanga wage. Na bulya rhunakahamagalwa Bahamirizi ba Yehova rhunajire okwirhu koshi lyo rhuyaka akantu kakajaciza erhi kuzinza er’izino litagatifu.​—Lev. 19:12; Iz. 57:15.

15. Emilongo eri omu citabu ca Bene-Levi cigabi ca 19 eganirire enterekêro yanarhushumya rhukajira bici?

15 Aba Israheli bakagiyerekana oku Yehova ye Nnâmahanga wabo omu kurhumikira amarhegeko manji. Olwandiko lwa Bene-Levi 18:4, NWT, ludesire ntya: “Mushinganine muhikirize emihigo yani y’okutwa olubanja, munashinganine mukenge n’okukulikira amarhegeko gani. Niono nie Yehova Nnâmahanga winyu.” Ecigabi ca 19 cirimo “marhegeko” maguma na maguma Nnâmahanga alihire aba Israheli. Kwa lwiganyo, omulongo gwa 5-8, 21, 22 guganirire okuhâna ensimba nterekêro. Oko kwalishinganine kukajirwa omu njira ‘erhakazinzize akantu katagatifu ka Yehova.’ Okusoma eyo milongo kwanarhushumya rhulonze okushagalusa Yehova n’okumuha enterekêro y’obukuze, nk’oku olwandiko lw’Abahabraniya 13:15, lurhubwizire rhujire.

16. Bici byakarhukengeza olubero luba egarhi k’abakolera Yehova n’abarhamukolera?

16 Lyo rhuba batagatifu, rhushinganine rhube babidu okuba lubero n’abandi bantu. Oko nkaba kwanaba kuzibu. Mango maguma na maguma abirhu banafunzi, abirhu banyakazi, bene wirhu b’omu mulala barhali Bahamirizi ba Yehova, n’abandi bantu banarhuseza oku rhuje omu mikolo epingine n’oku Yehova alonza rhumuharamye. Erhi bajira ntyo, hali omuhigo g’obulagirire rhushinganine rhurhôle. Bici byakarhurhabala lyo rhurhôla omuhigo mwinja? Olole akanuni k’obulagirire kali omu lwandiko lwa Bene-Levi 19:19, kalimo ecigabi cidesire ntya: “Orhanahîraga wayambala omwambalo gwajiragwa na nusi [nyuzi] ibirhi zirhali za bûko buguma.” Er’irhegeko lyakagirhabala okuhiraho olubero egarhi k’aba Israheli n’abantu b’agandi mashanja gali bazungulusire. Ene, rhurhakalahira okuyambala emishangi erimo ekoto, epoliestere n’ebindi n’ebindi. Cikone rhunayake okujira ebintu biri nk’eby’abantu baba bayemire n’okujira ebijiro bipingine n’enyigirizo z’Ebibliya, ciru ankaba abo bantu bali birhu banafunzi, birhu rhujira nabo oburhimbuzi erhi bantu b’omu mulala gwirhu. Kobinali, rhujira obuzigire bw’akaburhano oku bantu b’omu malala gwirhu, rhunaba rhuzigire abalungu birhu. Cikone, okubiyerekire ebintu by’obulagirire by’omu kalamo, rhwe nka bakozi ba Yehova rhuba babidu okuba lubero n’abandi bantu. Okengere oku okuhirwa eburhambi enyanya za Nnâmahanga ciri cigabi c’obutagatifu. Oko kuli kwa bulagirire erhi akaba rhuli rhwajira okwirhu koshi lyo rhuba batagatifu.​—2 Kr. 6:14-16; 1 Pt. 4:3, 4.

Masomo gahi aba Israheli baciyigirizize kugerera ecitabu ca Bene-Levi 19:23-25, na bici eyo milongo yakarhuyigiriza? (Olole ecifungo ca 17-18) *

17-18. Masomo gahi ga bulagirire rhwakabona kugerera olwandiko lwa Bene-Levi 19:23-25?

17 Omusemwa gudesire: “Nie Nyakasane [Yehova, NWT] Nyamuzinda winyu” gwakagirhabala aba Israheli babone oku obwîra bwabo haguma na Yehova buli bwa bulagirire bwenene. Gurhi bakajijiremwo ntyo? Olwandiko lwa Bene-Levi 19:23-25 luyerekine njira nguma bakagijiramwo ntyo. (Osome.) Orhanye bici ezo nderho zakahugwîre erhi aba Israheli bakahisire omu Cihugo c’Amalaganyo. Erhi omuntu akahinzire emirhi y’amalehe, arhalishinganine okulya amalehe g’eyo mirhi kuhika myaka isharhu egere. Omu mwaka gwa kani, amalehe gakagihirwa eburhambi lyo gayishikolesibwa omu hantu hatagatifu ha Nnâmahanga. Omu mwaka gwa karhanu lyo nn’omurhi akalire kw’ago malehe. Er’irhegeko lyali lyakurhabala aba Israheli bahugûkwe oku barhashinganini bahire amalagirire gabo oku nafasi ntanzi. Balishinganine balangalire Yehova nka Wakubaha ebi balagirireko n’okucihâna omu kulunga okuboko enterekêro yage. Akagimanyirira bwinja erhi bagwerhe biryo binji by’okulya. Na Nnâmahanga alibahire omurhima oku bakaba bahânyi omu kuhâna emicango omu ahantu hatagatifu bakagimuharamiza.

18 Irhegeko liri omu lwandiko lwa Bene-Levi 19:23-25 lirhukengezize enderho Yezu aderhaga omu Mahubiri gage g’oku Ntondo. Aderha ntya: “Murhakag’iyorha mwarhanya mpu bici mwalya erhi cisi mpu bici mwanywa.” Yezu acibiyushula ntya: “Sho winyu oba e mpingu amanyire oku mubilagirîre kwo.” Nnâmahanga anarhuhe ebi rhulagirireko, nka kula ajirira ciru n’orhunyunyi. (Mt. 6:25, 26, 32, Mashi Bible) Rhunalangalire Yehova nka Wakurhuha amalagirire girhu. Na kandi nka rhwaha “omukenyi akantu” erhi bala bali omu bulagirire rhunajire ntyo omw’ihwe. Na kandi rhuba babidu okuhâna oburhabale ly’ecigamba cihikiriza amalagirire gaco. Yehova anabone ebyo bijiro by’obuhânyi ananarhulipe muli oko. (Mt. 6:2-4) Omu kujira ntyo rhunayerekane oku rhuhugûsirwe amasomo gali omu lwandiko lwa Bene-Levi 19:23-25.

19. Gurhi wayungusire omu kuyiga eci cigabi c’ecitabu ca Bene-Levi?

19 Rhwaganirire milongo misungu yone y’omu citabu ca Bene-Levi cigabi ca 19, eyerekine gurhi rhwakaba batagatifu aka Nnâmahanga wirhu oba mutagatifu. Omu kuyiga olwiganyo lwage, rhunacihangane ‘okuba batagatifu omu lugendo lwirhu lwoshi.’ (1 Pt. 1:15) Bantu banji barhakolera Yehova bacibwinire olo lugenzi lwinja. N’oko, kwashumize baguma na baguma bamulibo baha Yehova irenge. (1 Pt. 2:12) Cikone hali ebindi bintu binji rhwakaciyigiriza kugerera ecitabu ca Bene-Levi cigabi ca 19. Ecigabi cikulikire cayishiganirira eyindi milongo ya mw’eco cigabi cayishinarhurhabala rhuhugûkwe omu zindi njira zihi z’omu kalamo kirhu ‘rhwakabamwo batagatifu’ nk’oku Petro aderhaga.

LWIMBO 80 Uonje na Uone Vile Yehova Ni Mwema

^ kip. 5 Rhuba rhuzigire Yehova bwenene, rhunaba rhulonzize okumushagalusa. Yehova aba mutagatifu, anahûnyire abakozi bage nabo babe batagatifu. K’oko kwanahashikana kuli bene bantu barhali bimana? Neci, kwanahashikana. Okuciyigiriza kwa bulîri amahano entumwa Petro yahaga ababo bemezi n’amarhegeko Yehova ahâga aba Israheli ba mîra kwarhurhabala rhubone gurhi rhwakaba batagatifu omu lugenzi lwirhu loshi.

^ kip. 13 Ly’obona emyanzi minji eyerekire Esabato n’amasomo rhwakayiga kugerera Esabato, olole ecigabi cidesire: “Kuko Wakati wa Kufanya Kazi na Wakati wa Kupumuzika” ciri omu Ilabiro ly’Akalalizi ly’Omwezi gwa 12, 2019.

^ kip. 57 AMAHUGÛLO G’ENFOTO: Mulume okola mukulu ali ageza akasanzi haguma n’ababusi bage, abalambagirire haguma na mukage n’omwana wabo, ananabaganize ngasi mango.

^ kip. 59 AMAHUGÛLO G’ENFOTO: Mw’Israheli muguma w’omuhinzi ali olola oku malehe g’omurhi arhweraga.