1. Andi apösutu Petuisi bi piki dee woto Keesitu sëmbë u de du, nöö faandi mbei a bi sa djei kuma de an bi o sa du di soni di a bi piki de?

 ALUWASI woo libi a liba ala nasö a goonliba aki, u sa feni wini te u buta pakisei a di soni di apösutu Petuisi bi piki dee salufu Keesitu sëmbë u di ten fëën. Petuisi bi sikifi taa: „Ma leti kumafa di sëmbë di kai unu dë Santa, nöö sö nöö un musu ko dë santa tu a hii futu. Biga Gadu Buku taki taa: ’Un musu dë santa, biga mi dë santa’” (1 Pet. 1:15, 16). Di tëkisi aki ta lei u taa u sa djeesi Jehovah, di dë di möön santa sëmbë u hii di mundu. U sa ko dë sëmbë di santa, nöö Jehovah kë tu taa u musu dë santa a hii futu. A sa djei kuma wa o sa du di soni aki, u di u da zöndu libisëmbë. Petuisi seei bi mbei sömëni föutu nëën libi, ma tökuseei di fasi fa a bi du soni ta lei taa u sa ko dë santa.

2. Fuun soni woo taki a di woto aki?

² Woo taki u dee soni aki a di woto aki: Andi a kë taki u dë santa? Andi di Bëibel ta lei u di dë di Jehovah dë santa? Unfa u sa ko dë santa a hii futu? Unfa di dë di u musu dë santa nama ku di dë di u ku Jehovah dë mati?

3. Unfa sömëni sëmbë ta pakisei u wan sëmbë di dë santa?

³ Sömëni sëmbë ta pakisei taa te wan sëmbë dë santa, nöö hën da a dë wan sëmbë di an ta piizii, di ta bisi langa koosu, söseei di an ta mbei sipootu. Ma na sö a dë. Jehovah dë santa, ma tökuseei di Bëibel ta taki taa Jehovah da „di piizii Gadu” (1 Tim. 1:11). Dee sëmbë dee ta dini ën ta dë „waiwai” (Ps. 144:15). Jesosi bi bai dee sëmbë dee bi ta bisi wanlö apaiti koosu, nöö de bi ta du soni u sëmbë buta pakisei a de (Mat. 6:1; Maik. 12:38). Dee soni di di Bëibel ta taki, ta mbei u kuma Keesitu sëmbë saandi a kë taki u dë santa. U sabi taa Gadu lobi u, nöö fëën mbei nöiti a o piki u fuu du wan soni di a sabi taa wa o sa du.  Fëën mbei te Jehovah ta piki u taa: „Un musu dë santa”, nöö u sa dë seiki taa u sa du di soni dë. Ufö u ko santa a di fasi fa u ta du soni, nöö a dë fanöudu fuu ko fusutan andi a kë taki u dë santa.

4. Andi di wöutu „santa” kë taki?

⁴ Andi a kë taki u dë santa? Te di Bëibel ta taki u di wöutu „santa”, nöö a ta taki u di fasi fa u musu libi ku di fasi fa u musu ta dini Gadu. Di wöutu aki sa kë taki tu taa wan sëmbë ta dini Gadu a wan apaiti fasi. Fuu musu taki ën sö, nöö woo sa ko dë sëmbë di santa te u ta libi a wan limbo fasi, te u ta dini Jehovah kumafa a kë, söseei te u ku Jehovah dë gaan mati. A ta bigi da u taa hii fa u abi zöndu, tökuseei Jehovah kë fuu ku ën ko dë gaan mati hii fa hën da di möön santa Sëmbë u hii di mundu.

5. Andi u sa lei u Jehovah te u ta luku dee ëngëli fëën dee ta hoi deseei nëën?

⁵ Jehovah santa a hii futu. U ta ko fusutan di soni aki te u luku di soni di dee selafu-ëngëli di dë zuntu u di könubangi u Jehovah, bi ta taki. So u de bi taki taa: „Jehovah di ta tii liba ala dë santa, santa, santa” (Jes. 6:3). Ee dee ëngëli aki an bi dë santa, nöö de an bi o sa dë gaan mati ku di santa Gadu u de. Dee ëngëli dë santa tu. Fëën mbei dee kamian ka dee ëngëli u Gadu bi ta tja bosikopu ko da sëmbë bi ta ko dë santa kamian. Di soni aki bi pasa di Mosesi bi dë a di kamian ka di uwii bi kisi faja.​—Ëki. 3:2-5; Jos. 5:15.

6-7. (a) Unfa Mosesi bi mbei sëmbë ko sabi taa Jehovah santa, te u luku andi Ëkisodesi 15:1, 11 ta taki? (b) Andi bi ta heepi dee Isaëli sëmbë u de an fëëkëtë taa Jehovah dë santa? (Luku di peentje u di kafiti.)

⁶ Baka di Mosesi tja dee Isaëli sëmbë pasa di bë ze, hën a piki de taa di Gadu u de, de kai Jehovah, dë santa. (Lesi Ëkisodesi 15:1, 11.) Di fasi fa dee dinima u dee gadu u Egepiti bi ta du soni bi ta lei taa de an bi santa seepiseepi. Dee Kaana sëmbë dee bi ta dini poipoi gadu seei an bi santa. Dee sëmbë aki bi ta tjuma miii a faja, söseei de bi ta libi fanafiti a di së u manu ku mujëë soni, te de bi ta dini dee gadu u de (Leif. 18:3, 4, 21-24; Deto. 18:9, 10). Ma Jehovah an dë kuma dee poipoi gadu. Nöiti a o piki dee dinima fëën u de du wan soni di an dë santa. Hën da di möön santa Sëmbë u hii di mundu. Di soni di sikifi a di goutu soni di bi dë a di gaan mindima hedi, ta heepi u fuu fusutan di soni aki. Di soni di bi sikifi a di goutu soni bi ta taki taa: „Santa fasi da u Jehovah.”​—Ëki. 28:36-38.

⁷ Di soni di bi sikifi a di goutu soni bi ta mbei hii sëmbë ko sabi taa Jehovah santa tuutuu. Ma boo taa wan Isaëli sëmbë an bi sa si di soni di bi sikifi a di goutu soni u di gaan mindima, u di an bi sa go zuntu fëën. Sö wan sëmbë bi o sabi tökuseei taa Jehovah santa u? Wë aai! U di hii dee Isaëli sëmbë bi ta jei di soni aki te de bi ta lesi di Wëti da dee womi, dee mujëë ku dee mii (Deto. 31:9-12). Ee i bi dë naandë tu, nöö i bi o jei dee soni aki: „Mi da Jehovah di Gadu fuunu. Un musu . . . dë santa, biga mi dë santa.” „Un musu dë sëmbë di santa, u di mi, Jehovah, dë santa.”​—Leif. 11:44, 45; 20:7, 26.

8. Andi u sa lei a Leifitiki 19:2 ku 1 Petuisi 1:14-16?

⁸ Boo luku wan soni di Jehovah bi taki taa de bi musu lesi da hii dee Isaëli sëmbë. U sa feni di soni aki lesi a Leifitiki 19:2. Jehovah bi piki Mosesi taa: „Go fan ku hii dee Isaëli sëmbë. Piki de taa: ’Un  musu dë santa, biga mi Jehovah, di Gadu fuunu, dë santa.’” A kan taa di soni di sikifi a di vers aki Petuisi bi ta taki. A bi piki dee Keesitu sëmbë taa de „musu ko dë santa”. (Lesi 1 Petuisi 1:14-16.) Tuu taa wa ta hoi di Wëti u Mosesi möön. Ma tökuseei u sa lei wan soni u di soni di Petuisi sikifi, di u sa toona feni a Leifitiki 19:2. U ta lei taa Jehovah dë santa, nöö dee sëmbë dee lobi ën seei musu dë santa tu. Di soni aki dë da dee sëmbë dee o go libi a liba ala, söseei a dë tu da dee sëmbë dee o libi a goonliba aki.​—1 Pet. 1:4; 2 Pet. 3:13.

9. Un wini woo feni te woo luku dee soni dee sikifi a Leifitiki kapitë 19?

⁹ U di u kë du dee soni di di santa Gadu fuu lobi, mbei u dë kabakaba fuu ko sabi unfa u sa ko dë santa. Jehovah ta lei u unfa u sa ko dë santa. U sa feni di soni aki a Leifitiki kapitë 19. Wan öndösukuma u di Hebelejëntöngö, de kai Marcus Kalisch, bi taki taa: „Kandë kapitë 19 da di möön fanöudu kapitë u di buku Leifitiki, söseei u dee fosu feifi buku u di Bëibel.” Nöö nöunöu woo taki u dee vers u di kapitë dë, di o lei u sömëni fasi fa u sa dë santa hiniwan daka a di libi fuu. Hoi a pakisei taa Leifitiki kapitë 19 ta bigi ku dee wöutu: „Un musu dë santa.”.

10-11. Andi Leifitiki 19:3 ta taki taa u musu du, nöö faandi mbei di soni dë dë fanöudu?

¹⁰ Baka di Jehovah piki dee Isaëli sëmbë taa de musu dë santa, hën a piki de taa: „Hiniwan fuunu musu lesipeki hën mama ku hën tata . . . Mi da Jehovah di Gadu fuunu.”​—Leif. 19:2, 3.

¹¹ A dë wan fanöudu soni u piki Gadu buka te a ta piki u taa u musu lesipeki u mama ku u tata. Buta pakisei a di soni di Jesosi bi taki di wan womi bi hakisi ën taa: „Un bunu soni mi musu du u mi feni di libi u teego?” Wan u dee soni di Jesosi bi piki di womi, hën da a bi musu lesipeki hën mama ku hën tata (Mat. 19:16-19). Jesosi bi taki taa dee Faliseima ku dee Sabima u Wëti bi ta du hogi, u di de bi ta suku hii pei fasi u de an sölugu de mama ku de tata. A di lö fasi aki, de bi  ta „mbei di wöutu u Gadu lasi kaakiti” (Mat. 15:3-6). Boo taa de bi musu sabi dee Teni Wëti, nöö a musu u dë sö taa de bi sabi di u feifi Wëti kumafa a sikifi a Leifitiki 19:3 tu (Ëki. 20:12). Hoi pakisei taa baka di Gadu bi taki taa „Un musu dë santa, biga mi Jehovah, di Gadu fuunu, dë santa”, hën a bi taki di soni di sikifi a Leifitiki 19:3, di ta taki taa wan sëmbë musu ta lesipeki hën mama ku hën tata.

12. Unfa u sa du di soni di sikifi a Leifitiki 19:3?

¹² U di Jehovah taki taa u musu lesipeki u mama ku u tata, mbei kandë woo ta hakisi useei taa: ’Mi ta du di soni aki ö?’ Ee i feni taa i bi sa du soni a wan möön bunu fasi a di ten di pasa, nöö nöunöu i abi di okasi fii du soni woto fasi. Ja sa tooka di fasi fa i bi du soni a di ten di pasa, ma i sa mbei möiti fii ta möön heepi dee gaansëmbë fii, söseei fii ta du soni makandi ku de. Kandë i sa heepi de u de bai dee soni di de abi fanöudu. Kandë i sa heepi de u de dini Jehovah go dou. Nasö kandë i sa ta da de taanga ku kötöhati möön gaanfa. Te i ta du sö, nöö hën da i ta du di soni di sikifi a Leifitiki 19:3.

13. (a) Un woto soni Leifitiki 19:3 ta da u taanga fuu du? (b) Unfa useei sa djeesi Jesosi a di fasi fa a bi ta du soni, te u luku andi Lukasi 4:16-18 ta taki?

¹³ Leifitiki 19:3 ta taki wan woto soni di sa heepi u fuu ko dë santa. A ta taki u di hoi di sëmbë bi musu ta hoi di Saba daka. Keesitu sëmbë an dë a di Wëti u Mosesi basu möön. Fëën mbei an dë fanöudu u de ta hoi Saba daka. Ma tökuseei u sa lei fanöudu soni seei a di fasi fa dee Isaëli sëmbë bi ta hoi di Saba daka, söseei u di wini di de bi ta feni te de bi ta hoi ën. Di Saba daka bi dë wan daka u böö dendu, söseei u buta pakisei a soni u Gadu. * Fëën mbei a di Saba daka Jesosi bi nango a di keikiwosu u dee Dju di bi dë a di kamian ka a bi ta dë, faa go lesi di Wöutu u Gadu (Ëki. 31:12-15; lesi Lukasi 4:16-18). Gadu bi piki dee Isaëli sëmbë a Leifitiki 19:3 taa: „Un musu hoi dee Saba daka u mi.” Di piki di a bi piki de di soni aki musu da u taanga fuu ta buta ten hiniwan daka fuu sa ta buta pakisei a soni u Gadu. I si kuma i sa du soni a wan möön bunu fasi a di pisi dë u? Ee hii juu i ta tei ten u buta pakisei a soni u Jehovah Gadu, nöö i ku ën o ko dë gaan mati. Di soni dë da wan fanöudu soni di o heepi i fii sa ko dë santa.

14. Un fanöudu soni di sikifi a Leifitiki kapitë 19 sa heepi u fuu sa ta dë santa hii juu?

¹⁴ Leifitiki kapitë 19 ta taki sömëni pasi u wan fanöudu soni di sa heepi u fuu sa ta dë santa hii juu. A sikifi a kaba pisi u vers 4 taa: „Mi da Jehovah di Gadu fuunu.” Di lö soni aki sikifi söwan 16 pasi a di kapitë aki. Di soni aki ta mbei u mëni di fosuwan u dee Teni Wëti di Gadu bi da dee Isaëli sëmbë, di ta taki taa: „Mi da Jehovah di Gadu fuunu . . . Wan musu dini na wan woto gadu boiti mi” (Ëki. 20:2, 3). Hiniwan Keesitu sëmbë di kë ko dë santa, musu mbei möiti sö taa an ko ta kai wan woto soni, nasö wan woto sëmbë gaan soni möön di dë di hën ku Jehovah dë mati. Nöö u di u ta tja di në Jehovah  Kotoigi, mbei u kë mbei hii möiti fu wa du na wan soni di sa poi di santa në u Jehovah.​—Leif. 19:12; Jes. 57:15.

15. Andi dee vers u Leifitiki kapitë 19, dee ta taki u di tjuma di dee Isaëli sëmbë bi musu ta tjuma mbeti da Jehovah, musu da u taanga fuu du?

¹⁵ Dee Isaëli sëmbë bi ta lei taa de bi tei Jehovah kuma di Gadu u de, te de bi ta hoi dee wëti fëën. Leifitiki 18:4 ta taki taa: „Un musu du dee soni dee mi piki unu fuun du, söseei un musu hoi dee wëti u mi. Mi da Jehovah di Gadu fuunu.” Kapitë 19 ta taki tu u so u ’dee soni dee Jehovah bi piki dee Isaëli sëmbë u de du’. Vers 5-8, 21, 22 ta taki u di tjuma di de bi musu ta tjuma mbeti da Jehovah. De bi musu du di soni aki a wan fasi u de an „sundju wan santa soni u Jehovah”. Dee tëkisi aki musu da u taanga fuu kë du soni u mbei Jehovah wai ku u, söseei fuu ta gafa Jehovah a wan fasi di ta kai ku ën, kumafa Hebelejën 13:15 ta piki u fuu du.

16. Un mama wëti di sikifi a Leifitiki 19 sa heepi u fu wa fëëkëtë andi tooka a dee sëmbë dee ta dini Gadu ku dee sëmbë dee an ta dini Gadu?

¹⁶ Fuu sa ko dë santa, nöö u musu dë kabakaba u lei taa u tooka u dee sëmbë dee an ta dini Gadu. Di soni aki sa dë wan taanga soni seei. So juu dee mii di u ku de nango a di wan siköö, dee sëmbë dee u ku de ta wooko a di wan kamian, dee famii fuu, nasö woto sëmbë, sa da u taanga fuu du soni di an ta kai ku Jehovah. Te soni dë sö, nöö u musu taki da useei andi woo du. Andi sa heepi u fuu du soni a wan bunu fasi? Buta pakisei a wan mama wëti di sikifi a Leifitiki 19:19. A ta taki taa: „Wan musu bisi koosu di de mbei ku tu pei maaun di de mökisi ku deseei.” Di wëti aki bi ta heepi sëmbë u de sa si dee Isaëli sëmbë sabi a dee woto köndë sëmbë dendu. U di wa dë a di Wëti u Mosesi basu, mbei an dë wan hogi soni ee wan Keesitu sëmbë ta bisi koosu di de mbei ku peipei maaun. Ma wa kë dë kuma sëmbë di ta du soni di an ta kai ku Gadu, aluwasi ee dee sëmbë aki dë miii di u ku de nango a di wan siköö, sëmbë di u ku de ta wooko a di wan kamian, nasö famii fuu. Wë an dë u taki taa u lobi dee famii fuu, söseei taa u lobi woto sëmbë tu. Ma te a nama a dee soni dee u ta du a di libi, nöö u ta buta soni u Jehovah a di fosu kamian, aluwasi ee sëmbë o si taa wa ta du soni kuma de. Hoi pakisei taa di hoi di u ta hoi useei apaiti da Jehovah, da wan fasi fa u ta lei taa u dë santa. Di soni aki da wan gaan fanöudu soni seei ee u kë ko dë santa.​—2 Kol. 6:14-16; 1 Pet. 4:3, 4.

17-18. Un fanöudu soni u sa lei a Leifitiki 19:23-25?

 ¹⁷ Dee wöutu „mi da Jehovah di Gadu fuunu” bi musu heepi dee Isaëli sëmbë u de an fëëkëtë taa di dë di de ku Jehovah dë mati hën bi musu ta dë di möön gaan soni da de. Unfa de bi o sa du di soni dë? Leifitiki 19:23-25 ta lei u wan fasi. (Lesi ën.) Luku fa dee Isaëli sëmbë bi o sa hoi dee wöutu aki a pakisei baka te de bi go a di Paamusi köndë. Ee wan womi bi paandi fuuta pau, nöö a bi musu dë dii jaa longi söndö faa njan dee fuuta u de. A di u fö jaa, de bi o pii dee fuuta buta a wan së u de bi sa du soni ku de a di wosu u Gadu. A di u feifi jaa ufö di sëmbë di abi dee fuuta pau bi sa njan dee fuuta u de. Di wëti aki bi sa heepi dee Isaëli sëmbë u de fusutan taa di u de soni an bi musu ko a fesi. De bi musu futoou Jehovah taa a bi o sölugu de, nöö de buta di dini di de bi ta dini ën a di fosu kamian a de libi. A bi o heepi de u de feni soni u njan te tjika. Gadu bi da de taanga u de ta tja soni go dëën a di Wosu fëën, u di naandë sëmbë bi ta dini ën.

¹⁸ Di wëti di sikifi a Leifitiki 19:23-25 ta mbei u mëni di soni di Jesosi bi taki a di taki di a bi hoi a di kuun liba. A bi taki taa: „Ja musu ta a’ bookohedi ta hakisi taa: ’Maingë, andi seei mi o feni u njan?’ nasö ’Unsë mi o feni wata u bebe baa?’” Jesosi bi taki möön taa: „Unu Tata a liba bi sabi gaanduwe kaa taa un abi dee lö soni naandë fanöudu.” Gadu o sölugu u, leti kumafa a ta sölugu dee fou (Mat. 6:25, 26, 32). U ta futoou Jehovah taa a o sölugu u. Söseei u ta ’da sëmbë soni u puu de a fuka’. Boiti di dë, u ta da andi u sa u heepi tapa kösutu u di kemeente. Jehovah ta si te u ta du dee soni aki, nöö a o toona paka u baka (Mat. 6:2-4). Te u ta da soni, nöö u ta lei taa u ta fusutan di soni di sikifi a Leifitiki 19:23-25.

19. Andi i lei u dee vers u Leifitiki di u taki u de tide?

¹⁹ U taki u wantu vers u Leifitiki 19, nöö u ko si wantu fasi dë fa u sa ko dë santa kuma di santa Gadu fuu. Te u ta djeesi ën, nöö woo „ko dë santa tu a hii futu” (1 Pet. 1:15). Sömëni sëmbë di an ta dini Jehovah bi si taa sö a dë tuu. Di soni aki mbei so u de bia ko ta gafa Jehovah (1 Pet. 2:12). Sömëni soni dë jeti di u sa lei a Leifitiki kapitë 19. A di woto di ta ko, woo taki u woto vers u di kapitë aki, di o heepi u fuu fusutan na un woto fasi u sa dë santa leti kumafa Petuisi bi taki.