1. ¿Kʼusi laj yalbe yermanotak li jtakbol Pedroe, xchiʼuk kʼu yuʼun mu spas kuʼuntik yileluk?

 MU VENTAUK mi liʼ ta balumil chijkuxi o ta vinajel ta me jtabetik sbalil li kʼusi albatik yuʼun jtakbol Pedro li ermanoetik ta baʼyel siglo ti tʼujbilik chbatik ta vinajele. Xi albatike: «Lekuk chʼul skotol atalelalik jech kʼuchaʼal ti chʼul li Buchʼu la stakoxuk ta ikʼele, yuʼun xi tsʼibabile: ‹Skʼan me chʼulukoxuk, yuʼun chʼulun li voʼone›» (1 Ped. 1:15, 16). ¿Kʼusi chakʼ jchantik taje? Jaʼ ti xuʼ jchanbetik stalelal li Jeova ti jaʼ noʼox stuk toj chʼule. Skʼan chʼuluk jtalelaltik xchiʼuk xuʼ kuʼuntik spasel akʼo mi mu spas kuʼuntik yilel ta skoj ti jmulavilutike. Li jtakbol Pedroe ep kʼusitik muʼyuk lek bat ta pasel yuʼun, pe li kʼusitik la spase chakʼ kiltik ti stakʼ chʼulutik eke.

2. ¿Kʼusi ta jtakʼtik li ta xchanobil liʼe?

² Li ta xchanobil liʼe, ta jtakʼtik batel liʼe: ¿kʼusi skʼan xal ti chʼulutike?, ¿kʼusi chakʼ jchantik Vivlia ta sventa ti chʼul li Jeovae?, ¿kʼusi xuʼ jpastik sventa chʼuluk li jtalelaltike? xchiʼuk ¿kʼuxi snitojbe sba skʼoplal ti chʼulutike xchiʼuk ti xkamigointik li Jeovae?

3. Li krixchanoetike, ¿kʼu la yelan chalik li buchʼu chʼule, pe bu xuʼ xkaʼibetik lek smelolal?

³ Epal krixchanoetike tsnopik ti jaʼ la chʼul li buchʼu mu snaʼ stseʼine xchiʼuk ti jaʼ jech skʼuʼ kʼuchaʼal li jbabeetik ta relijione. Pe taje mu meleluk, yuʼun li Vivliae chal ti Jeova ti chʼule jaʼ «li Dios ti xmuyubaje» (1 Tim. 1:11). Chal xtok ti xmuyubajik noʼox li buchʼu chtunik ta stojolale (Sal. 144:15). Li Jesuse muʼyuk lek laj yil li buchʼutik slapoj snatil kʼuʼike xchiʼuk ti lek xa tspas sbaik sventa x-ilatik yuʼun li yantike (Mat. 6:1; Mar. 12:38). Li yajtsʼaklomutik  Kristoe jnaʼojtik kʼusi skʼan xal ti chʼulutike, yuʼun kilojtik li kʼusi chal Vivliae. Li Jdiostik ti chʼul xchiʼuk ti lek yoʼontone muʼyuk tskʼanbutik li kʼusi mu spas kuʼuntike. Jaʼ yuʼun, kʼalal chalbutik Jeova ti skʼan chʼulutike, yuʼun snaʼoj ti spas kuʼuntike. Sventa chʼuluk jtalelaltike, baʼyel skʼan xkaʼitik kʼusi skʼan xal.

4. ¿Kʼusi skʼan xal kʼalal chʼul xi li ta Vivliae?

⁴ ¿Kʼusi skʼan xal ti chʼulutike? Kʼalal chʼul xi li ta Vivliae, jaʼ skʼan xal ti sak jtalelaltike xchiʼuk ti sakutik ta mantale. Chakʼ ta aʼiel xtok ti jaʼ noʼox chijtun ta stojolal Diose. Jaʼ xkaltik, chʼulutik mi sak jtalelaltike, mi jaʼ jech chkichʼtik ta mukʼ Jeova kʼuchaʼal tskʼane xchiʼuk mi lek xkil jbatik xchiʼuke. Labal sba chkaʼitik ti xuʼ xkamigointik li Jeova ti toj chʼule akʼo mi jpasmulilutik.

5. ¿Kʼusi chakʼ jchantik ta stojolal Jeova li tukʼil anjeletike?

⁵ Lek sak ta skotol˗o li Jeovae. Taje jaʼ jech laj yalik junantik serafinetik ti jaʼ anjeletik ti te nopol oyik ti bu tspas mantal li Jeovae. Xi laj yalike: «Chʼul, chʼul, chʼul li Jeova ti jaʼ bankilal yuʼun soltaroetike» (Is. 6:3). Sventa lekuk tajek xil sbaik xchiʼuk Diose, skʼan chʼulikuk ek. Taje jaʼ onoʼox jechik. Jaʼ yuʼun, kʼalal chtal ta balumil li jun yaj˗anjel Jeovae, chʼul ta xkom yuʼun ti bu ta xkʼote. Taje jaʼ jech kʼot ta pasel kʼalal nopaj batel Moises ta jpets chʼix ti xtiltun skʼakʼale (Eks. 3:2-5; Jos. 5:15).

6, 7. 1) Jech kʼuchaʼal chal Eksodo 15:1 xchiʼuk 11, ¿kʼuxi laj yakʼ ta aʼiel Moises ti chʼul li Jeovae? 2) ¿Kʼuxi chvulesbat ta sjolik j˗israeletik ti chʼul li Jeovae? (Kʼelo li lokʼol ta pajina 1).

⁶ Kʼalal xtuchʼojik xa ox Tsajal nab li j˗israeletike, li Moisese laj yal ti chʼul li Jeovae (kʼelo Eksodo 15:1, 11). Solel muʼyuk chʼul stalelalik li buchʼutik chichʼik ta mukʼ li diosetik ta Ejiptoe. Jaʼ jech stalelalik ek li buchʼutik chichʼik ta mukʼ li diosetik ta Kanaane, ti chakʼbeik ta smoton sdiosik li ololetike xchiʼuk ti toj ibal xa noʼox sba kʼu yelan chchiʼin sbaik ta vayel sventa xichʼik ta mukʼ li sdiosike (Lev. 18:3, 4, 21-24; Deut. 18:9, 10). Pe li Jeovae mu xkoʼolaj kʼuchaʼal li jecheʼ diosetike, yuʼun li stuke toj echʼ noʼox chʼul xchiʼuk muʼyuk onoʼox tskʼanbutik ti akʼo jpastik li kʼusi toj kʼexlal sbae. Li kʼusi tsʼibabil ta jpech lamina ti te chukul ta stiba li mero bankilal palee chakʼ ta aʼiel ti toj chʼul li Jeovae. Xi chale: «Te likem ta stojolal Jeova li kʼusi chʼule» (Eks. 28:36-38).

⁷ Li buchʼu chil li kʼusi tsʼibabil ta jpech laminae jamal ch˗akʼbat ta ilel ti toj echʼ noʼox chʼul li Jeovae. Pe xuʼ van oy junuk j˗israel ti mu snaʼ li kʼusi chal li jpech lamina ta skoj ti mu xuʼ xnopaj ta stojolal li mero bankilal palee. ¿Mi oy van kʼuxi xuʼ snaʼ ti chʼul li Jeovae? Oy. Skotol li j˗israeletike xuʼ te xaʼiik kʼalal chichʼ kʼelel li Mantal ta stojolal li viniketike, li antsetike xchiʼuk li ololetike (Deut. 31:9-12). Ti teuk oyutike laj van kaʼitik ti xi laj yichʼ alele: «Ta skoj ti voʼon Jeova Diosun avuʼunike, [...] skʼan me chʼulukoxuk, yuʼun chʼulun li voʼone» xchiʼuk «skʼan me chʼulukoxuk ta jtojolal, yuʼun chʼul Jeovaun» (Lev. 11:44, 45; 20:7, 26).

8. ¿Kʼusi chakʼ jchantik li kʼusi chal ta Levitiko 19:2 xchiʼuk 1 Pedro 1:14-16?

⁸ Jaʼ mas chkalbetik skʼoplal li kʼusi chchanbatik li j˗israeletik ti te ta jtatik ta Levitiko 19:2. Li Jeovae xi laj yalbe li Moisese: «Chiʼino ta loʼil sjunul li tsobobbail yuʼun j˗israeletike xchiʼuk xi  xavalbee: ‹Skʼan me chʼulukoxuk, yuʼun chʼulun li Jeova Dios avuʼunike[›]». Li jtakbol Pedroe jaʼ van jech laj yal kʼalal laj yalbe yermanotak ti skʼan chʼulikuke (kʼelo 1 Pedro 1:14-16). Li avie, muʼyuk xa ta jchʼuntik li Mantal akʼbat Moisese, pe li kʼusi laj yal Pedroe chakʼ kaʼitik li kʼusi chakʼ jchantik li Levitiko 19:2: ti chʼul li Jeovae xchiʼuk ti skʼan xakʼik persa ti chʼulikuk li buchʼu ch˗ichʼat ta mukʼe. Skʼan jech jpas jkotoltik, mu ventauk mi jmalaoj chijkuxiutik ta vinajel o liʼ chijkuxiutik ta balumile (1 Ped. 1:4; 2 Ped. 3:13).

9. ¿Kʼu yuʼun lek ti jkʼelbetik skʼoplal li kapitulo 19 ta slivroal Levitikoe?

⁹ Ta skoj ti ta jkʼan lek chilutik li Diose, ta jkʼan ta jnaʼtik kʼuxi xuʼ chʼulutik kʼuchaʼal stuke. Sventa spas kuʼuntike, chalbutik lekil tojobtaseletik li Jeovae. Junantike te ta jtatik li ta kapitulo 19 ta slivroal Levitikoe. Xi laj yal Marcus Kalisch ti xchanojbe lek skʼoplal ebreoe: «Li kapitulo liʼe jaʼ van mas tsots skʼoplal ta sjunul li slivroal Levitikoe o xuʼ van jaʼ mas tsots skʼoplal kʼuchaʼal li baʼyel voʼob livroetik ta Vivliae». Jkʼeltik junchib versikuloetik li ta kapitulo taje ti oy kʼusi chakʼ jchantik li ta jkuxlejaltike. Kʼalal ta jkʼeltike, teuk me ta joltik ti xi ta xlik li kapitulo 19: «Skʼan me chʼulukoxuk».

10, 11. ¿Kʼusi chal Levitiko 19:3 ti skʼan jpastike, xchiʼuk kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti jchʼuntik li mantal taje?

¹⁰ Kʼalal yalojbe xa ox j˗israeletik ti skʼan chʼulikuke, li Jeovae xi to laj yale: «Ta jujunoxuk skʼan xatsakik ta mukʼ atot ameʼik [...]. Voʼon Jeova Dios avuʼunik» (Lev. 19:2, 3).

¹¹ Lek jamal xvinaj ti skʼan jchʼuntik li mantal yakʼoj Dios ti skʼan xkichʼtik ta mukʼ li jtot jmeʼtike. Jvules ta joltik ti xi la sjakʼbe Jesus jun vinike: «¿Kʼusitik lekik skʼan jpas sventa jta li kuxlejal sbatel osile?». Jtos li kʼusi albat yuʼun Jesuse jaʼ ti skʼan xichʼ ta mukʼ li stot smeʼe (Mat. 19:16-19). Li Jesuse chopol laj yil  li jfariseoetik xchiʼuk li jchanubtasvanejetik ta mantal ti oy kʼusi tspasik sventa mu xchʼunik li mantal taje. Jaʼ yuʼun, laj yalanbe ti muʼyuk sbalil chilik li «skʼop Dios» kʼalal jech tspasike (Mat. 15:3-6). Kʼalal «skʼop Dios» xie, te me tsakal skʼoplal li svoʼobal mantal li ta Lajuneb Mantale xchiʼuk ti te ta jtatik ta Levitiko 19:3 (Eks. 20:12). Jvules ta joltik ti kʼalal chal ta Levitiko 19:3 ti skʼan xkichʼ ta mukʼ jtot jmeʼtike, baʼyel xa onoʼox xi laj yichʼ alele: «Skʼan me chʼulukoxuk, yuʼun chʼulun li Jeova Dios avuʼunike».

12. ¿Kʼuxi xuʼ xkakʼ ta jkuxlejaltik li kʼusi chal ta Levitiko 19:3?

¹² Xuʼ xi jakʼbe jbatik ta jujuntale: «¿Mi yakal ta jchʼun li mantal ti chal ti skʼan xkichʼ ta mukʼ jtot jmeʼe?». Mi laj kakʼtik venta ti mu jechuk jpasojtik talele, kakʼtik persa ti jechuk xa jpastik batele. Mu xa onoʼox stakʼ jelel li kʼusi kʼot ta pasel ta voʼnee, pe li avie xuʼ me xkakʼtik persa sventa jkoltatik xchiʼuk ti oyuk kʼusi jmoj jpastik xchiʼuk li jtot jmeʼtike. Xuʼ van xkakʼbetik li kʼusitik chtun yuʼunike, ti jkoltatik ta mantale xchiʼuk ti jpatbetik yoʼontonike. Mi jech ta jpastike, yakal me ta jchʼuntik li mantal ta xal ta Levitiko 19:3.

13. 1) ¿Kʼusi to yan tojobtasel te ta jtatik li ta Levitiko 19:3? 2) ¿Kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelal Jesus jech kʼuchaʼal chal ta Lukas 4:16 kʼalal ta 18?

¹³ Li Levitiko 19:3 chalbutik ti oy to kʼusi skʼan jpastik sventa chʼulutikuke. Te chal ti skʼan jchabitik li savadoe. Li voʼotike mu xa persauk ti jchʼuntik li mantal ti skʼan jchabitik jun kʼakʼal ta xemanae. Pe oy kʼusi chakʼ jchantik li kʼusi toʼox tspas li j˗israeletik vaʼ kʼakʼale xchiʼuk li bendisionetik tstaik ti jech tspasike. Li vaʼ kʼakʼale jaʼ noʼox skʼan xichʼik ta mukʼ li Jeovae xchiʼuk skʼan mu x˗abtejik. * Jaʼ yuʼun, li Jesuse chbat jujun savado ta snail tsobobbail xchiʼuk te tskʼel li Skʼop Diose (Eks. 31:12-15; kʼelo Lukas 4:16-18). Li mantal chal ta Levitiko 19:3 ti skʼan jchabitik li savadoe skʼan stij koʼontontik sventa jaʼuk mas jchʼakbetik yorail jujun kʼakʼal li kʼusitik sventa mantale. ¿Mi skʼan to van mas jchʼakbetik yorail chkaʼitik? Mi ta jchʼakbetik lek yoraile, mas to chlekub ti kʼu yelan xkil jbatik xchiʼuk li Jeovae. Taje skʼan jech jpastik sventa chʼulutike.

14. ¿Kʼusi tsots skʼoplal chal li ta kapitulo 19 ta slivroal Levitikoe?

¹⁴ Li ta kapitulo 19 ta slivroal Levitikoe oy kʼusi tsots skʼoplal chchaʼal ti jaʼ tskoltautik sventa chʼulutikuk˗oe. Xi chal li ta slajeb versikulo 4: «Voʼon Jeova Dios avuʼunik». Li ta kapituloe, te ta jtatik 16 ta velta li jpʼelantik kʼop taje xchiʼuk yantik ti xkoʼolajtike. Taje jaʼ chvul-o ta joltik li baʼyel mantal li ta Lajuneb Mantal ti xi chale: «Voʼon Jeova Diosun avuʼun [...]. Mu me xavichʼ ta mukʼ yan diosetik, skʼan jaʼ noʼox voʼon xavichʼun ta mukʼ» (Eks. 20:2, 3). Mi tskʼan chʼul li jun yajtsʼaklom Kristoe, skʼan me mas tsots skʼoplal xil ti lek xil sba xchiʼuk li Diose. Ta skoj ti stestigoutik Jeovae, mu jkʼantik ti oyuk kʼusi jpastik ti chikʼubtasbe li xchʼul bie (Lev. 19:12; Is. 57:15).

15. ¿Kʼusi skʼan stij koʼontontik spasel li versikuloetik ta Levitiko 19 ta sventa li chikʼbil matanaletike?

¹⁵ Kʼalal chchʼunbeik smantal Jeova li  j˗israeletike, chakʼik ta ilel ti tskʼan ti jaʼuk Sdiosike. Li Levitiko 18:4 xi chale: «Skʼan xachʼunik li kʼusitik chapanbil kuʼune xchiʼuk li mantaletik kuʼune, skʼan xavakʼ ta akuxlejalik. Voʼon li Jeova Dios avuʼunike». Li ta kapitulo 19, te chal li junantik mantaletik akʼbatik li j˗israeletike. Jech kʼuchaʼal liʼe, li ta versikulo 5 kʼalal ta 8, 21 xchiʼuk 22, te chalbe skʼoplal li chikʼbil matanal chakʼike. Kʼalal chakʼik matanale, skʼan me mu sokesik «li kʼusi chʼul ti jaʼ yuʼun Jeovae». Li versikuloetik liʼe skʼan stij koʼontontik ta smuyubtael li Jeovae xchiʼuk ti jechuk jkʼupil kʼoptatik kʼuchaʼal tskʼane, jech kʼuchaʼal chalbutik ta Ebreos 13:15.

16. ¿Kʼusi beiltasel chal ta Levitiko 19 ti chal ti skʼan jelelutik kʼuchaʼal li yan krixchanoetike?

¹⁶ Mi ta jkʼan chʼulutike, skʼan me xkakʼtik ta ilel ti jelelutike. Taje mu kʼunuk ta pasel, yuʼun li jchiʼiltik ta chanun, ta abtel, kutsʼ kalaltik ti maʼuk stestigo Jeova o yan krixchanoetike xuʼ van oy kʼusitik tsujutik spasel ti jaʼ muʼyuk xa lek chkichʼtik˗o ta mukʼ li Jeovae. Oy kʼusi tsots skʼoplal skʼan jnoptik kʼalal jech ta jnuptantike. ¿Kʼusi van tskoltautik ta snopel lek? Jkʼeltik jun beiltasel ta Levitiko 19:19 ti xi chale: «Mu me xakap jlikuk kʼuʼil pokʼil ti kapbil ta jalel ta chaʼtos snaule». Li mantal akʼbat j˗israeletik taje jaʼ sventa jelelik xvinajik xchiʼuk li yan krixchanoetik ti te nopol nakalike. Li avi kʼakʼale, muʼyuk chopol mi ta jlaptik li kʼuʼil pokʼil ti kapbil ta jalel ta estambre, ta tsots o ta yan noetike. Pe jaʼ chopol mi jaʼ ta jchanbetik stalelalik li buchʼu xchʼunojik o tspasik li kʼusi skontrainoj Vivliae, taje mu ventauk mi jaʼ jchiʼiltik ta chanun, ta abtel o jaʼ li kutsʼ kalaltike. Jkʼanojtik li kutsʼ kalaltike xchiʼuk lek koʼontontik ta stojolal li krixchanoetike. Pe kʼalal oy kʼusi tsots skʼoplal ta jnop ta jpastike, jpʼel koʼonton chkakʼtik ta ilel ti jelelutik kʼuchaʼal li yan krixchanoetike. Teuk ta joltik ti skʼan xvinaj ti jaʼutik yajtunel Dios mi ta jkʼan chʼulutike (2 Kor. 6:14-16; 1 Ped. 4:3, 4).

17, 18. ¿Kʼusi toj lek chakʼ jchantik li Levitiko 19:23 kʼalal ta 25?

¹⁷ Li j˗israeletike vulesbat van ta sjolik ti jaʼuk mas tsots skʼoplal xilik ti lekuk xil sbaik xchiʼuk Jeova kʼalal xi albatike: «Voʼon Jeova Dios avuʼunik». Jkʼeltik kʼuxi xuʼ jech spasik jech kʼuchaʼal chal ta Levitiko 19:23 kʼalal ta 25 (kʼelo). Li j˗israeletike oy kʼusi skʼan spasik kʼalal ochemik xa ox li ta Albil Balumile. Mi oy  buchʼu tstsʼun jpets teʼ ti chakʼ sate, oxib jabil muʼyuk tslajesbe li sate. Li ta xchanibal jabile, jaʼ noʼox xuʼ te xichʼ tunesel ta xchʼulna Dios li sat teʼe. Li yajvale jaʼ to xuʼ slobe sat li ta svoʼobal jabile. Taje jaʼ van te akʼbat snaʼik li j˗israeletik ti skʼan maʼukuk mas tsots skʼoplal xilik li kʼusitik chtun yuʼunike. Skʼan spat yoʼontonik ta stojolal Jeova ti ch˗akʼbatik li kʼusi chtun yuʼunike, li sveʼelike xchiʼuk ti jaʼuk mas tsots skʼoplal xilik ti chtunik ta stojolale. Tijbat yoʼontonik yuʼun Dios ti xakʼik matanaletik li ta chʼulna ti jaʼ te chichʼik ta mukʼ li Diose.

¹⁸ Li mantal chal ta Levitiko 19:23 kʼalal ta 25 tsvules ta joltik li kʼusi laj yal Jesus li ta Mantaletik ta Vitse. Xi laj yale: «Mu xa xavul avoʼontonik ta sventa [...] ti kʼusi chalajesike, ti kʼusi chavuchʼike». Xi to laj yal xtoke: «Li Atotik ta vinajele snaʼoj me ti chtun avuʼunik skotol li kʼusitik taje». Li Diose chakʼbutik li kʼusitik chtun kuʼuntik jech kʼuchaʼal chakʼbe li uni mutetike (Mat. 6:25, 26, 32). Jpatoj koʼontontik ta stojolal Jeova ti chchabiutike. Ta sjunul koʼonton ta jkoltatik li yantike xchiʼuk ta jkolta jbatik ta stojel li kʼusi chtun ta jtsobobbailtike. Li Jeovae skʼeloj li kʼusi ta jpastik ta sjunul koʼontontike xchiʼuk jaʼ tstojbutik ta tsʼakal (Mat. 6:2-4). Mi chkakʼ ta sjunul koʼontontik li kʼusi oy kuʼuntike, yakal me chkakʼtik ta ilel ti laj kaʼibetik smelolal li kʼusi chal Levitiko 19:23 kʼalal ta 25.

19. ¿Kʼuxi la atabe sbalil li junantik versikuloetik la jkʼeltik talel ta Levitikoe?

¹⁹ Li junantik versikuloetik la jkʼeltik ta kapitulo 19 ta Levitikoe laj yakʼ kiltik kʼusi xuʼ jpastik sventa chʼulutikuk kʼuchaʼal Jeovae. Kʼalal ta jchanbetik stalelale, jaʼ jech chkakʼtik ta ilel ti ta jkʼantik ti lekuk chʼul skotol li jtalelaltike (1 Ped. 1:15). Ep buchʼutik ti muʼyuk chtunik ta stojolal Jeovae jaʼ tskʼelik li jlekil talelaltike. Junantike skʼupil kʼoptaojik-o li Jeovae (1 Ped. 2:12). Li kapitulo 19 ta Levitiko oy to kʼusi mas chakʼ jchantik. Li ta yan xchanobile, ta jkʼeltik yan versikuloetik ti tskoltautik sventa jnaʼtik kʼusi to yan xuʼ jpastik sventa chʼulutikuk jech kʼuchaʼal laj yal li jtakbol Pedroe.