1-2. Yira uuḅeghiọn eeghe siphẹ emhuoghaạph phọ eten bọ, kụ yira kooḅeghiọn eeghe siẹn ephẹn phọ?

EMHUOGHAẠPH phọ eten bọ, yira uuḅeghiọn omạ oroma dị odi Leviticus emhụ phọ 19. Esi omaạm, siphẹ ekpịgh phọ 3, yira aạl mọ aZihova aḅenhị we phọ Izrạl mọ olhọgh eegu burudẹ r’aburunhiin abidị. Yira uuḅeghiọn kẹn mọ rodon yira kotue ni osighẹ ipẹ phọ oḍighinhom esi omiteom ghan ongọ, olhọgh oḅeton r’oodereghị abidị, ḅilhẹ r’olhoghonhaạn abidị ḍighaạgh oḍuraan otuman Enhaạn. Siphẹ eniin phọ ekpịgh phọ epẹ phọ, Enhaạn aḅenhị we phọ odị m’ooko Ḍio Ophooghian phọ. Yira kotue ni osighẹ ḍinhị olhogh phọ aḍiphẹ oḍighinhom esi owạ ghan amem oḍighi araraạr dị kekparamhị siya phọ ayira r’aZihova. Yira oḍighi iduọn phọ, pọ yira rokparaghạ ghan oḍeenhaan mọ yira oḍighi ni we iigbia idiphọ aLeviticus 19:2 ḅilhẹ r’1 Pita 1:15 eḅẹm bọ m’oḍighi.

² Siẹn emhuoghaạph phọ ephẹn phọ, yira kooḅeghiọn inhọn asiikpịgh aLeviticus emhụ phọ 19. Eeghe kụ idị emhuoghaạph phọ 19 kitughemhị iyira ilọ oḍeenhaan ghan ogbolhomaam bulọ oḍiku raaghạ, ilọ ogbạ ghan agey mem dị yira romuul ḍighi, ḅilhẹ r’ilọ oḍeenhaan ghan ephomhoghiạn bunhọn? Yira rowạ oḍighi awe iigbia idiphọ Enhaạn, kụ iḍighi kụ omhiịn iyaạr phọ yira kotuughạ bọ.

3-4. Odaphạn Leviticus 19:14, iwạ mọ awe phọ Izrạl ozoọm ghan ika we ikpom ariḍien r’abulọ oḅaaghạph?

³ Bạl Leviticus 19:14. AZihova rawạ mọ awe phọ odị oḍeenhaan ghan ogbolhomaam buphẹ oḍiku bọ raaghạ phọ. Esi omaạm, odị aḅenhị we phọ Izrạl mọ ku/tonyon ghan oye dị aḅaaghạph. Oronyon phọ opọ phọ atue ni aḍighi ipaarọgh obobọ itulughian. Epẹ phọ ekarạph eten ozoọm oye dị aḅaaghạph! Loor esi adọl phọ odị, ka/tue akaạph iyaạr ophelaạm aloor odị.

⁴ Ḅilhẹ kẹn, siphẹ ekpịgh phọ 14 Enhaạn aḅenhị rebenhẹ phọ odị mọ “u/deanhaạn ghan ikạ oye dị eten ra/miịn ghan.” Mem dị rokaạph ilọ awe dị oḍigh eghạ, aḍiniin aḍinyạ ekaạph mọ: “Gạ phọ epẹ Izrạl arọl ghan bọ epẹ Middle East, ugilaạm ghan oḅilhẹ ozoọm ghan we dị oḍigh eghạ ekarạph eten.” Eeni oye dị u/moọgh ogbolhomaam atue ni asighẹ ikạ aseere risigh oye ikpom ariḍien, loor esi dị rawạ mọ aḍighima iyaạr obobọ rawạ omhilhọgh oye phọ. P’eeghe idị iphẹn phọ eeph! Dị eego esi itọ phọ iphẹn phọ, aZihova alhoghonhaạn ḍighaạgh we phọ odị omhiịn mọ ewạ mọ bidị oḍeenhaan ghan igbiririph buphẹ oḍiku bọ raaghạ phọ.

5. Ika kụ idị yira koḍeenhaan igbiririph buphẹ oḍiku bọ raaghạ phọ?

⁵ AZizọs aḍeenhaan ghan igbiririph buphẹ oḍiku bọ raaghạ. Tuutughiạn dom mọ odị aghiomaạn bọ Jọn oḍiinyeom muụm mọ, mọ: “Awe ikpom ariḍien momiịn aani eten, arukughạ moḅerenu aani rotelhe yogh, awe ezẹgh okụ ufe moḍumogh aani, abuḅaaghạph ḅaaghạph ronaghạn aani ḍughụm, moḅerion buphẹ momuughu bọ ongọ ghuḍum.” Mem mọ aZizọs aḍighi bọ iiḍaạny phọ iphẹn phọ, “oomo awe phọ omiịn bọ ungọ aani ni ḍisẹph Enaạn.” (Luk 7:20-22; 18:43) AKristẹn rowạ ni otuughaạny aani aZizọs esi oḍeenhaan igbiririph buphẹ oḍiku bọ raaghạ. Kụ iḍighi kụ yira roḍeenhaan ghan ni igbiririph, ogbolhomaam, ḅilhẹ r’okparạm budọ awe phọ abuẹn phọ. Ogbạ agey, aZihova iyira u/ngọ iikpọ oḍighinhom iiḍaạny. Kuolọ yira omoọgh eepoogh oghị oghaạph iiḅi iinhaghạn phọ oḅenhị abuọ ikpọm ariḍien r’abuphẹ odi bọ ufiri, ilọ ipẹ omhạr awe komunughan bọ oḅilhẹ  omoọgh mugey amasian r’Enhaạn siphẹ paradaịs. (Luk 4:18) Iiḅi iinhaghạn phọ iphẹn phọ memhiigh ni reloghonhaạn ḍighaạgh ibadị ooseeny Enhaạn.

6. Ika kụ idị aLeviticus emhụ phọ 19 eghaạph ebughẹ ilọ araraạr dị oghaạph oghol siphẹ Aḍioph Iilhogh phọ?

⁶ Iniin asiikpịgh siphẹ Leviticus emhụ phọ 19 ekaạph ni ebughẹ ilọ araraạr dị oghaạph oghol siphẹ Aḍioph Iilhogh phọ. Esi omaạm, olhogh phọ amhunhenhiom bọ ophaanyạ akị onyen bịn aḅẹm mọ: “Imhi ka/mi.” (Ex. 20:15) Oye atue ni aatughiạn mọ odị ko/sighẹ ghan bọ iyaạr onhọn oye pọ odị radaphạn ni itọ phọ iphẹn phọ. Toroboiperolbọ, eeni odị rami ni imhi inhọn areten.

7. Ika kụ idị omuul ḍighi katue ni asoor omhunhenhiom ophaanyạ olhogh imhi phọ?

⁷ Omuul ḍighi atue ni aatughiạn mọ odị ko/mhi ghan imhi loor iduọn odị ko/sighẹ ghan bọ iyaạr dị i/ḍighi elọ odị. Kuolọ odị ragbạ ghan ni agey mem dị odị ramuul ḍighi r’abunhọn? Siphẹ Leviticus 19:35, 36, aZihova aḅẹm mọ: “Ke/sighẹ otoọm dị u/munughan kụ etoọm ḍidoọny, eemọr, r’aḍibụgh. Isighẹ ghan ghụn igey itoọm kụ elhegheriom okaraghị aḍidoọny phọ, okaraghị eemọr phọ, ilọ egharaghạr ḅilhẹ r’okaraghị eemọr ilọ eḍighi muụm.” Omuul ḍighi dị rasighẹ ghan otoọm dị u/munughan kaagbegheḍiom we pọ rami ghan imhi. Inhọn asiikpịgh siphẹ Leviticus emhụ phọ 19 eḅilhẹ ni eegholhomhi iphẹn phọ.

8. Ika kụ idị ipẹ oghaạph bọ siphẹ Leviticus 19:11-13 eḍighi idị aJu phọ orue odaphạn ḍinhị olhogh phọ emhunhenhiom bọ ophaanyạ, kụ ika kụ idị yira komooghọm aani suọ?

⁸ Bạl Leviticus 19:11-13. Emhiighom aLeviticus 19:11 eḅẹm mọ: “Imhi ka/mi.” Ekpịgh phọ 13 ekaạph mọ: “Kaa/gbegheḍiom onhọn oye.” Kụ iḍighi kụ oogbegheḍiom oye ḍighi dị romuul pọ imhi. Omhunhenhiom ophaanyạ olhogh phọ akaạph ilọ imhi, kuolọ ipẹ oghaạph bọ siphẹ Leviticus keloghonhaạn ḍighaạgh buọ aJu phọ onhaghanhạn ipẹ bidị kosighẹ bọ oḍighinhom ḍinhị olhogh phọ aḍiphẹ phọ. Yira komooghọm ni suọ esi ootughiạn ekpeḍien phọ epẹ aZihova aphoghom ghan bọ iigbegheḍiom r’imhi. Yira otue ni opuruan siloor mọ: ‘Odaphạn Leviticus 19:11-13, agạ odi ni siẹn adọl aghuḍum mọ amhị dị emhoghi okiririom ophogh ḍughụm? Ewạ ni dị mị kaaḅenion eten emhuulhom aḍighi phọ amhị obobọ eegharạ oḍighi phọ amhị ḍughụm?’

9. Ika kụ idị olhogh phọ odi bọ Leviticus 19:13 aḍighi oghoph?

⁹ Onhọn agạ ogbạ ghan agey edi ni dị emhoghi mọ onyọ aKristẹn aaḅeghiọn aphogh. Siphẹ Leviticus 19:13 eḅẹm mọ: “U/pạm ghan ikpoki oye lọ nạ aphir oḍighinhaan anạ oḍighi emhinhạ eḅaạl.” Eelhe phọ Izrạl abuḅephom iizo, esi iduọn phọ imhoghi mọ okpẹ ghan we dị ophir oḍighi ikpoki ilọ aḍio phọ mem dị moḍighi omhạn. Oye lọ u/kpẹ we dị odị aphir pọ marolhomhị okoọny rughunotu awe phọ ḍio phọ aḍiphẹ phọ. AZihova aghaạph ni mọ: “Loor esi dị odị uwekulhom kụ ikpoki aḍio phọ kụ idị odị agbon orolhọm.”—Deut. 24:14, 15; Mat. 20:8.

10. Eeghe iyaạr ituughạ kụ edi Leviticus 19:13?

¹⁰ Rodon ibadị awe dị osighẹ bunhọn iiḍighi ro/kpẹ ghan mem dị arukumuan aḍio phọ memhunheen, kuolọ kokpẹ mem obobọ iyạl amem unwanyụ phọ. Toroboiperolbọ, aḍinhị olhogh phọ edi bọ Leviticus 19:13 ke/nmia. Abuniin abulọ osighẹ we oḍighi rogilaạm ghan buẹn okumuanhaan bọ bidị, esi okpẹ ghan abidị ikpoki dị i/mạn ipẹ bidị omherenyan bọ. Bidị olegheri ni mọ eeni abuphẹ bidị ophir bọ u/moọgh onhọn oḍighi, ḅilhẹ mọ kokiọm ni ghisigh ghalhamọ r’iduọn ikpoki phọ eghom  bọ ni. Mem lọ iphẹn phọ emite, pọ iduọn phọ uw-oḍighi phọ ‘apạm ni ikpoki opọ odị aphir bọ oḍighi phọ.’ Ewạ mọ onyọ aKristẹn dị aphir oye oḍighi kamaạr ghan apogh oye phọ odị aphir bọ eten dị enhighẹ. Uguạ oḅilhẹ omhiịn enhọn iyaạr dị yira otuughạ siphẹ Leviticus emhụ phọ 19.

11-12. AZizọs aḅẹm mọ eeghe kụ imhạn maạr mem mọ aghol bọ Leviticus 19:17, 18?

¹¹ Eten phọ epẹ Enhaạn rawạ bọ mọ yira ozoọm we i/muneen oḅẹm ghan mọ ku/ḍighi bunhọn awe ikarạph bịn. Iphẹn phọ eganana ni siphẹ Leviticus 19:17, 18. (Bạl.) AZihova aḅẹm mọ: “Pomoghiạn onhọn oye idiphọ aloor phọ anạ.” Ewạ ni mọ onyọ aKristẹn adạph ni olhogh phọ ophọn phọ eḍighi maạr dị odị rawạ oḅeraạn Enhaạn.

¹² Ooḅeghiọn ipẹ aZizọs aḍeenhaan bọ mọ itọ phọ edi bọ Leviticus 19:18 emạn ni maạr. Onyọ aFarisi apuru Zizọs mọ: “Oghẹn kụ okaraghị ogbogh siphẹ Iilhogh phọ?” Kụ aZizọs mọ, ‘pomoghiạn Omoọgh-we, Emụgh phọ anạ, r’oomo ologhi anạ, r’oomo uwaloor anạ, r’oomo iitughiạn anạ.’ “Ophọn kụ oḅẹl r’okaraghị ogbogh phọ.” ’ Kụ aZizọs aghaạph aghol Leviticus 19:18, kụ aḅẹm mọ: “Opọ amuneniom bọ iyạl phọ idiphọ oḅẹl phọ ni mọ, ‘pomoghiạn onọn oye idiphọ aloor phọ anạ.’ ” (Mat. 22:35-40) Ibadị areten oḍeenhaan ephomhoghiạn bunhọn edi ni, kụ yira kotue ni otuughạ iniin iphẹn phọ siphẹ Leviticus emhụ phọ 19.

13. Ika kụ idị ipẹ aBaibul phọ aghaạph bọ ilọ aJosef eegeliọn ipẹ edi bọ Leviticus 19:18?

¹³ Eniin eten dị yira koḍeenhaan ephomhoghiạn matuman ayira pọ osighẹ oḍighinhom oroma phọ odi bọ siphẹ Leviticus 19:18. Eḅẹm mọ: “U/wạ ghan oḍighi oḅulhemhian, u/mooghọm ghan eguụny olhoghi.” Ibadị ayira olegheri ni we dị oghaghạm olhoghi buọ oḍighi, buọ askul, buọ asiya abidị, kụ eeni mesighẹ ni ibadị asiạ! Tuutughiạn mọ ḍioph phọ abumor phọ aJosef ughaghạm ni nyodị olhoghi bịn ekọm idị bidị oḍighi ikarạph. (Gen. 37:2-8, 25-28) Kuolọ aJosef o/zoọm bidị ekarạph eten! Mem mọ odị arọl bọ esi dị mutue ni aḍighi aḅulemhian, odị aḍeenhaan ghụn igbiririph. AJosef o/mhooghọm bidị eḍịm. Kparipẹ ghụn, odị azọ idị emhoọgh muḅọph r’oroma phọ odi bọ Leviticus 19:18.—Gen. 50:19-21.

14. Eeghe kụ iḍeenhaan mọ asinhị iilhogh phọ edi bọ Leviticus 19:18 ke/nmia k’aḍio arodon?

 ¹⁴ AJosef asạr ghan awilhenhaạn kparipẹ r’owunhughi ikalhạ, kụ iphẹn phọ eḍighi ni emạ eḍeenhaan esi aKristẹn dị rowạ oḍighi idị eḅeraạn Enhaạn. Emoọgh kẹn muḅọph r’iiḅereghị odẹ phọ, loor esi dị aZizọs uroma iyira mọ osạr ghan owilhenhaạn ikarạph dị abunhọn awe uḍighi iyira. (Mat. 6:9, 12) Igina phọ kẹn ni kụ idị otelhedom mọ aPọl aroma Kristẹn mọ: “Iiḅi asiya, ke/ḅulemian ghan oye ikarạph.” (Rom. 12:19) Odị aḅilhẹ ni aroma bidị mọ: “Iminoghọm ghan esạr ghan ewilenaạn ikarạph lọ awe iḍighi inyina. Isạr ghan ewilenaạn bunọn.” (Kọl. 3:13) Asinhị iilhogh phọ aZihova ke/nmia. Asinhị iilhogh phọ edi bọ Leviticus 19:18 ke/nmia k’aḍio arodon.

15. Yira komaaniọm eeghe ipẹ eḍighi bọ kụ emhạn bọ maạr osạr owilhenhaạn k’ekpom?

¹⁵ Ooḅeghiọn oghaạph omaaniọm. Kotue ni otomaạm ekarạph eten dị ozoọm oye elhẹm dị obenha. Arelẹm akirokirọ ni; esi omaạm, iniin arelẹm ke/bụgh iboom kuolọ eephinha phọ kebughọm ni. Toroboiperolbọ, esi iyạl ikpo aḍughul otu eephinha phọ keḍuạ ni bịn esi phọ ekeel. Igina phọ kẹn, iniin ikarạph dị awe ruḍighi ghan iyira re/kạr ghan kebụgh iboom. Esi omaạm, oyaghirị ayira atue ni akaạph obobọ aḍighi iyaạr dị i/kpẹ dị kepin ni esi ayira, kụ kidughanhaan ni iyira osạr owilhenhaạn. Kuolọ inhọn arelẹm kemoghi ni mọ oyil kụ akọl, kụ rokọl kụ yira omhiigh osughọgh esi phọ, pọ yira ghụn kụ roḍighima iyaạr. Dị eeph ni, oye atue ni azọ eten dị erọl idiphọ mem dị oḍighi iyaạr dị ephin esi odị iboom. Odị atue ni akiọm ghisigh aatughiạn ghan ilọ eephinha ekpom mọ odị mamhoọgh bọ ḅilhẹ r’ikarạph phọ oḍighi bọ nyodị. Kuolọ abuphẹ rolọgh ghan bọ olhoghi iyaạr dị oḍighi bidị roḍighima ghan iyaạr loor abidị. P’eeghe idị emhạn maạr odạph oroma phọ odi bọ Leviticus 19:18!

16. Odaphạn Leviticus 19:33, 34, iwạ mọ awe phọ Izrạl ozoọm ghan ika ruuruen, kụ ipẹ phọ itughemhị iyira eeghe?

¹⁶ Mem mọ aZihova atọ bọ aḅenhị buọ Izrạl mọ ophomhoghiạn bunhọn awe, odị o/ḅenhị bidị mọ ophomhoghiạn buọ Izrạl bịn. Odị aḅilhẹ ni aḅenhị bidị mọ ophomhoghiạn ruuruen phọ odi bọ siphẹ igbo phọ abidị. Itọ phọ iphẹn phọ eegholhaan ni siphẹ Leviticus 19:33, 34. (Bạl.) AZihova awạ mọ bidị ozoọm ooruen idiphọ olọ Izrạl, ḅilhẹ mọ ophomhoghiạn ooruen idiphọ aloor phọ abidị. Esi omaạm, iwạ mọ awe phọ Izrạl omheera aruuruen phọ r’arukulom mọ oghị ghan ikenekụ siphẹ iizo phọ abidị. (Lev. 19:9, 10) Aḍinhị olhogh phọ  eghaạph bọ ilọ ophomhoghiạn aruuruen egbolhomaam ni Kristẹn rodon. (Luk 10:30-37) Ika? Ariisi erubal awe odi ni siẹn aḅirinhi phọ dị moḅuạ reelhe abidị oghị inhọn arikpisi, kụ eeni abuniin abidị otuman ni nyinhạ. Emạn ni maạr dị yira kozoọm ghan r’eghuan lhephiri, nmariịr, ḅilhẹ r’ibạm anmụny.

17-18. (a) Ika kụ idị aLeviticus 19:2 r’1 Pita 1:15 utir aani iyira? (b) Eeghe ephigh oḍighi kụ edị otelhedom mọ aPita uḅenhị iyira mọ oḍighi?

¹⁷ Leviticus 19:2 r’1 Pita 1:15 etoma we phọ Enhaạn moḍighi we iigbia. Inhọn asiikpịgh aLeviticus emhụ phọ 19 ketue ni ilhoghonhaạn iyira ḍighaạgh olhegheri ilọ oḍighi kụ omhoọgh akuuḅi aghisigh aZihova. Yira mooḅeghiọn iniin asiikpịgh dị eghaạph ilọ araraạr dị ekpẹ oḍighi r’ilọ oghel. * Igẹ Iigbia aGrik phọ eḍeenhaan ni idị osighẹ asinhị iilhogh phọ iphẹn phọ oḍighinhom emhạn maạr. Kuolọ otelhedom mọ aPita aḅarạm ni iyaạr.

¹⁸ Ghalhamọ r’iduọn yira kooseeny bọ ni aZihova oḅilhẹ oḍighinhaan we imạ araraạr, aPita aghol li eniin iyaạr dị emhạn maạr. Rekị bọ oteẹny amem mọ odị aḅẹm bọ mọ orọl dọl aruukuan esi oomo araraạr, aPita aḅẹm mọ: “Ipạm ni iloghi anyina ekparamị kụ ekoriom mem oḍighi omiteom mọ.” (1 Pit. 1:13, 15) Oḍighi omiteom mọ aḅaramaạm eeghe? APita aḅẹm mọ abumor phọ aKraist osagharạn bọ ‘kokaạph omiteom iiḍighi iiḍaạny opọ amhạgh bọ bidị.’ (1 Pit. 2:9) Agey ni, oomo aKristẹn ḍio arodon omoọgh ni eepoogh oḍighi aani oḍighi phọ opọ amhạn bọ maạr, raloghonhaạn bọ we ḍighaạgh kapeleghiom inhọn odọ iiḍighi dị yira roḍighi. P’eeghe aroopoogh dị yira omhoọgh idiphọ awe iigbia, ogbạ ikpo onhụ phọ r’otughemhị awe r’oophugh! (Mạk 13:10) Mem dị yira olhọgh inyaạm osighẹ oḍighinhom asinhị iilhogh phọ edi bọ Leviticus emhụ phọ 19, pọ yira roḍeenhaan ghan ephomhoghiạn esi Enhaạn r’amatuman. Ḅilhẹ mọ yira rowạ ni orọl adọl aruukuan esi atorobọ iyaạr.