'Dho -a 'gü -wɔn -ta

'Dho -a 'gü -wɔn -nu 'sëëdhɛ -ta

ˈWƆN ˗GƆ 49

˗Mën ˈö Lévitique ˈsëëdhɛ ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈkun ˗kɔ ˗bha?

˗Mën ˈö Lévitique ˈsëëdhɛ ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈkun ˗kɔ ˗bha?

«Ü dua ˗mü kö ü këyɔɔ ˗dhɔ ˗yö ü kë ꞊dhɛ ü ˗de ˈdhö.»​—LÉV. 19:18.

ˈˈTAN 109 ˗Kwa ˗dhɔ kë kwa zuʋ̈ˈˈ ꞊gban ˈka

ˈPË ˈKWA DHO ˗A YÖ *

1-2. ˗Mën ˈö ˈkwa˗ ꞊draan ˈwɔn ˗gɔ ˈö ˗ʒiö yö ˗a ˈgü? ˈYö ˈmën ˈkwa dho ˗a yö ˗a ˈdhɛ yö ˗a ˈgü?

ˈWƆN ˗gɔ ˈdhɛ ˗ʒiö yö ˗a ˈgü, kwa ˗dhioo ˗sɛŋbɔ ˈbha ˗nu ˈwo Lévitique 19 ˈgü, ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗a ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 3 ˈgü, Zoova ˈtɔŋ˗ ˗dɔ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗ta ꞊dhɛ ˗wo wo ˈkpɔmɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya. ˗Kɔ ˈö ˈkwa dho ˈtɔŋ˗ ˈö bhë ˗a ˗ya ˗a ˈka ꞊bhlëë ˈgü ꞊dɛɛ kwa ˗zokë kwa ˗mɛn ˗nu ˈˈpiʋ̈ ˗sü, ˗an ꞊faanmën ˗sü waa ˗an ˗takunsü ˈka kö ˗wo ˗klu Zoova ˗bha, kwa ˗an ˗wɔn ˗blɛɛ. Biblö ˈˈɲan ˈö bhë ˗a ˈgü ˈzü, ˗Zlan ˗yö ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗zo ˗bö ꞊glooyi ꞊bhlëë ˈka. ˗Ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˈkwaa ˈtɔŋ˗ ˈö ˗gban ꞊glooyi ˗bha ˗a ˈkun ꞊dɛɛ, ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö˗ ˈgü kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈsü ˗sü ˈka kö ˈkwa pë ˈbha kë Zoova ˗dhɛ ˗dhɛkpaɔyi ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈka. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈, kwa ˗dho ˗a ˗zɔn ꞊dhɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈto ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Lévitique 19:2 waa 1 Piɛdhö 1:15 ˗wa pö˗ ˈka bhë, ˗a ˈdhö.

2 ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗a ˈgü, kwa ˗dho kwa ˈˈtʋ̈ŋ kë ˈzü Lévitique 19 ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ ˈbha ˗nu ˈgü. ˗Mën ˈö Biblö ˈˈpian ˈö bhë ˈö˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ˈö ˗gban ꞊niɔɔnmɛn ˗nu ꞊bhlëë ˗ya ˗sü, ˗kë kpɛnŋdhö ˗sü ˈö ˈˈbhala ɛɛnˈˈ ˈˈdhoodɔsü ˈgü, waa kwa këyɔɔ ˗nu ˗dhɔ ˗bha kwa kë ˗sü, ˗bha? ˈDhɛ ˗kë ꞊dhɛ ˗Zlan ˗yö ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈpö ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗kɔ ˈö ˈkwa dho ˗a kë ˗a ˈka, ˗kwaa ˗ga.

MƐN ˗NU ˈWO ꞊NIƆƆNSÜ ˈKA ˗KWA ˗AN ꞊BHLËË ˗YA

˗Mën ˈö Lévitique 19:14 ˗ya pö ˈö ˗gban ˈˈbhʋbhʋ ˗nu waa ˈˈɲɛɛntiimɛn ˗nu ˗an ˈkun ˗kɔ ˗bha? (Kpɔɔˈˈ ˗wo ˗bhüöö kpö 3˗5 ˗bha, ˗an ˈgü.) *

3-4. ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Lévitique 19:14 ˈgü, ˗Zlan ˗ya ˗pö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ˗wo ˈˈbhʋbhʋ ˗nu waa ˈˈɲɛɛntiimɛn ˗nu ˈsü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

3 ˗Bhö Lévitique 19:14 ˗wo pö. Zoova ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗wo ꞊niɔɔnmɛn ˗nu ˈkun ˗së. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗ya ˗pö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊dhɛ ˈwa ˗dho ˈˈdhaŋ ˗ya ˈˈbhʋbhʋ ˗nu ˗bha, ˗a ˗pö ˗kɔ ˈˈwɛɛ ˈgü ˗su ˈka ˗an dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo ˈwɔn yaa kë ˗an ˈka, ɛɛnˈˈ ˗wo ˈwɔn yaa ˗dhɛ ˗an ˗ta. Mɛn ˈö ˈwɔn suu ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˗kë kö ˗ya ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü kë, ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ ˈˈbhʋbhʋ ˈyaa ˈwɔn man, ˈyaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wa ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗a ˗bha ˗yö ö ˗bha ˗daa kë.

4 ˗A ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 14 ˗ya ˗zɔn ˈzü ꞊dhɛ ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu dua ˈyaa ˗mü kö ˗wo «pë ʒiö ˈˈɲɛɛntiimɛn ˗nu ˗gɔ ʒian˗.» ˈˈSëëdhɛ ˗be do ˈö ˈwɔn ˈö ˗gban ꞊niɔɔnmɛn ˗nu ˗bha ˗a ꞊blɛɛ ˗ya ˗pö: «ˈÖ kun ꞊kwɛŋzü Izraɛdhö ˗sɛ ˈˈpian ˗ta, mɛn ˗nu ˗kun ˈwɔn ˈö ˈyaa kpɛnŋdhö ˗a kë ˗ni ˈgü ꞊niɔɔnmɛn ˗nu ˈka, ˈö ˈwo ˗an ˗wëë ˗kë wo.» ˗A ˈbha ˗ya kë kö mɛn ˗nu ˗kun pë ʒiö ˗ni ˈgü ˈˈɲɛɛntiimɛn ˗nu ˗gɔ ʒian˗ wo ˗de ˈˈɲaan, zuʋ̈yaadhɛ ꞊dede ˗bha, ɛɛnˈˈ ˈzü kö ˈwo ˈˈyɩɩ ˈto ˗an ˗bha. ˗Yö ˗kun ˈwɔn yaa ꞊gbɔɔnsü ˈka. Zoova ˗bɔ ˈtɔŋ˗ ˈö bhë ˗a ˗ta ˈö ö ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˗takun kö ˗wa yö ꞊dhɛ ˗an dua ˗mü kö ꞊niɔɔnmɛn ˗nu ˗wëë ˗yö ˗an kë.

5. Kwa ˗dho ˗a ˗zɔn ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ꞊niɔɔnmɛn ˗nu ˗wëë kwa ˗kë?

5 Yesu ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈwo ꞊niɔɔnmɛn ˗nu ˈka ˗an ˗wëë ˗yö ö ˗kë. ˗Kwa kwa ˗zota nɔɔn˗ ˈö˗ bɔ Zan mɛnbɔyibhaamɛn ˗dhɛ bhë, ˗a ˈgü. ˗Ya ˗pö: «ˈˈYanwlümɛ ˗nu ˗wo ˗dhɛ yö sië, ˈö ˗gɛnloomɛ ˗nu ˈwo ˈˈta sü, ꞊weeyuamɛ ˗nu ˗wo kë sië ˈˈklʋ̈ʋ̈klʋ̈, ˈö ˈˈtʋwlümɛ ˗nu ˈwo ˈwɔn ma, ˈö ˈmɛ ꞊wa ga ˈwo ˗bö sië.» ˈDhɛ ˈwo Yesu ˗bha ˗dhidha ˗nu yö, ‹mɛ ˈˈpɛpɛ ˗ya ˗Zlan ˈtɔ bhɔ ˗sü ˗bha.› (Dhu. 7:20-22; 18:43) ˈMɛn ˈkwa kletiɛn ˗nu ˈka, kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa ˈto Yesu ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈ kö ˈkwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ꞊niɔɔnmɛn ˗nu ˗wëë kwa ˗kë. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ kwa ˈˈgblü ˗yö kë ˗së ˗an ˈka, ˈkwa ˗an ˈsü ˗së, kwa zuʋ̈ˈˈ ˗yö kë ˗saa ˗an ˈˈpiʋ̈. ˗Yö ˈˈdhʋ̈ tɛan ˈka ꞊dhɛ Zoova ˈti ˗dhidha kë ˗sü ˈˈsɩ kë kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ ꞊bhlëë ˈkpii˗ ˗ya ˗sü ˈka kwa ˗bha kö mɛn ˗nu ˈwo ˈˈɲɛɛntiimɛn ˗nu ꞊dede ˈka, waa mɛn ˗nu ˈö ˗an ˈˈɲan ˈyaa ˈˈpʋ ˗sü ˈka ˗Zlan ˗wɔn ˈgü bhë, ˈkwa˗ pö ˗an ˗dhɛ ꞊dhɛ ꞊bhɔɔ ˈˈsɛ ˗ta ˗wo ˗dho kë wo ˈflëëgü, ˈö waa Zoova ˗an ˗bha ˈˈtɔŋdëdhɛ ˗kë ˈˈgbɩɩ˗. (Dhu. 4:18) Nɔɔn˗ ˗së ˈö bhë ˗yö mɛn ˗nu ˗blü ˗ni ˈgü ˈsaadhö ˗Zlan ˈtɔ bhɔ ˗sü ˗bha.

˗KWA KË KPƐNŊDHÖ ˈˈDHOODƆSÜ ƐƐNˈˈ ˈˈBHALA ˗WƆN ˈGÜ

6. Lévitique 19 kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˈkwa ˗Zlan ˗bha ˈTɔŋ˗ ˗kɔŋ do ˈö˗ dɔ ˈkpa bhë, ˗a ˈgüman ˗së ˈka?

6 Lévitique 19 kwa ˗takun kö ˈkwa ˗Zlan ˗bha ˈTɔŋ˗ ˗kɔŋ do ˈö˗ dɔ ˈkpa bhë, ˗a ˈgüman. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˗a ˈtɔŋ˗ ˈˈsaaga ˗bha ˗naan ˗ya ˗pö: «Ü dua ˈyaa ˗mü kö ˈü ꞊kwaan.» (Ex. 20:15) Mɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö ꞊dhɛ ö ˈtɔŋ˗ ˈö bhë ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, ˈyö sü ꞊dhɛ pë ˈö ˈyaa ö ˗bha ˈka ˈyaa˗ ˈsü toŋtoŋdhö. ˈˈKɛɛ ꞊kwaan ˗kɔ ˈbha ˗nu ˗wo ˗dhö.

7. ˈˈDhoodɔmɛn ˈbha ˗nu ˗kun ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈˈsaaga ˗bha ˗naan bhë, ˗a ꞊bhlëë ˗shiö ˗ni ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

7 ˈˈDhoodɔmɛn ɛɛnˈˈ pëdhɔmɛn ˈbha ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö˗ pö ꞊dhɛ ö ˈti mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗bha pë ꞊kwaan do. ˈˈKɛɛ ˗a ˗bha ˈˈdhoodɔsü ɛɛnˈˈ pëdhɔsü ˈgü ꞊wɛ? Lévitique 19:35, 36 ˈgü, Zoova ˗ya ˗pö: «Ka mɛn ˗nu ˗bha pë dan ˗ni ˈgü, ka dua ˈyaa ˗mü kö ˈka ˗an ꞊flüü ˗bhö. Ka ˗bha ˈˈkɩdhʋŋ kpö ˗nu, pë ˗dan ˗a ˈgü ˗pë ˗nu, ˗an dua ˗mü kö ˗wo kë ˗së.» ˈˈDhoodɔmɛn ˈö˗ ˗bha ˈˈkɩdhʋŋ kpö ˗nu ɛɛnˈˈ pë ˗dan ˗a ˈgü ˗pë ˗nu ˈwaa ˗së, ˈö pëdhɔmɛn ˗nu ˗bha ˈˈkɩdhʋŋ ˗kan ˈˈpiʋ̈, kö ˗ya ꞊kwaan. ˗Yö ˗zɔn ˗sü ˈka ˈˈdhʋ̈ ˈˈpuu ˈka ˈzü Lévitique 19 ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ ˈbha ˗nu ˈgü.

ˈKwa ˗dhɛ ˗ga Lévitique 19:11˗13 ˈgü, ˗mën ˗wɔn ˈö kletiɛn ˈbha ˈö ˈˈdhoodɔmɛn ɛɛnˈˈ yö ˈbha ˗gɔmɛn ˈka, ˈö dho ö ˗zota ˗a ˈgü? (Kpɔɔˈˈ ˗wo ˗bhüöö kpö 8˗10 ˗bha, ˗an ˈgü.) *

8. (1) Lévitique 19:11-13 ˗kun Zuifö ˗nu ˗takun ˗ni ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ kö ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo ˈtɔŋ˗ ˈˈsaaga ˗bha ˗naan bhë˗ ˈgü, ˗wo ˗an ˈgüman? (2) ˗Yö ˗dho kwa ˗takun ꞊dɛɛ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

8 ˗Bhö Lévitique 19:11-13 ˗wo pö. Lévitique 19:11 zübhodhɛ ˗ya ˗pö: «Ka dua ˈyaa ˗mü kö ˈka ꞊kwaan.» ˗A ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ 13 ˗yö ˈˈdhoo ˗dɔ ꞊flüü ˈka ˗sü waa ꞊kwaan ˗an ˗gbankwëëdhɛ ˗zɔn. ˗Ya ˗pö: «Ü dua ˈyaa ˗mü kö ˈü ꞊flüüwɔn ˗nu kë ü ˈˈtɛɛdo ˈka.» Mɛn ˈö ˈˈdhoo dɔ ꞊flüü ˈka kö ˗ya ꞊kwaan. ˈTɔŋ˗ ˈˈsaaga ˗bha ˗naan ˗yö ˗gban vɛɛdhö ꞊kwaansü ˗bha. ˈˈKɛɛ ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo˗ ˈgü, Lévitique ˈsëëdhɛ ˗be ˗ya ˗kë ˈö Zuifö ˗nu ˗wa ˈgüman. ˗Yö ˗dho kë ˗së kwa ˗bha ˈka kö ˗kɔ ˈö Zoova ˗yö ꞊flüüwɔn ˗nu kë ˗sü waa ꞊kwaansü ˗an yö ˗a ˈka, ˈkwa kwa ˗zota ˗a ˈgü. ˗Kwa kwa ˗de dhɛɛˈˈ ˈkpɔ: ‹ˈMan ˗dhɛ ˗ga Lévitique 19:11-13 ˈgü, ˈwɔn ˈbha ˗yö n ˗bha ˈö n dua ˈdhö ˗mü kö ˈa n ꞊kwaa˗ ˗zü ˗ee? ˈMaan ꞊flüüwɔn gbɛ˗ kë n ˗bha ˈˈdhoo ɛɛnˈˈ yökësü ˈgü ˗ee?›

9. ˈTɔŋ˗ ˈö Lévitique 19:13 ˈgü bhë, ˗yö yökëmɛn ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

9 ˗Kë kpɛnŋdhö ˗kɔ ˈbha ˗nu ˗dhö ˈzü ˈö kletiɛn ˗nu ˈö mɛn ˗nu yökë ˗an ˗bha ˈka, ˗an dua ˈdhö ˗mü kö ˗wo wo ˗zota ˗a ˈgü. Lévitique 19:13 ˈˈdhiʋ̈todhɛ ˗ya ˗pö: «Ü dua ˈyaa ˗mü kö ˈü ü ˗bha yökëmɛn ꞊saa ˈto ü ˗ta kö ˗dhɛ ˗yö ꞊kpɔɔ ˗a ˈka.» Izraɛdhö ꞊kwɛŋzü, mɛn ꞊vadhɛ ˗kun yö ˗kë ˈbhlaa ˗mɛn ˗nu ˈka. Mɛn ˗nu ˗wa yökë, ˈyö ˈˈdooka ˈwo ˗an ꞊saa bho. Mɛn ˈö yökëmɛn ˈbha ꞊saa to ö ˗ta ˈö ˗dhɛ ꞊kpɔɔ ˗a ˈka, ˈwëëga ˈti ˗dho kë ˗a yökëmɛn ˗gɔ kö waa ö ˗bha ˈkɔɔmɛn ˗nu ˗wo ˗bhöpë ˗bhö. Zoova ˗ya ˗ta ˗pʋ ˈö˗ pö: «A ˗bhawɔn ˗ya [꞊saa] ˗bha kö ˗yö ˗tosɛta kë ˗a ˗ta.»​—Deut. 24:14, 15; Mat. 20:8.

10. ˗Gleŋ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ sü Lévitique 19:13 ˈgü?

10 ꞊Dɛɛ, yökëmɛn ˗nu ꞊vadhɛ ˈwaa wo ꞊saa ˈsü ˗dhɛkpaɔyi ˗bha. ˗Dhɛkpaɔyi 15 ɛɛnˈˈ ˈˈsu do ˗ya ʒiö, ˈyö ˈwo ꞊kun ˗an ꞊saa bho. ˈKö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö Lévitique 19:13 ˈgü ˈyii ˈgo ˈˈgblʋʋ. ˗Gɔmɛn ˈbha ˗nu ˈwaa wo ˗bha yökëmɛn ˗nu ꞊saa ˈö dan ˗an ˗bha yö ˈka, ˗a nu ˗an ˗dhɛ. ˗Wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˗wo ˗kpla ˈgü. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˈkö ˗kë ꞊dhɛ ˗an ꞊saa ˈyaa ˗së, ˗wo ˗dho ˈˈwɩ ˗a ˗bha ˈwo yö ˗kë ˗kplawo. ˗A ˗kë ˈˈdhʋ̈ ˗sü ꞊tɛɛ˗ ˈgü ˗kë ꞊dhɛ ‹yökëmɛn ꞊saa ˗to ö ˗ta ˗sü ˈdhö.› Kletiɛn ˈö mɛn ˗nu yökë ˗a ˗bha ˈka, ˗a dua ˗mü ˗yö ˗an ꞊saa bho ˗së ˈka. ˗Gleŋ ˈbha ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈkwa˗ sü Lévitique 19 ˈgü, ˗kwaa ˗ga.

KWA KËYƆƆ ˗NU ˗DHƆ ˗YÖ KWA KË ꞊DHƐ KWA ˗DE ˈDHÖ

11-12. ˈDhɛ ˗ʒiö Lévitique 19:17, 18 ˈˈpiʋ̈ ˈö˗ pö, ˗mën ˈö Yesu ˗ya ˗zɔn ˈˈpuu ˈka?

11 ˈPë Zoova ˈdhö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈyaa ˈnën ˗tɔ dosɛnŋ ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwa ˗dho ˈwɔn yaa kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka. ˗Ya ˈˈpiʋ̈ ˈzü ˗wo pë ˈbha kë. ˗Yö Lévitique 19:17, 18 ˈgü. (˗A ˗wo pö) ˗Ya ˗pö mü ˈˈpuu ˈka ꞊dhɛ: «Ü dua ˗mü kö ü këyɔɔ ˗dhɔ ˗yö ü kë ꞊dhɛ ü ˗de ˈdhö.» Kletiɛn ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö kë ˗Zlan ˗dhɛ ˗së, ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˈtɔŋ˗ ˈö bhë ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü.

12 Yesu yöö ꞊dede ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˈtɔŋ˗ ˈö Lévitique 19:18 ˈgü bhë, ˗a ˗wɔn ˗yö ˈˈgbɩɩ˗. ˗Dhɛkpaɔyi do ˈka Fadhiziɛn mi do ˗ya dhɛɛˈˈ ˗kpɔ ˈö˗ pö: «[˗Zlan] ˗bha ˈtɔng˗ ˗nu ˈwo˗ ˗gɔ ˈsëëdhɛ ˈgü bha˗ ˗mɛɛ ˗sü ꞊dede ꞊në˗ ꞊bhlëësü ˈka?» ˈYö Yesu ˗ya pö ˗a ˗dhɛ ꞊dhɛ «ˈtɔng˗ ˗nu bha˗ ꞊bhlëësü ꞊dede ˈö˗ ˈgü,» yö ˗mü ꞊dhɛ kwa dua ˗mü kö Zoova ˗dhɔ ˗yö kwa kë kwa zuʋ̈ˈˈ, kwa ꞊faan waa kwa ˗zotagüwɔn ꞊gban ˈka. ˈDhɛ go mü, ˈyö ˗wo ˈö Lévitique 19:18 ˈgü bhë ˗a pö. ˗Ya ˗pö: «˗A ꞊plɛ ˗naa ˈö dɔ˗ ˈdhɛ bha˗ ˈˈpiʋ̈, ˈˈkɛɛ ˈö wɛng ˈwo do yö ˗mü ꞊dhɛ: ‹I këyɔɔ ˗dhɔ ˗yö i kë ꞊dhɛ i ˗dɩ ˈdhö.› » (Mat. 22:35-40) ˗Dhɔ ˗kë kwa këyɔɔ ˗nu ˈka ˗kɔ ˗yö ꞊va. Lévitique 19 ˗ya ˈbha ˗nu ˗zɔn ˈzü kwa ˗dhɛ.

13. Zozɛfö ˗bha ˗kwɛzlan kwa ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ˈö ˈkwa Lévitique 19:18 ˈgüman ˗së ˈka?

13 ˗Dhɔ ˗kë kwa këyɔɔ ˗nu ˈka ˗kɔ do ˈnën ˗tɔ ˗dhioo ˈö Lévitique 19:18 ˈgü bhë, ˗a ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗sü. ˗Ya ˗pö: «Ü dua ˈyaa ˗mü kö ˈwɔn yaa ˈwo˗ ˗kë ü ˈka ˈü˗ ˈˈyoo bho ɛɛnˈˈ kö ˈü ˈwɔn ˈkun ü ˗zo ˈˈpiʋ̈.» ˗A ˈbha ˗ya kë kö mɛn ˈbha ˈö ˈwɔn kun ö ˗zo ˈˈpiʋ̈ ö yökëyɔɔ, ö ˈˈtɛɛdo ˈbha ˈö ꞊klaŋplöö, ɛɛnˈˈ ö ˗mɛn ˗nu ˗bha ˗kwɛ ꞊va ˈˈpiʋ̈, kwa˗ ˗dɔ. Kwa ˗zo ˗yö ˗bö ˈpö ꞊dhɛ ˈdhɛ Zozɛfö ꞊dhegblü ˗nu ˗kɔŋ do ˗wo ˈwɔn kun wo ˗zo ˈˈpiʋ̈ ˗a ˗bha, ˗wo ˗dho ˈwo ˈwɔn yaa ˗kë ˗a ˈka. (ˈWun. 37:2-8, 25˗28) ˈˈKɛɛ Zozɛfö ˗zë, ˈyii˗ kë ꞊dhɛ ˗an ˈdhö. ˗Duɛɛ ˈkpii˗ ˗kë ˗a ˗gɔ, ˈö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˗be ˗yö ˈwɔn yaa ˈö˗ ꞊dhegblü ˗nu ˗wa ˗kë ˗a ˈka ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈˈyoo bho ˗an ˗gɔ. ˈˈKɛɛ Zozɛfö ˗yö ˗an ˗bhawɔn ˗to. ˈYii ˈwɔn ˈkun ö zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈ ˗an ˗bha. ˗Yö ˈwɔn ˗nu ˗kë ꞊dhɛ ˗kɔ ˈö Lévitique 19:18 ˗ya pö˗ ˈka ꞊taabha bhë, ˗a ˈdhö.​—ˈWun. 50:19-21.

14. ˗Mën ˈö˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo Lévitique 19:18 ˈgü bhë, ˗wo ˗gban kwa ˗bha ˈpö ꞊dɛɛ?

14 Kletiɛn ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ˈö kë ˗Zlan ˗dhɛ ˗së, ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˈto Zozɛfö ˗bha ˈwɔnzuan ˈˈpiʋ̈. ˈYii ˈwɔn ˈkun ö zuʋ̈ˈˈ ˈˈpiʋ̈, ɛɛnˈˈ ˈwɔn yaa ˈwo˗ ˗kë ˗a ˈka ˈyii ö ˗bha ˈˈyoo bho. ˗Yö ö ꞊dhegblü ˗nu ˗bhawɔn ˗to. Pë ˈö˗ ˗kë bhë ˗yö ˗bɛ ˈpö bhɛɛˈˈ ˗kɔ ˈö Yesu ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ, ˈö kwa ꞊faanmën kö ˈkwa kwa ˈko ˗nu ˗bhawɔn ˈto bhë, ˗a ˗bha. (Mat. 6:9, 12) Bɔmɛn Pɔdhö ˗de ˈpö ˗yö ˗dhioo ˗dɔ Kletiɛn ˗nu ˗ta ˈö˗ pö: «N ˈˈtaɔngdë ˗nu, ˈka ˈdho ka ˗dɩ bhlɔɔ bho.» (Wlɔ. 12:19) ˗Yö ˗go mü ˈzü ˈö ˗an ꞊faanmën ˈö˗ pö: «Ka ꞊sɔng ˗yö ˈkun bho ˈkoo. ꞊Ya kë ꞊dhɛ mɛ ˈbha ˗siödhɛwɔn ꞊ya kë ö ˈˈtɛado ˈˈpiʋ̈, ˗ka ka ˈko ˗nu ˗mawɔn ˈto ka ˈko ꞊zinng ˈgü.» (Kodh. 3:13) Zoova ˗bha ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈti ˈgo ˈˈgblʋʋ. ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo Lévitique 19:18 ˈgü ˗wo ˗gban kwa ˗bha ˈpö ꞊dɛɛ.

Bhüöö ˗ya kë kwa ˗bha, ˈyaa ˗së kö ˈkwa trʋʋˈˈ kë ˗a ˈka. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka ˈyaa ˗së kö ˈkwa kwa ˗zota ˗kplawo ˈwɔn yaa ˈwo˗ ˗kë kwa ˈka ˗a ˈgü. ˗Kwa ʒiö ˗a ˗ta. (Kpɔɔˈˈ ˗wo ˗bhüöö kpö 15 ˈgü.) *

15. ˈWɔnzuan ˗mɛɛn ˈö˗ ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ kwa dua ˗mü ˈkwa mɛn ˗nu ˗bhawɔn ˈto?

15 ˗Kwa ˈwɔnzuan do ˈsü. Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈwɔn ˗bha ˗mën kwa zuʋ̈ˈˈ ˈka ˗sü ˗zɔn bhüöö ˈö ˗ya kwa kwi ˗bha ˗a ˈka. Bhüöö ˈbha ˗nu ˗wo ˈsɛɛn˗, ˈö˗ ˈbha ˗nu ˈdhö ˈˈgblʋ̈gblʋ̈. ˗A ˈwɔnzuan ꞊nɛn: Kwa pë ˗kpa ˗ni ˈgü, dhaanën ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˗ʒiö kwa ˗kɔnënga ˗bha, ˈö ˈkwa ˗gi. ˗Yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗kë, ˈˈkɛɛ ˗a bhüöö ˈyaa ꞊gwëë kwa ˗bha. ˗Dhɛkpaɔyi ˗ya ʒiö do, ꞊plɛ, kö kwa ˗zo ˗ya bhɔ ˗a ˈka. ˗Kɔ do ˈö bhë ˗a ˈka, kwa ˈˈtɔŋdë ˈbha ˗ya pë ˈbha kë, ɛɛnˈˈ ˗ya ˈwɔn ˈbha blɛɛˈˈ ö ˗de ˈtii˗ ˈka ˗ya ˈmën kwa ˈka, ˗a ˗dhɛ ˈyaa ꞊gwëë ˈyö ˈkwa˗ ˗bhawɔn to. ˈˈKɛɛ ˗ya kë bhüöö ˈkpii˗ ˈka, kwa ˗dho ˗a ˈka ˗dhɔtrɔɔ ˗nu ˈˈpiʋ̈ kö ˗wa ˗wɔ, ˗wo sɔ plʋʋˈˈ ˗a ˈka. Kö bhüöö ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈkwa kwa ˗kɔ ˈpa ˗a ˈka ˗kplawo, ˈyii ˗dho bo, ˗da ˈnën dho ˗a wo ˈˈdhiʋ̈. ˗Wëëwɔn ˈö mü ˈyö ˗tɔ ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˗wa ˈwɔn ˈö mën kwa ˈka ꞊dedewo ˗a kë, pë ˈö ˈkwa˗ ˗kë ꞊shiöŋ ˈyö bhë. Kwa kwa ˗zota ˗kplawo ˈwɔn yaa ˈwo˗ ˗kë kwa ˈka bhë ˗a ˈgü, ˈyö kwa zuʋˈˈ ˈˈklʋʋ ˗yö bhɔ. ˈKwa ˈwɔn ˈkun kwa ˗zo ˈˈpiʋ̈, kwa pë ˈˈdhiʋ̈˗ ˗kë kwa ˗de ˈka. ˗Dhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗yö ˗dho kë ˗së kö ˗dhioo ˈö Lévitique 19:18 ˈgü bhë, ˈkwa˗ ˗ya ꞊bhlëë ˈgü.

16. Lévitique 19:33, 34 ˈgü, Zoova ˗ya ˗pö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗dhɛ ˗wo ˗dhɛŋ ˗nu ˈkun ˗kɔ ˗kë dhɛ?

16 ˈDhɛ Zoova ˈtɔŋ˗ dɔ Izraɛdhömɛn ˗nu ˗ta ꞊dhɛ ˗wo ˗dhɔ kë wo këyɔɔ ˗nu ˈka, yö ˈti˗ pö ꞊dhɛ ˗wa kë mɛn ˗nu ˈö waa˗ ˗nu ˗an kwi ˈˈɲan ˈdhö do ɛɛnˈˈ ˈwo go ˈˈsɛ do ˈgü ˗an ˈka dosɛnŋ. ˗Ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˈpö ꞊dhɛ ˗dhɛŋ ˗nu ˈwo ˗an kpö ˈgü, ˗wo ˗dhɔ kë ˗an ˈka. ˈTɔŋ˗ ˈö˗ dɔ ˈˈpuu ˈka Lévitique 19:33, 34 ˈgü, ˈyö bhë. (˗A ˗wo pö.) Zoova ˗kun ˗a ˈˈpiʋ̈ kö Izraɛdhömɛn ˗nu ˗wo ˗dhɛŋ ˗nu ˈkun ‹꞊dhɛ ˗an ˗de ˗bha ˈˈsɛgümɛn ˗nu ˈdhö,› kö ‹˗an ˗dhɔ ˗yö ˗an kë› ꞊dhɛ wo ˗de ˈdhö. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ, ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ ˗wo wo ꞊kwaa ˗dhɛŋ ˗nu waa ˈˈflɛɛmɛn ˗nu ˗zü kö ˗wo ˗mlü ˈkpaa˗ mɛɛnˈˈ ˗an ˗gɔ ˈbhlaa. (Lév. 19:9, 10) ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˈö ˗gban ˗dhɛŋ ˗nu ˗kun ˗së ˗sü ˗bha bhë, ˗yö ˗gban ˈpö kletiɛn ˗nu ˗bha ꞊dɛɛ. (Dhu. 10:30˗37) ˗Kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈˈKpɔnŋtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˈgü, mɛn ˈˈmliɲɔn ꞊va ˗wo ˗go wo ˗bha ˈˈsɛ ˈgü, ˈwo dho ˗ya ˈˈsɛ ˈˈwɛɛ ˈgü. ˗A ˈbha ˗ya kë kö ˗a mɛn ˈbha ˗nu ˗wo ˗dhɛ ˈö ˈka˗ ˗bha ˗a ˈgü. Kwa dua ˗mü kö gɔɔn˗ ˗nu, dhebɔ ˗nu, ˈnën ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈, ˈkwa ˗an ˈsü ˗së.

˗DHƆ ˗ZƆN KWA KËYƆƆ ˗NU ˗DHƐ ˗KƆ ˈBHA ˈÖ LÉVITIQUE 19 ˈTI˗ ˗WƆN BLƐƐˈˈ

17-18. (1) ˗Mën ˈö Lévitique 19:2 waa 1 Piɛdhö 1:15 ˗wo kwa ꞊faanmën ˗a ˗bha? (2) Yö ˗wɔngbɩɩsü ˗mɛɛn ˈö bɔmɛn Piɛdhö kwa ꞊faanmën ˗a kë ˗sü ˗bha?

17 Lévitique 19:2 waa 1 Piɛdhö 1:15 ˈgü, Zoova ˗ya ˗pö ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗dhɛ ˗wo kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈. Lévitique 19 ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ ꞊va ˈbha ˗nu kwa ˗takun kö ˗kɔ ˈö ˈkwa dho kë ˗a ˈka Zoova ˗dhɛ ˗së, ˈkwa˗ dɔ. ˗A ˗dhɛ ˗nu ˈkwa ˗an ꞊draan bhë ˗wo pë ˗nu ˈkwa dho ˗an kë waa˗ ˗dhɛ ˗nu ˈkwa dho ˈˈkan ˗an ˗bha ˗an ˗zɔn. * Biblö ˈˈpian ˈwo˗ ˗ya Glɛkö ˗wo ˈgü ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ Zoova ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈtɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo bhë ˈkwa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü kwa ˗bha ˗tosɛta ˈgü. ˈˈKɛɛ bɔmɛn Piɛdhö ˗ya ˈˈpian ˗wɔngbɩɩsü do ˈbha ˗wɔn ˗blɛɛ ˈzü.

18 Kwa ˗kɔ ˗yö Zoova ˗bha yö ꞊va ˈgü, ˈö ˈwɔn ˗së ˗kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈˈsɩ ˈdhö kwa ˗dhɛ. ˈˈKɛɛ Piɛdhö ˗yö kwa ꞊faanmën ˈwɔn ꞊bhlëësü do ˈbha kë ˗sü ˗bha. ˈˈSanni ˗ya pö ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ kwa ˈˈtakɔ ꞊gban ˈgü, ˗ya ˗pö: «[˗]Ka ka ˈgü dɔ ˈˈgbɩɩ˗ kö ka ˗kɔ ˗yö ꞊mɔɔ [ˈwɔn ˗nu kë ˗sü] ˗bha.» (1 Piɛ. 1:13, 15) ˗Mën ˈö kun ˈˈwɩ ˗ni ˈgü ˗a ˈka? Piɛdhö ˗ya ˗pö ꞊dhɛ kletiɛn ˗nu ˈwo ˈˈɲɔn ˗a ꞊troo ˗nu ˈka, ˗wo ˗dho mɛn ˈö ˗an ‹bho ˗dhɛtiidhɛ ˗bha bhë ˗a këwɔn ˗sɛngbɔ ˗nu bha˗ ˗nu ˗dhiang ꞊në˗ zë.› (1 Piɛ. 2:9) ꞊Bhlëë ˈkpii˗ ˗ya ˗sü ˈka kletiɛn ˗nu ˈˈpɛpɛ ˈwo ꞊dɛɛ ˗an ˗bha kö ˗wo yö ˗wɔngbɩɩsü ˈö ˈwɔn ˗së ꞊va ˗kë mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗dhɛ bhë, ˗a kë. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗zlanwopösü waa mɛn ˗nu ꞊klaŋkësü ˈö ö ꞊faan ꞊gban ˈka, ˗yö ˗Zlan ˗bha ˈˈsɛgɔ ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ bhë ˗a ˈgümɛn ˗nu ˗dhɛ ꞊bhlëësü. (Mak. 13:10) ˈTɔŋ˗ ˗gɛngbandhɛ ˗nu ˈwo Lévitique 19 ˈgü ˈkwa pë ˈˈpɛpɛ kë ˈkwa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü, kö kwa˗ ˗zɔn ꞊dhɛ ˗Zlan waa kwa këyɔɔ ˗nu ˗dhɔ kwa ˗kë. ˈKwa˗ kë ˈˈdhʋ̈ kö kwa˗ ˗zɔn ˈpö ꞊dhɛ kwa˗ ˈˈpiʋ̈ ˈkwa kë ˈˈslʋ̈ʋ̈slʋ̈ kwa këwɔn ꞊gban ˈgü.

ˈˈTAN 111 Kwa zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü dhi ˗sü ˈka ˗Zlan ˈsaa˗ ˈgü

^ -Wo -bhüöö kpö 5 Kletiɛn ˗nu ˈwaa ˗Zlan ˗bha ˈtɔŋ˗ ˈö Moizö ˗ya ˗bɛn zë bhë ˗a ꞊wlöö ˈzüdho. ˈˈKɛɛ ˈtɔŋ˗ ˈö bhë ˗yö pë ꞊vadhɛ ˈö kwa dua ˈdhö ˗mü ˈkwa ˗an kë ɛɛnˈˈ ˈkwa ˈˈkan ˗an ˗bha, ˗an ˗zɔn. Pë ˈö˗ pö ˗a draanˈˈ ˗sü ˗dho kwa ˗takun kö ˈkwa ˗dhɔ kë mɛn ˈˈwɛɛ ˗nu ˈka, ˈkwa kë ˗Zlan ˗dhɛ ˗së. ˈWɔn ˗gɔ ˈö yö ˗yö ˗dho kwa ˗takun kö ˗gleŋ ˗nu ˈwo Lévitique 19 ˈgü, ˈkwa ˗an ˗ya ꞊bhlëë ˈgü ˗kɔ dɔ.

^ -Wo -bhüöö kpö 17 Lévitique 19 ˈˈɲan ˈsɛɛn˗ ˈbha ˗nu ˈö kwa ˈti ˗an draanˈˈ ˈwɔn ˗gɔ ˈö yö waa˗ ˈdhɛ ˗ʒiö yö ˗an ˈgü, ˗wo ˗gban mɛn ˗zëgüzësü, ꞊sua ˗kë mɛn ˗bha ˗sü, ꞊ɲɔɔn ˗bhö ˗sü, dükësü waa ˈɲangüyaa kë ˗sü, ˗an ˗bha.​—Lév. 19:15, 16, 26˗29, 31.—Kpɔɔˈˈ «Dhɛɛˈˈ ˗nu ˈö mɛn ˗nu ˗wa kpɔ» ˈö ˈsëëdhɛ ˈö yö ˗a ˈgü, ˗a ˗bha.

^ -Wo -bhüöö kpö 52 PË ˈˈBIN ˗NU ˈKLƆƆ: Kwa ꞊dhegblü do ˗yö kwa ꞊dhegblü ˈbha ˈö ˈˈbhʋbhʋ ˈka ˗a ˗wo ˈˈdhiʋ̈ ˗lo ˗ni ˈgü ꞊dhɔtrɔɔmi ˗bha.

^ -Wo -bhüöö kpö 54 PË ˈˈBIN ˗NU ˈKLƆƆ: Kwa ꞊dhegblü do ˈö soete ˗gɔmɛn ˈka ˗yö ö ˗bha yökëmɛn ꞊saa bho ˗ni ˈgü.

^ -Wo -bhüöö kpö 56 PË ˈˈBIN ˗NU ˈKLƆƆ: Kwa ꞊dhegblü dhebɔ do ˈö ˗gi ö ˗kɔnënga ˗bha, ˗a ˗zo ˗ya bhɔ ˗a ˈka. ˈˈKɛɛ bhüöö ˈkpii˗ ˗mü ˗be, ˗yö ˗dho ö ˗zo bho ˗a ˈˈpiʋ̈ ˈzodhö ˗ee?