1-2. Yinki beto zonzilá na artikle yina me luta mpe yinki beto ke zonzila na artikle yayi?

NA ARTIKLE yina me luta, beto me zonzila mwa malongi yina ke na kati ya Balevi chapitre 19. Na kifwani, na verse 3, beto talá ti Yehova zonzá na bana ya Izraele na kupesa buzitu na bibuti ya bawu. Beto talá mpe ti, na kusadila verse yayi bubu yayi, beto me bonga kukipe bansatu ya bibuti ya beto, kimpeve ya bawu, mpe kuvanda na kote ya bawu samu na kupesa bawu ngolo. Mpe kaka na verse yayi, Yehova zonzá na bana ya Izraele na kupesa buzitu na kilumbu ya saba. Ata beto ke landá dyaka ve mambu ya saba, kasi musiku yayi ke longá beto ti beto zolá baka mwa ntangu bilumbu nyonso samu na kukipe kimpeve ya beto. Kusala nyonso yayi ke lakisa ti beto ke na salá bangolo na kuvanda santu faso Balevi 19:2 mpe 1 Piere 1:15 ke zonzá na beto.

² Na artikle yayi mpe, beto ke zonzila bamambu yina ke na Balevi chapitre 19. Ya ke sadisa beto na kuzaba kubakila na faso ya mbote ba yina ke na meso, makutu, maboko, makulu ya kufwa, to bamaladi ya nkaka ya faso yayi. Beto ke tala mutindu ya kusala bamambu na faso ya kulunga mpe kuvuna ve na mambu ya mbongo. Beto ke tala mpe faso ya kulakisa luzolo na bampangi ya beto. Nyonso yayi ke samu beto vanda santu faso Nzambi ya beto ya santu.

3-4. Faso me zonza Balevi 19:14, wa’ faso bana ya Izraele zolá bakila bantu ya makutu ya kufwa mpe ya meso ya kufwa?

³ Tanga Balevi 19:14. Yehova ke vingilá ti bisadi ya yandi lakisa ntima ya mbote na ba yina ke na meso, makutu, maboko to makulu ya kufwa. Na kifwani, bana ya Izraele zolá finga ve to kuzonzila  yimbi ya muntu yina ke na makutu ya kufwa. Kusala yawu vandá yimbi mingi, samu muntu ya makutu ya kufwa lendá kuwa ve bamambu yina ba ke na zonzilá na nkumbu ya yandi. Na yawu, yandi lendá zonza ve samu na kunwanima nzutu ya yandi.

⁴ Mpe verse 14 vandá nimina na bana ya Izraele na ‘kutula dibaku na mantwala ya muntu ya kufwa meso.’ Samu na ba yina ke na binama ya nzutu ya kufwa, buku mosi ke zonzá: “Na ntama, na babwala yina vandá pene-pene na Izraele, ba vandá nyokolá bantu ya faso yayi.” Na kifwani, bantu ya nkaka ya ntima ya yimbi vandá tulá kima na mantwala ya muntu ya kufwa meso samu yandi kubwa mpe lwala, to samu ba seka yandi. Kusala yawu, vandá yimbi ya kulutila. Na nzila ya musiku yayi, Yehova vandá sadisa bisadi ya yandi na kulakisa ntima ya kyadi na ba yina vandá na bamaladi ya faso yayi.

5. Wa’ faso beto lenda lakisa ntima ya kyadi na ba yina ke na meso, makutu, maboko to makulu ya kufwa?

⁵ Yesu lakisá ntima ya kyadi na ba yina vandá na meso, makutu, maboko to makulu ya kufwa. Kanisa na nsangu yina yandi filisá na Jean Baptiste: ‘Bantu ya kufwa meso ke na talá, bantu ya makulu ya kufwa ke na tambulá, bantu yina kele na maladi ya lepre ke na kumá bunkete, bantu ya kufwa makutu ke na wá, bantu ya kufwa ke na vumbuká na lufwa.’ Ntangu ba talá bimangu yina Yesu salá, “nkonga nyonso ya bantu kembilaka [. . .] Nzambi.” (Luke 7:20-22; 18:43) Bakristo ke zolá kulanda kifwani ya Yesu. Na yawu, ba ke lakisá ntima ya kyadi na ba yina ke na binama ya nzutu yina ke ya kubela. Beto ke lakisá bawu ntima ya mbote mpe ntima ya yinda. Yehova pesá ve beto ngolo ya kubelusa ba yina ke na bamaladi. Kasi, beto ke na bweso ya kuzonzila na bawu mpe na ba yina nyonso zaba ve Yehova ti, ntangu ntoto ke kuma paradi, bantu nyonso ke vanda na sante ya mbote, ba ke vanda na nzutu ya kulunga, mpe na kindiku ya mbote na Nzambi. (Luke 4: 18) Nsangu ya mbote yayi ke natá bantu mingi bubu yayi na kupesa nkembo na Nzambi.

6. Wa’ faso Balevi chapitre 19 ke sadisá beto na kuzaba dyaka mbote-mbote misiku kumi?

⁶ Baverse ya nkaka ya Balevi chapitre 19 ke zonzilá bamambu yina misiku kumi (10) vandá  zonzá. Na kifwani musiku ya nana (8) na kati ya misiku kumi vandá zonzá: ‘Nge fwana yiba ve.’ (Bas. 20:15) Ba ya nkaka ke kanisá ti ba ke landá musiku yayi samu ba ke salá nyonso samu na kubaka ve kima ya ngana. Kasi, ya ke na bafaso ya nkaka ya kuyiba.

7. Wa’ faso muntu yina ke tekisá bima lenda laba?

⁷ Muntu mosi yina ke tekisá bima lendá kanisa ti yandi ke ve muyibi, samu nabunu yandi baka kima yina ke ve ya yandi. Kasi, na kisalu ya yandi ya kutekisa, yandi ke salá kwandi bima nyonso na faso ya kulunga? Na Balevi 19:35, 36, Yehova zonzá: ‘Beno fwana sadila ve kizongolo ya luvunu ntangu beno ke meka yinda, kizitu, to bima ya maza. Beno fwana sadila kilo ya kulunga, kizongolo ya kizitu ya kulunga, kizongolo ya kulunga ya bima ya kuyuma, mpe kizongolo ya kulunga ya bima ya maza.’ Si nge ke tekisá bima, kwakere to kima ya nkaka yina nge ke sadilá samu na kuzaba kilo ya bima ke kwandi ya kulunga? Si ni yawu ve, ya ke muyibi. Baverse ya nkaka na Balevi 19 ke zonzilá mambu yayi pwelele.

8. Wa’ faso Balevi 19:11-13 vandá sadisa bajwife na kusadila musiku ya nana, mpe wa’ faso ya lenda sadisa beto bubu yayi?

⁸ Tanga Balevi 19:11-13. Balevi 19:11 ke bandá na kuzonza: ‘Beno fwana yiba ve.’ Verse 13 me bwela: ‘Nge fwana vuna ve mpangi ya nge.’ Na yawu, kuvuna na mambu ya mbongo ke mpe faso ya kuyiba. Musiku ya nana na kati ya misiku kumi vandá suka na kuzonza ti ya ke yimbi na kulaba. Kasi buku ya Balevi vandá sadisa bajwife na kuzaba ti ba zolá suka ve kaka na kubaka ve bima ya ngana. Ba zolá manga kuvuna na bamambu nyonso yina ba ke salá. Ya ke mbote na beto na kukanisa na faso Yehova ke tadilá kuvuna mpe kuyiba. Beto lenda yufula : ‘Na kisalu ya munu to na faso ya munu ya kuzwa mbongo, ya ke kwandi na bima yina mu zolá yidika samu na kulanda bamambu yina ke zonzá Balevi 19:11-13?’

9. Wa’ faso musiku ya Balevi 19:13 vandá bumbá ba yina vandá salá samu na bantu ya nkaka?

⁹ Wa’ faso bakristo zolá bakila ba yina ke salá samu na bawu? Na mambu ya mbongo, ba zolá sala bamambu na faso ya kulunga. Balevi 19:13 ke zonzá: ‘Nge fwana kanga ve mpimpa ya muvimba tii na suka difuta ya muntu ya kisalu yina ke baká difuta.’ Na Izraele, ba yina vandá salá na bilanga ya bantu ya nkaka, ba vandá futá bawu na nsuka ya bilumbu nyonso. Kumanga kupesa muntu yina me sala, mbongo yina yandi me lunga kuzwa, lenda sala ti kilumbu yina, yandi na dikanda ya yandi kuzwa ve kima ya kudya. Yehova zonzá: ‘Samu yandi ke na mpasi mpe luzingu ya yandi ke na difuta ya yandi.’—Kul. 24:14, 15; Mat. 20:8.

10. Wapi kileso beto lenda benda na Balevi 19:13?

¹⁰ Bubu yayi, mingi ya ba yina ke salá, ba ke futá bawu na nsuka ya ngonda, to bambala zole na ngonda. Kasi, mambu yina ke zonzá Balevi 19:13 ke mpe mbote samu na beto bubu yayi. Bakompani ya nkaka ke dyá na manima ya bantu yina ke salá samu na bawu. Ba ke pesá bawu mbongo yina me lunga ve na kisalu yina ba me sala. Ba zaba ti samu bisalu me kuma mpasi, bantu yina lenda kwenda ve kote ya nkaka. Ya ke faso ya ‘kukanga [. . .] difuta ya muntu ya kisalu yina ke baká difuta.’ Bakristo yina ke na kompani to yina ke na bantu yina ke salá samu na bawu, zolá kanisa mingi na mambu yayi. Beto tala bima ya nkaka yina beto lenda longoka na Balevi chapitre19.

11-12. Yesu zonzilá bamambu yina ke na Balevi 19:17, 18 samu na kulakisa yinki?

¹¹ Nzambi ke vingilá ve kaka ti beto sala ve yimbi na bampangi, kasi beto bakila mpe bampangi na faso ya mbote. Ni yina ke na lakisá  Balevi 19:17, 18. (Tanga.) Yehova zonzá pwelele: ‘Nge fwana zola mpangi ya nge mutindu nge mosi.’ Bakristo nyonso yina me zola kusepelisa Nzambi, me lunga kusala bamambu yayi.

¹² Yesu lakisá ti musiku ya Balevi 19:18 ke mfunu mingi. Kilumbu mosi, pharisien mosi yufulá Yesu: “Wapi musiku me lutila mfunu na kati ya Misiku?” Yesu vutulá ti “musiku yina me lutila nene mpe mfunu” ke ya kuzola Yehova na ntima ya beto nyonso, na kimuntu ya beto nyonso, mpe na makanisi ya beto nyonso. Na manima, Yesu zonzilá mambu yina ke na Balevi 19:18. Yandi zonzá: “Musiku ya zole yayi kele mfunu mutindu mosi na musiku ya ntete. Ya ke tubaka: ‘Nge fwana kuzola mpangi ya nge mutindu nge mosi.’” (Mat. 22:35-40) Ya ke na bafaso mingi ya kulakisa luzolo na bampangi. Beto lenda tala ndambu ya yawu na Balevi chapitre 19.

13. Wa’ faso disolo ya Joseph ke sadisá beto na kuzaba faso ya kusadila Balevi 19:18?

¹³ Mosi ya bafaso ya kulakisa luzolo na bampangi ni ya kusadila Balevi 19:18. Ya ke zonzá: ‘Nge fwana vutula ve yimbi to kubumbila bana ya bantu ya nge nkele na ntima.’ Mingi na kati ya beto me zaba ba yina me bumbá bampangi nkele, ntangu ya nkaka bamvula mingi. Ya lenda vanda bampangi ya bawu ya kisalu, ya lekole to ya famiye. Kuzimbana ve ti ni samu ba bumbá Joseph nkele, bayaya ya yandi manisá na kuteka yandi. (Kub. 37:2-8, 25-28) Kasi Joseph bakilá ve bawu na faso ya yimbi! Ntangu yandi vandá muntu ya nene na Égypte, yandi kumá na ngolo ya kuvutula bawu yimbi, kasi yandi salá ve yawu. Yandi lakisá bawu ntima ya kyadi. Samu Joseph bumbá ve bampangi ya yandi nkele, yandi sadilá bamambu yina ke na Balevi 19:18.—Kub. 50:19-21.

14. Yinki ke na lakisá ti bamambu yina ke na Balevi 19:18 ke mpe mbote samu na beto bubu yayi?

¹⁴ Bakristo yina zola kusepelisa Nzambi zolá sala bamambu faso Joseph. Joseph lemvokilá bampangi ya yandi, mpe vutulá ve bawu yimbi. Ni yina mpe Yesu zonzá na lusambu yina yandi lakisá na bilandi ya yandi. Yandi zonzá na kulemvokila ba yina ke salá beto yimbi. (Mat. 6:9, 12) Faso mosi mpe, apotre Paul pesá konseye yayi na bampangi ya yandi bakristo:  “Bampangi ya luzolo! Beno vutula ve yimbi na bantu yina ke salaka beno yimbi.” (Rom. 12:19) Yandi zonzá mpe na bawu: “Beno fwana kuvibidila bankadulu [kukanga ntima na ndyatulu] ya bampangi. Kana mosi na kati ya beno kele na dyambu ya kufundisa mpangi, yandi lemvokila mpangi.” (Kol. 3:13) Faso ya Yehova ya kutadila bamambu ke sobá ve. Na yawu, bamambu yina beto lenda benda na Balevi 19:18 ke mpe mbote samu na beto bubu yayi.

15. Wapi kifwani ke na sadisá beto na kuzaba ti ya ke mbote na kulemvokila bampangi?

¹⁵ Bamputa ya ntima lenda vanda faso mosi na bamputa ya nzutu. Ya ke na yina ke fioti, ya nkaka lenda vanda nene. Na kifwani, beto lenda lwala ntangu beto ke zengá ndunda samu na kulamba yawu. Mputa yina lenda sala beto mpasi. Kasi mpasi yina ke vanda kaka samu na ntangu fioti. Na manima ya kilumbu mosi to zole, beto lenda zimbana yawu. Faso mosi mpe, bamambu ya nkaka ya yimbi yina ba lenda sala beto lenda vanda kaka fioti. Na kifwani, mpangi mosi lendá zonza to kusala mwa kima yina ke sala beto mpasi na ntima. Ya ke ve mpasi na beto na kulemvokila yandi. Kasi ntangu mputa ke vandá nene, ya lenda lomba na beto na kukwenda na lopitale samu ba tunga yawu. Si beto ke na nyemá ntangu nyonso mputa yina ba me tula bande, beto ke timuna yawu mpe ya ke sala beto mosi mpasi. Ni faso yayi mpe ke salá ba yina ke bumbá nkele. Ntangu nyonso ba ke kwendá kanisá kaka na yimbi yina ba me sala bawu, ba ke talisá bawu mosi mpasi ya kulutila. Ya ke na talaná ti kusadila mambu yina ke na Balevi 19:18 ke mbote samu na beto!

16. Faso me zonza Balevi 19:33, 34, wa’ faso Yehova vandá vingila bana ya Izraele bakila banzenza, mpe yinki ya ke na longá beto?

¹⁶ Ntangu Yehova vandá zonza na bana ya Izraele na kuzola bampangi ya bawu, yandi vandá zonza ve na bawu na kuzola kaka ba yina ke bwala mosi to mpusu mosi na bawu. Yehova zonzá mpe na bawu na kuzola bantu ya babwala ya nkaka yina vandá vanda na kati ya bawu. Ni yina beto lenda tanga na Balevi 19:33, 34. (Tanga.) Ba zolá bakila muntu ya bwala ya nkaka faso ‘mwana ya bwala,’ mpe ‘kuzola yandi’ faso nzutu ya bawu mosi. Na kifwani, Misiku ya Moyize vandá zonza ti bana ya Izraele zolá bika ba yina ke povre to banzenza kulokota madya yina ke bikana na bilanga ya bawu. (Lev. 19:9, 10) Bakristo mpe me lunga kuzola banzenza. (Luke 10:30-37) Wa’ faso ba lenda  sala yawu? Ya ke na bamilion ya bantu yina ke na katuká na babwala ya bawu, samu na kwenda vanda na babwala ya nkaka. Ntangu ya nkaka, ya ke na ba yina me kwiza vanda na bwala ya beno. Beto zolá bakila babakala, bakento na babana yina, na buzitu nyonso.

17-18. a) Yinki Balevi 19:2 mpe 1 Piere 1:15 ke natá beto na kusala? b) Wapi kisalu ya nene apotre Piere zonzá na beto na kusala?

¹⁷ Na Balevi 19:2 mpe na 1 Piere 1:15, Yehova me zonza na bisadi ya yandi na kuvanda santu. Baverse mingi ya nkaka ya Balevi chapitre 19 lenda sadisa beto na kuzaba yinki ya kusala samu na kusepelisa Yehova. Beto me tala baverse yina ke lakisá beto mwa bima ya mbote yina beto me lunga kusala, mpe bima ya yimbi yina beto me lunga ve kusala. * Kitini ya Biblia ya Greke ke lakisá ti Yehova ke na nsatu bakristo sadila bamambu yayi na luzingu ya bawu. Kasi apotre Piere zonzilá kima ya nkaka ya kusala.

¹⁸ Beto lenda sala bima mingi na kimpeve mpe kusala bamambu ya mbote na bampangi. Kasi, Piere zonzá na bakristo na kusala kima mosi ya mfunu. Avan Piere zonza na bakristo na kukuma santu na nyonso yina ba ke salá, yandi zonzá ntete: ‘Beno yidika mabanza ya beno samu na kisalu.’ (1 Pi. 1:13, 15) Wapi yina ke kisalu yango? Piere zonzá ti, bampangi ya Yesu, bakristo yina ke kwenda vanda na zulu, “Nzambi bokilaka [bawu] samu ti [bawu] zabisa bisalu ya yandi ya kitoko.” (1 Pi. 2:9) Bubu yayi, bakristo nyonso ke na bweso ya kusala kisalu ya nene yayi, yina ke sadisá bantu na faso ya kulutila. Bisadi ya Nzambi ya santu ke na bweso ya kuzonzila na tiya nyonso mambu ya yandi na bantu ya nkaka mpe na kulonga bawu. (Mrk. 13:10) Ntangu beto ke salá bangolo samu na kusadila bamambu yina ke na Balevi chapitre 19, beto ke lakisá ti beto ke zolá Nzambi mpe bantu ya nkaka. Beto ke lakisá mpe ti beto ke na nsatu ya ‘kukuma santu’ na nyonso yina beto ke salá.