1, 2. 1) ¿Ti të nnimaytyakëm mä jatuˈukpë artikulo? 2) ¿Ti nˈixäˈänëm mä tyääbë artikulo?

MÄ JATUˈUKPË artikulo të nˈijxëm tuk pëky majtsk pëkyë käjpxwijën diˈib myëmiimbyë Levítico kapitulo 19. Extëm nˈokpëjtakëm, mä bersikulo 3 japë Jyobaa ojts ttukˈaneˈemyë israelitëty ets tmëmëdowdëdë tyääk tyeety. Tyäˈädë käjpxwijën nan xypyudëjkëm tyam ko nmoˈoyëmë tääk teety tijaty yajtëgoyˈäjttëp, ko nbudëjkëm parë niˈigyë tmëwingondëdë Jyobaa ets ko njotkujkmoˈoyëm. Mä bersikulo 3, nan japë Jyobaa ttukjamyejtsyë nyax kyäjpn ets pyoˈkxtët sääbëdë xëëw. Oy kyaj yëˈë nekypyaduˈunëm ja ley diˈib yajmooytyë ja israelitëty, jëjpˈam njuˈtëmë tiempë parë tijaty ndukmëduˈunëmë Jyobaa. Ko duˈun nduˈunëm, ta nëjkx nyajnigëxëˈkëm ko nnayaˈitäˈänëm wäˈäts extëm jyënaˈanyë Levítico 19:2 etsë 1 Peedrʉ 1:15.

² Mä tyäˈädë artikulo, yëˈë nˈaknimaytyäˈägäˈänëm tijaty xytyukniˈˈijxëmë Levítico kapitulo 19. Wiˈix xypyudëjkëm parë nˈoyjyaˈaytyakëm mët pënaty kyaj oy mëk yajpäättë, parë tëyˈäjtën myëët tijaty nduˈunëm mä negosyë ets parë ntsojkëm ja jiiky mëguˈuk. Min nˈokˈijxëm ti mbäät nduˈunëm parë wäˈäts nnayaˈijtëm extëm ja Dios diˈib nmëduˈunëm.

3, 4. Extëm jyënaˈanyë Levítico 19:14, ¿wiˈixë nety mbäät ja israelitëty jyaˈayˈattë mëdë jäˈäy diˈib uum ets wiints?

³ (Käjpxë Levítico 19:14, MNM). * Jyobaa kyaj ttsojky ets ja israelitëty axëëk ttundët pënaty kyaj oy mëk yajpäättë. Extëm nˈokpëjtakëm, kyaj nety mbäät tkäjpxpoktë o wixaty tˈanëëmëdë tuˈugë  jäˈäy diˈib uum ets nat. Ko duˈun ttundët mëjwiin kajaa nety tyëgoytyë, pes ja jäˈäy diˈib uum kyaj nety mbäät nyaynyiˈëëwduˈuty nyaynyikäjpxtuˈutyëty mët ko kyaj tmëdoy wixaty yaˈˈanëëmë.

⁴ Mä bersikulo 14 nenduˈun japë Jyobaa tˈanmääyë nyax kyäjpn: “Këdii yëˈë nyëˈë tyuˈu xyajˈëdujkëty yëˈë jäˈäy mëdiˈibë wiintsën”. Tuˈugë liibrë jyënaˈany ko jam Israel xëmë ijty axëëk yajtundë pënaty wiints o nat. Waˈan ijty ti tpëjtäˈäktë parë dyajnëˈëˈaduk dyajtuˈuˈaduktë ja jäˈäy diˈib wiints ets tˈaxëktunäˈändë o parë tnëxiˈigäˈän ttukxiˈigäˈändë. ¡Axëëgën ijty yˈadëˈëtstë! Per extëm jyënaˈanyë Levítico 19:14 duˈunë Jyobaa tpudëjkë nyax kyäjpn parë tpaˈˈayowëdë jäˈäy diˈibë nety kyaj oy mëk yajpäättë.

5. ¿Wiˈix mbäät nyajnigëxëˈkëm ko nbaˈˈayoˈowëm pënaty kyaj oy mëk yajpäättë?

⁵ Jesus pyaˈˈayoow pënatyë nety kyaj oy mëk yajpäättë. Nˈokjamyajtsëm wiˈix tˈanmääyë Juan: “Yëˈë wiints ijxp, yëˈë ëxneybyë yeˈepy, diˈib myëdäjtypy ja leprë päˈäm të yˈagëdaˈaky, yëˈë natpë mëdoop, diˈibë oˈkp jikypyëjkp”. Ko ja jäˈäy tˈijxtë ja miläägrë diˈibë Jesus tyuun, ta “nidëgekyë [...] tˈawdäjty ja Dios” (Luk. 7:20-22; 18:43). Ëtsäjtëm yëˈë nbanëjkxëmë Jesusë yˈijxpajtën, ijtëm ajiiky amëguˈuk, nbaˈˈayoˈowëmë jäˈäy ets nmëmaˈkxtujkëm pënaty kyaj oy mëk yajpäättë. Jyobaa kyaj të xymyoˈoyëmë madakën parë nduˈunëmë miläägrë extëmë Jesus ttuuny. Per mbäät tyam nbudëjkëm pënaty yajpattëp wiints, jaˈa njënäˈänëm, pënaty kyaj tnijawëdë ja oybyë ayuk, ko nduknijäˈäwëm wiˈixë tyäˈädë naxwinyëdë tim tsojk jyëmbitäˈäny extëm tuˈugë it lugäärë tsujpë, mä oy mëk nyajpäädäˈänënë ets mä oy nˈitäˈänënë mëdë Dios (Luk. 4:18). Tyam ta mayë jäˈäy tmëjkumaytyë Dios, mët ko të tnijawëdë ja oybyë ääw ayuk.

6. ¿Wiˈix xypyudëjkëmë Levítico kapitulo 19 parë yajxon njaygyujkëm tidën myaytyäˈägaampy ja Mäjkpë Mandamientë?

⁶ Mä Levítico kapitulo 19, miimp jap tuˈuk majtskë bersikulo diˈib xypyudëjkëm parë yajxon njaygyujkëm ja Mäjkpë Mandamientë. Extëm nˈokpëjtakëm ja myëduktujkpë, duˈun jyënaˈany: “Këdii mdonëty mmaatsëty” (Éx. 20:15, MNM). Mbäädë nety tuˈugë jäˈäy wyinmay ko pën kyaj ti ttony diˈib kyaj tjaˈajëty, myëmëdoobyë netyë tyäˈädë anaˈamën. Per mbäädë nety myeetsy ets kyaj tpëkyë kuentë, ¿wiˈix? Min nˈokˈijxëm.

7. Extëm jyënaˈany ja myëduktujkpë mandamientë, ¿wiˈixë nety mbäät ja ajuuy adoˈkpë tkutëjy?

 ⁷ Tuˈugë jäˈäy diˈib ajuuy adoˈkp, mbäädë nety jyënaˈany ko yëˈë ninäˈä ti tkaton tkamaatsët. Per ¿xëmëdaa nety duˈun tijaty ttuny tëyˈäjtën myëët? Jyobaa duˈun jyënany: “Ko tii xykyijpxtëty, këdii xyajniˈigëdëty, ëgë xyajwaanëdëty. Waˈan yëˈëjëty mä ayenyˈaamypyë winë yajkijpxyën, ëgë waˈan yëˈëjëty mä yajkijpxyën winë wiˈix jyeˈemxyëtyën. Kaˈpxy mëbäät winë xykyijpxtë, ets kaˈpxy mëbäät winë xytyëytyë” (Lev. 19:35, 36, MNM). Pën ja ajuuy adoˈkpë yëˈë yajtuumpy tuˈugë kijpxn diˈib kyaj kaˈpxy tyëy, wyinˈëˈëmbyë nety ja myëguˈuk ets duˈun nyaxy extëmxyëp tmeetsy. Min nˈokˈijxëm wiˈix tˈaknimaytyaˈagyë Levítico kapitulo 19.

8. ¿Wiˈix ja israelitëty pyudëjkëdë extëm jyënaˈanyë Levítico 19:11-13 parë tkuytyundët ja myëduktujkpë mandamientë, ets wiˈix ëtsäjtëm xypyudëjkëm?

⁸ (Käjpxë Levítico 19:11-13). * Levítico 19:11 duˈun tsyondaˈaky: “Këdii maatsët”. Etsë bersikulo 13 jyënaˈany: “Këdii xywyinˈëëny ja mëguˈuk”. Pääty pën tuˈugë jäˈäy diˈib juuy toˈkp kyaj tijaty ttuny tëyˈäjtën myëët, myeˈtsypyë nety ja myëguˈuk ets ja myëduktujkpë mandamientë jyënaˈany ko kyaj mbäät pën myeetsy. Per tijaty ak yajmaytyak mä Levítico mbäädë nety pyudëkëdë ja israelitëty parë tjaygyukëdët wiˈixën mbäät tkuytyundë. Pääty oy ko nwinmäˈäyëm wiˈixënë Jyobaa tˈixy ko tuˈugë jäˈäy kyaj ttuny tijaty tëyˈäjtën myëët ets ko ja myëguˈuk tmeetsy. Nˈoknayajtëˈëwëm, ¿extëm jyënaˈanyë Levítico 19:11-13 tsojkëbëts muum nnayaˈoyëdët mäts tijaty nduny o njuuy ndooky?

9. ¿Wiˈixë nety ttukˈoyˈattë ja mëduumbëty extëm jyënaˈanyë Levítico 19:13?

⁹ Tuˈugë Dios mëduumbë diˈib myëdäjtypyë nyegosyë, nan tsojkëp tˈixët pën tëyˈäjtën myëët tijaty ttuny. Mä kyëjxnë Levítico 19:13, jyënaˈany: “Këdii xymyëwëˈëmët ja myëjuˈuyën tuˈugë mëduumbë ets xytyukˈawxitët jakumbomnëm”. Jam Israel, kamduun ujtstuundëp ijtyë jäˈäy ets ja diˈib mëduump tuk xëëw, uxëp tˈaxäjë ja myëjuˈuny. Pääty, pën mä taabë xëëw kyaj të yajmëjuy ja mëduumbë, kyaj nety tmëdaty ti nyigayëbë taabë xëëw mëdë fyamilyë. Jyobaa duˈun jyënany: “Mijts mnijäˈäp wäˈäts ko ja jäˈäy ëyoop yajmëyajtypy ja wit meeny. Pääty ënetyë xymyëjuyëty, ets tmëëtˈatëty tii nyigayëbën” (Deut. 24:14, 15, MNM; Mat. 20:8).

10. ¿Ti xytyukniˈˈijxëm extëm jyënaˈanyë Levítico 19:13?

¹⁰ Tyam, kyaj nëgoo jäˈäy nyekyyajmëjuy xëëwˈam, pes ja myëjuˈuny tˈaxäjëdë winsëmään o windukpoˈo. Per duˈunyëm xypyudëjkëmë Levítico 19:13, pes ta näägë wintsëndëjk diˈib jeˈeyë jäˈäy tyuumbëˈäjttëp ets jantsy waanë tmëjuytyë. Mët ko nyijäˈäwëdëp ko tyäˈädë jäˈäyëty yajtëgoyˈäjttëp ets kuanë ko tyundët oy waanë tyimˈyajmëjuytyët. Mbäät njënäˈänëm ko duˈunxyëp extëm tmëwëˈëmë ja “myëjuˈuyën tuˈugë mëduumbë”. Pääty pën tuˈugë Dios mëduumbë myëdäjtypy tuˈugë negosyë mä dyajmëdunyë jäˈäy, tsojkëp tmëjpëjtäˈägëdë tyäˈädë ëwij käjpxwijën diˈibë Dios yajkypy mä Levítico kapitulo 19. Min nˈokˈijxëm tijaty xyˈaktukniˈˈijxëm.

11, 12. ¿Ti Jesus nyikäjpxëmbijt ko ojts tnigajpxyë Levítico 19:17, 18?

¹¹ Jyobaa kyaj jeˈeyë xyˈanmäˈäyëm ets kyaj nˈaxëktuˈunëm ja nmëguˈukˈäjtëm. Okˈix ti diˈib xytyukˈanaˈamëm mä Levítico 19:17, 18 (käjpx) *. Mä tyäˈädë tekstë jyënaˈany: “Mtsokëp ja mmëguˈuk extëm mijts këˈëm”. Jëjpˈam  etsë Dios mëduumbë ttsokëdë myëguˈuk pën tsyojkypy etsë Jyobaa kyupëkëdët.

¹² Min nˈokˈijxëm wiˈixë Jesus ojts tnikäjpxëmbityë tyäˈädë anaˈamën diˈib yajpatp mä Levítico 19:18. Tëgok, duˈun ja farisee jäˈäy yajtëëwë: “¿Diˈibë dëˈën ja anaˈamën niˈigyë myëjëty?”. Jesus ta tˈatsoowëmbijty ko ja “jawyiimbë anaˈamën diˈibë niˈigyë myëjëty”, yëˈë ko ttsokëdë Jyobaa amumduˈukjot, mët tëgokyë nyiniˈkx kyëbäjk ets mët tëgokyë jyot wyinmäˈäny. Ta net ojts tnigajpxy ja myëmajtskpë anaˈamën diˈib mä Levítico 19:18 mä jyënaˈany: “Mtsokëp ja mmëguˈuk extëm mijts këˈëm” (Mat. 22:35-40). Taaˈäjtp kanäk pëky wiˈix mbäät nyajnigëxëˈkëm ko ntsojkëmë nmëguˈukˈäjtëm. Perë Levítico kapitulo 19 xypyudëkëyäˈänëm parë nnijäˈäwëm wiˈixëm mbäät nyajnigëxëˈkëm.

13. ¿Wiˈixë José tijaty ttuuny extëm jyënaˈanyë Levítico 19:18?

¹³ Tuk pëky wiˈix mbäät nyajnigëxëˈkëm ko ntsojkëmë nmëguˈukˈäjtëm, yëˈë ko nguytyuˈunëm extëm jyënaˈanyë Levítico 19:18: “Kyaj xytyuunëmbitët extëm të mdunyëty ni xykyapëjkëˈëgëdë akë mët ja mmëgugäjpn”. Seguurë ko nˈixyˈäjtëm tuˈugë jäˈäy diˈib jëmëjtˈam pyëjkëˈkypyë akë mët ko wiˈix tyuunë ja myëguˈuk diˈibë nety mëët tyuny, yˈeskuelëˈaty o axtë tuˈugë jyiiky myëguˈuk. Nˈokjamyajtsëm ja nimäjkpë José myëgaˈaxëty diˈibë toˈkëdë mët ko tpëjkëˈktë akë ets yˈaxëkˈijxëdë (Gén. 37:2-8, 25-28). Perë José kyaj axëëk dyajjëmbijty. Ko tmëdäjtyë kutujkën, ojtsxyëp ja myëgaˈaxëty tjatukumëdowdë extëmë nety të tyunëdë, per kyaj duˈun ttuuny niˈigyë tpaˈˈayooy. José kyaj tpëjkëˈkyë akë, yëˈë kyuytyuun extëm ok yajkujäˈäyë mä Levítico 19:18 (Gén. 50:19-21).

14. ¿Tiko njënäˈänëm ko duˈunyëm xypyudëjkëmë ëwij käjpxwijën diˈib yajpatp mä Levítico 19:18?

¹⁴ Pën ntsojkëm etsë Dios xykyupëjkëm, jëjpˈam ets nbanëjkxëmë yˈijxpajtënë José, ets nbokymyaˈkxëm pënaty axëëk xytyuˈunëm en lugäär nbëjkëˈkëmë akë o nyajjëmbijtëm axëëk. Nenduˈunë Jesus jyënany mä Padrenuestro ko jëjpˈam nbokymyaˈkxëm pënaty xymyëdëgoˈoyëm (Mat. 6:9, 12). Apostëlë Pablo nenduˈun ojts tˈanëëmëdë ja Dios mëduumbëty: “Mëguˈugitëty, ninäˈä miitsëty axëëk xykyatuunëmbittët ko axëëk myajtundët” (Rom. 12:19). Ets ta tˈakˈanmääyë: “Duˈunyëm mnaymyëmaˈkxtukëdët nixim niyam ets mnaybyokymyaˈkxëdët amumduˈukjot nixim niyam, pën jam pën të tmëdëgoyë myëguˈuk” (Col. 3:13, TNM). Jyobaa  yˈëwij kyäjpxwijënë kyaj tyëgatsy. Pääty duˈunyëm tyambäät xypyudëjkëm extëm jyënaˈanyë Levítico 19:18.

15. ¿Ti ijxpajtën xypyudëjkëm parë njaygyujkëm ko jëjpˈam naybyokymyaˈkxëm ets njäˈäytyëgoˈoyëm?

¹⁵ Nˈokpëjtakëm tuˈugë ijxpajtën. Ko tuˈugë jäˈäy tjawë tsayutpëmë jyot kyorasoon, duˈunxyëp extëm nyayajtsayutyëty nikëjxy këbajky, näˈäty kajaa o waanë. Extëm nˈokpëjtakëm, mbäät tuˈugë jäˈäy nyayajtsayutyëty mä jam ti tˈatsuk ttuktsukë ets mëk tjawë ja jäj jëmuˈumën. Per ko nyaxy tuk xëëw majtsk xëëw, ta tsyoˈoky ets kyaj tˈokjamyajtsnë mä të tsyayuty. Nenduˈunën jyaty mët tuˈugë mëtnaymyaayëbë, mbäät kyaj xytsyiptakxëm nbokymyaˈkxëm ko näˈäty xytyukˈyajtsayujtëmë yˈääw yˈayuk o jam ti ttuny diˈib axëëk xyajnayjyäˈäwëm. Pën ko mëjwiin kajaa nnayajtsayujtëm, tsojkëbë net nëjkxëm mä doktoor parë txuyët ja tsayut ets tpit tmotsët. Ets pën janääm jatsojk njantsy tyoˈonëm, ta niˈigyë nyajmëjwiinëyäˈänëm. Nenduˈuntsën jyaty ko tuˈugë jäˈäy tˈatsux pëjkëˈëgyë akë. Pën yëˈëyë jyantsy myëmääy jyantsy myëdajpy wiˈixën axëëk të yajtuny ets yëˈëyë yˈääwˈäjt jyotˈäjnëp, mbäädë net ja akë mëjwiin kajaa nyaytyukˈaxëktunyëty. Pääty oy ko nbanëjkxëmë käjpxwijën diˈib yajkypyë Levítico 19:18.

16. Extëm jyënaˈanyë Levítico 19:33, 34, ¿wiˈixë nety mbäät ja israelitëty tˈixtë jabyoˈkxyjyaˈay?

¹⁶ Ko Jyobaa ojts ttukˈaneˈemy ja israelitëty ets ttsoktët ja jyiiky myëguˈuk, kyaj yëˈëyë ojts tmaytyäˈägäˈäny ttsoktët ja myëgunax myëgugäjpn o ja diˈib duˈun ixˈäjttëp extëm yëˈëjëty. Nenduˈun ojts yaˈˈanëëmëdë ets ttsoktëdë jabyoˈkxyjyaˈay diˈib mëët tuˈugyë tsyëënëdë (käjpxë Levítico 19:33, 34, MNM). * Ja israelitëty jëjpˈamë nety ttsoktëdë jabyoˈkxyjyaˈay extëm yëˈë këˈëm nyaytsyokëdë, pes duˈun yaˈˈanmääytyë: “Duˈun xyjyawëdëty, ta ak miitsëty mneyjyawëtën”. Extëm nˈokpëjtakëm, tsojkëbë nety tnasˈixëdët ets kyamˈayeˈeytyëty ja ayoobë jäˈäy ets ja jabyoˈkxyjyaˈay (Lev. 19:9, 10). Nenduˈunën tyamë Dios mëduumbëty yajtukˈanaˈamdë parë ttsoktëdë jabyoˈkxyjyaˈayëty (Luk. 10:30-37). ¿Wiˈix mbäät dyajnigëxëˈëktë? Tyam miyonkˈamë jäˈäy jyäˈttë diˈib tsoˈondëp wiink it wiink lugäär ets waˈan të tsyënääytyaknbëktë mä ja nˈitˈäjt nlugäärˈäjtëm. Pääty oy ko nwingutsëˈkëmë tyäˈädë jäˈäyëty.

17, 18. 1) ¿Ti mbäät nduˈunëm extëm jyënaˈanyë Levítico 19:2 etsë 1 Pedro 1:15? 2) ¿Ti tuunk ojts tnigajpxyë apostëlë Pedro diˈib jëjpˈam yajtunäämp?

¹⁷ Të nˈijxëm ko Levítico 19:2 etsë 1 Peedrʉ 1:15, tnigajpxy ko tsojkëbë Dios mëduumbëty nyayaˈitëdët wäˈäts. Mä Levítico kapitulo 19 të jap kanäk pëky yajnimaytyaˈaky diˈib mbäät xypyudëjkëm parë nˈijxëm ti mbäät nduˈunëm etsë Dios xytyukjotkëdakëm. Të nenduˈun nˈijxëm tuˈuk majtskë bersikulo diˈib mbäät xypyudëjkëm parë nbëjkëmë kuentë ti tsojkëp nduˈunëm ets tijaty mbäät njëjpkudijëm. * Ets nan të nˈijxëm ko mbäät duˈunyëm xypyudëjkëm tijaty ojts yajkujayë mä Escrituras Griegas Cristianas. Per min nˈakˈijxëm tijatyë apostëlë Pedro ojts tkujayë diˈib mbäät nˈaktuˈunëm.

¹⁸ Niˈamukë Dios mëduumbë wiˈixëm nduˈunëm ja Diosë tyuunk ets wiˈixëm nbudëjkëmë jäˈäy. Perë apostëlë Pedro ojts tuk pëky tnigajpxy diˈib jëjpˈam nduˈunëm. Ko nety të tnigajpxy ets njukyˈäjtëm wäˈäts, ta jyënany: “Miits aˈijx jëjpˈixp myajpäätëty ets wijy kujk” (1 Ped. 1:13, 15, TY). ¿Ti Pedro myaytyäˈägan? Yëˈë jyënany ko ja Jesusë myëgaˈaxëty diˈib nëjkxandëp tsäjpotm yëˈë kyäjpxwäˈkxandëp ja oybyë ayuk abëtsemy nyaxwinyëdë (1 Peed. 2:9). Tyam, ëtsäjtëm nikëjxmˈäjtëmë tyäˈädë tuungë jëjpˈambë mä jäˈäy nbudëjkëm ets jantsy jotkujk nnayjyäˈäwëm ko nˈëwäˈkx ngäjpxwäˈkxëm ets ko jäˈäy nyaˈëxpëjkëm (Mar. 13:10). Pääty, nˈoktuˈunëmë mëjääw parë nguytyuˈunëm extëm jyënaˈanyë Levítico kapitulo 19. Duˈunë nety nyajnigëxëˈkëm ko ntsojkëmë Dios, naxwinyëdë jäˈäy ets ko jukyˈatäˈänëm wäˈäts.