1-2. Omo mwatsi owalaba mutwakanirye okuki, n’omo mwatsi ono tukendikania okuki?

OMO mwatsi owalaba mutwakanirye oko mahano malebe w’omughaso erilua omo Abalawi esura 19. Ng’ekyerileberyako, omo mulondo w’akasatu, tukasoma ngoko Yehova mwasaba Abaisraeli erikenga ababuti babo. Mutwalangira netu ngoko twangakolesya amahano ayo wo munabwire omwiwatikya ababuti betu eribana ebyo balaghireko, omwibasikya mutima, n’omwibawatikya eribya n’obwira obuwene haghuma na Yehova. Omo mulondo mughumerera oyo, oMungu mwabwira abandu biwe ati babye bakateya eSabato. Mutwalangira ngoko nomo situkisabirwe eriteya eSabato munabwire, twanganakolesya akanuni akali omo mwatsi w’eriteya eSabato omwibya tukayihiriraho endambi obuli kiro ey’erikola omwatsi mulebe owalebirye eriramya lyetu oko Yehova. Erikola tutya likakanganaya ngoko tunemuyikasa eribya babuyirire, ngoko litolere itwabya erikwamana n’omulondo ow’ Abalawi 19:2 ne 1 Petero 1:15.

² Omo mwatsi ono, tukendikania oko yindi milondo y’omo Abalawi esura 19. Esura eyo yangatukangiriryaki okwikangania olukogho oko bandu abaliko bulema bulebe, okwibya b’ekwenene omo myatsi y’esyofranga, n’okwikangania olwanzo oko bandi? Twanzire eribya babuyirire ng’oMungu, okw’ekyo tulebaye ebyo twangigha.

3-4. Erisako ry’ Abalawi 19:14, rikabugha riti Abaisraeli babya batolere erikolera abatsiha n’esyondimetime syo bati?

³ Soma Abalawi 19:14. Yehova mwasaba abandu biwe erikangania abandu ababya bawite obulema bulebe b’olukogho.  Ng’ekyerileberyako, Yehova mwabwira Abaisraeli ati isibatakira omutsiha. Eritakira eryo irihiriremo eryubahisisya omutsiha kutse erimubughako muhanda. Erikola ekyo oko mutsiha kyabya kitsibu ekikalire! Abya isyangowa ebyo bakamubughako, neryo isyangatoka eriyilwirako.

⁴ Kandi, omo mulondo we 14 oMungu mwabwira abaghombe biwe ati “isibahira endwikale embere sy’endimatime.” Ekitabu kighuma kikabugha kiti: “Omo Azia y’omo kati-kati abandu abawite bulema bulebe ibakakolerawa muhanda kandi omo butsibu.” Abandu batsibu ibanganahira ekindu kilebe ky’embere sy’endimetime kundi banzire erimuhutalya kutse kundi babya banzire erimusekererya. Obo bwabya butsibu obukalire! Omughambo owali omo mulondo we 14 mwawatikya abandu b’oMungu eriminya ngoko batolere erikangania olukogho oko bandu abawite obulema bulebe.

5. Twangakwira tuti obulighe abandu abaliko obulema bulebe?

⁵ Yesu mwakwira abandu ababya bawite obulema bulebe b’obulighe. Teryibuka omulaghe owatumira Yoane mubatisya: “Esyondimetime sirimulangira, n’ebirema birimuenda, abahaga bakalamibawa, abatsiha balimowa, abaholi balimulubukibwa.” Babere babilangira ebitiko-tiko bya Yesu, “abandu bosi mubapipa oMungu.” (Luka 7:20-22; 18:43) Abakristo banzire erigha omubere wa Yesu ow’erikwira abaliko obulema bulebe b’obulighe. Neryo tukakanganaya olukogho n’omutima w’erilindirira oko bandu abali ngabo. Oko kwenene, Yehova mwatatuha obutoki bw’erikola ebitiko-tiko nga Yesu. Aliwe tuwite olusunzo lw’erikanirya esyondimetime sy’ekinya-mubiri n’esyobunya-kirimu engulu mbuya eyilebirye eparadiso omo buli mundu asyahika-hikana n’eribya n’obwira obuwene haghuma n’oMungu. (Luka 4:18) Engulu mbuya eyi yabiriwatikya abandu bangyi eripipa oMungu.

6. Emyatsi eyiri omo Abalawi esura 19 ikatuwatikaya yiti eryowa ndeke emighambo ikumi?

⁶ Emyatsi milebe eyiri omo Abalawi esura 19 yikakanaya buli oko biri omo mighambo ikumi. Ng’ekyerileberyako, ekyalayiro ky’omunani kyabya kibuyire kiti: “lsiwiba.” (Eri. 20:15) Omundu mulebe anganalengekania ati  amabya isyalinyatimya ekindu kyosi kyosi ekite kiwe aho inyakasikaya omughambo oyo. Aliwe anganabya inyanemwiba omo sindi nzira.

7. Omuhingania angabula ati erisikya omughambo w’omunane owaghanisirye obwibi?

⁷ Omuhingania anganalengekania ati syalyatiba kundi syalinyatimya ekindu kyosi-kyosi ekite kiwe. Aliwe akanakola omo kwenene akakola obuhingania haghuma n’abandi? Ngoko kikanganibwe omo Abalawi 19:35, 36, Yehova mwabugha ati: “Simusyekola ebitatunganene omwitswera omundu, omo kilo ky’ekindu, kutse omo lulengo lw’ekindu. Mwasyabya n’esyondengero situnganene, esyongulingo esiringirirene, n’ekitiri kitunganene, n’etsupa eyitunganene.” Omuhingania oyukakolesaya esyondengero kutse ebipimo ebite by’ekwenene busana n’eriteba abakaghula ebindu biwe, kwenene akabya iniakibabo. Awandi masako awali omo Abalawi esura 19 akakanganaya ekyo kyo ndeke-ndeke.

8. Eyindi myatsi eyikabanika omo Abalawi 19:11-13 muyawatikya yiti Abayahudi erikolesya akanuni akali omo mughambo w’omunane? Netu ekyo kyanganatuwatikya erikolaki?

⁸ Soma Abalawi 19:11-13. Omulondo ow’ Abalawi 19:11 akatsuka n’ebinywa bino: “Isimwiba.” Omulondo we 13 akakanganaya ngoko obwibi buli ng’erikolesya amabehi omo myatsi y’obuhingania omughulu akabugha ati: “Susyenubaya mulikyenyu.” Neryo omundu amabikolesya amabehi omo myatsi y’obuhingania akabya inyakiba. Omughambo w’omunane abuyire ati eriba ni rilolo, aliwe eyindi myatsi eyikanibweko buli omo kitabu ky’Abalawi muyawatikya Abayahudi eriminya ngoko bangakolesya akanuni akali omo mughambo oyo, ni bughambu ngoko babya batolere eribya b’ekwenene omo myatsi yosi eyo babya bakakola. Twanganabana endundi twamabiyiteghererya amalengekania wa Yehova okwitendibya b’ekwenene n’oko bwibi. Erikwamana n’ Abalawi 19:11-13, hanganabya omwatsi mulebe owo nitolere inakokotya omo ngebe yaghe kutsibu-tsibu omo mibere yaghe y’erikola eby’obuhingania?’

9. Omughambo owali omo Abalawi 19:13 abya akateya ati abahingyi?

⁹ Hane owundi mwatsi owalebirye eribya b’ekwenene owo Mukristo oyuli n’ekomerese yiwe atolere inyayiteghererya. Erisako ry’ Abalawi 19:13 rikabugha liti: “Susigale n’ebihembo by’omuhingi erihika omo ngyakya.” Omo Israeli abandu bangyi babya balimi, n’abandu ababya bakahabwa emibírí y’erilimira ibakalihawa oko mwiso w’obuli kiro ky’omubírí. Omuhingyi inyakabya amatendilihwa oko mwiso w’ekiro inyanganabula esyofranga esyo alaghireko atoke erilisya ekihanda kiwe ekiro ekyo. Yehova mwabugha ati: “Iye [omuhingyi] ni mwera, kandi akahira omutima kubo [obuhingyi bwiwe].”—Ebi. 24:14, 15; Mat. 20:8.

10. Twangighaki omo risako ly’ Abalawi 19:13?

¹⁰ Munabwire abandu bangyi abakakolera abandi bakalihawa kabiri oko mwisi kutse omwisi abihwa, butsira obuli kiro. Aliwe, akanuni akali omo Abalawi 19:13 kakine k’omughaso na munabwire. Abandu bangyi abakaha abandi b’emibírí bakabakolera omo nzira eyitatunganene omwibaha esyofranga nge kulenga esyo batolere. Banasi ngoko kundi abakabakolera abo banganabya isibawite ahandi h’eriya, bakendilola embere eribakolera nomo bangahabwa esyofranga nge. Omo nzira nyilebe, abakaha abandi b’emibírí abali ngabo ‘bakasighala n’ebihembo by’omuhingyi.’ Omukristo oyuwite ekomerese litolere inyayikasa eritendibya akalimya abandu abo akakolesaya. Tulebaye eyindi myatsi eyo twangigha omo Abalawi esura 19.

11-12. Yesu mwahira omuwato oko mwatsi wahi akabugha ebinywa ebiri omo Abalawi 19:17, 18?

¹¹ OMungu akatusaba erikola bingyi kulenga eriyikakirya lisa okwihutalya abandi. Twanganalangira  ekyo omo Abalawi 19:17, 18. (Soma.) Yehova mwabugha ndeke-ndeke ati: “Wanze mulikyenyu ngoko uyanzire.” Omukristo atolere inyakola ekyo amabya inyanzire eritsemesya oMungu.

¹² Tulebaye Yesu nga mwakangania ati ngoko omughambo owali omo Abalawi 19:18 ni w’omughaso munene. Omufarisayo mughuma mwabulya Yesu ati: “Ekihano kikulu omo mighambo ni kyahi kwehi?” Yesu mwamusubirya ati “Ekihano kikulu n’eky’erimbere ry’eryanza Omukama oMungu wawe n’omutima wawe wosi, [n’enafsi] yawe yosi, n’obulengekania bwawe bosi.” Neryo Yesu mwabugha ebinywa ebiri omo Abalawi 19:18, ati: “Omughambo w’akabiri owali ngago, ati: ‘Wanze mulikyenyu ngoko uyanzire.’” (Mat. 22:35-40) Hali esyonzira nyingyi esy’erikanganiamo abandi b’olwanzo, twanganigha esilebe sya kusyo omo Abalawi esura 19.

13. Erighanirya oko mwatsi wa Yosefu owakanibweko omo Biblia lyangatuwatikya liti eryowa ndeke erisako ry’ Abalawi 19:18?

¹³ Enzira nguma eyo twangakangania mo abandi b’olwanzo ly’erikolesya erihano eliri omo Abalawi 19:18. Akabugha ati: “Syusyekisaya, kutse subye n’obwiko [ekinigha].” Abangyi b’omwitwe banasi abandu balebe abo oko mughulu mulebe mubabika ekinigha oko bandu abo bakakola nabo, abo bakasoma nabo, n’abatunga nibya n’omo myaka mingyi! Wibuke ngoko abaghala ikumi babo Yosefu mubamubikako ekinigha ekikalire, ekyaleka ibahika okwimutsura (Enz. 37:2-8, 25-28) Aliwe Yosefu mwatabakolera muhanda! Omughulu abya n’obutoki bw’eriyikisirya oko baghala babo, Yosefu mwabaghanyira. Yosefu mwatabika ekinigha. Omo mwanya w’ekyo, mwakola ekyo erisako ly’ Abalawi 19:18 likabugha liti tutolere itwakola.​—Enz. 50:19-21.

14. Niki kyo kikakanganaya ngoko litolere itwalola embere erisikya esyokanuni esiri omo risako ly’ Abalawi 19:18?

¹⁴ Abakristo abanzire eritsemesya oMungu batolere ibighira oko Yosefu oyo waghanyira abaghala babo omo mwanya w’eriyikisirya kubo. Kutya ekyo kyo Yesu abugha omo musabe w’erighirako, omughulu atubwira ati tubye tukabuyira abandi b’amalolo awo bakatukolera. (Mat. 6:9, 12) N’omukwenda Paulo naye mwahana Abakristo bali kyabo ati: “Abanze, simuyikisaye.” (Rom. 12:19) Mwasyababwira ati:  “Mughanyirane, mubuyirane omughulu omundu awite omwatsi oko wundi ngoko Mukama ababuyira nenyu ko mwangabuyira abandi bo mutya.” (Kol. 3:13) Esyokanuni sya Yehova sisyebinduka. Litolere itwalola embere erisikya esyokanuni esiri omo mughambo owali omo Abalawi 19:18.

15. Ni ky’erileberyako kyahi kyo kikatuwatikaya eriminya ngoko tutolere itwabya tukaghanyira n’eribirirwa ebyo balyatukolera muhanda?

¹⁵ Eky’erileberyako; eriyowa muhanda omo mutima lyanganasosekanibwa n’eriyibanda ekironda. Wanganayibanda akaronda kake, kutse ekironda kinene. Ng’ekyerileberyako, wanganayikenza hake oko munwe ukahuka. Kwenene hanganaluma, aliwe habilaba akatambi kake, hanganaleka eriluma n’eryo ihalama. Habilaba ekiro kighuma kutse ebibiri, wanganibirirwa nibya n’ahalwe ekironda. Kutya, amakosa malebe awo bakatukolera ni make-make. Ng’ekyerileberyako, omwira wetu mulebe anganabugha kutse erikola omwatsi butsira erilengekania, neryo itwanganamughanyira bweghu-bweghu. Aliwe twamabibya imutukahutala kutsibu, alinga kyanganatolera omunganga inyasona ekironda ekyo n’eribohakyo. Twamabeghera eribya tukasamalira-samalira ekironda n’eritula-tula kukyo, alinga ekyo sikyangaleka ikyalama, kandi ikyanganatanda. Eky’obulighe, omundu anganakola ekiri ngekyo omughulu ahitene kutsibu. Anganalola embere erilengekania ngoko mubamuhitania kutsibu n’erimuhutalya omo mutima. Nikwa abakabika ekinigha bakayihutalaya ibibene-bene. Kyowene kundu erisikya erihano eriri omo Abalawi 19:18!

16. Erikwamana n’erisako ly’ Abalawi 19:33, 34, Yehova abya anzire Abaisraeli ibakolera ab’ehandi bo bati, nekyo kyangatwighisyaki?

¹⁶ Omughulu Yehova asaba Abaisraeli eryanza balikyabo, syabya akasondibabwira ati batolere ibanza Abaisraeli balikyabo basa. Mwasyababwira ati banze ab’ehandi ababya bikere haghuma nabo. Oyo w’omulaghe owakabanika burora-rora omo Abalawi 19:33, 34. (Soma.) Yehova mwanza Abaisraeli ibakolera owe handi “ng’oyubutirwe eka,” “n’erimwanza” ngoko bayanzire. Ng’ekyerileberyako, omughambo abya abuyire ati Abaisraeli babya batolere erileka ababunga n’abera eritola-tola emisighalira y’omo malima wabo. (Law. 19:9, 10) Akanuni akakabugha okwanza ab’ehandi kalebirye n’Abakristo munabwire. (Luka 10:30-37) Kati? Omo kihugho, hali amamiliyoni w’abandu ababirilua ewabo n’eriyikala omo bindi bihugho, kandi alinga banganabya ibikere ahakuhi n’eyo  uli. Ni ky’omughaso okwitwe erikolera abalume, abakali n’abana abo omwisikya.

17-18. (a) Amasako aw’ Abalawi 19:2 na 1 Petero 1:15 akatusaba erikolaki? (b) Ni mubírí wahi w’omughaso owo mukwenda Petero akatusaba erikola?

¹⁷ Amasako w’ Abalawi 19:2 na 1 Petero 1:15 akasaba abandu b’oMungu eribya babuyirire. Awandi masako awali omo Abalawi esura 19 anganatuwatikya erilangira ekyo twangakola tutoke eriliwa na Yehova. Twamabikania oko masako malebe awakakanganaya emyatsi eyuwene eyo tutolere itwakola n’emyatsi eyo tutatolere erikola. * Amasako w’eKikristo w’eKigiriki akakanganaya ngoko Yehova akinatusabire erikolesya esyokanuni esyo omo ngebe yetu. Aliwe, omukwenda Petero mwatomekako owundi mwatsi w’erikola.

¹⁸ Twanganabya itunemuramya Yehova omughulu wosi n’erikolera abandi b’emyatsi eyuwene, aliwe kutsibu-tsibu, Petero mwasaba Abakristo erikola oghundi mwatsi w’omughaso. Embere Petero atusabe eribya babuyirire omo mighendere yetu, mwabugha ati: “Mubye n’amalengekania w’erikola omubiri.” (1 Pet. 1:13, 15) Omubírí oyo ni wahi? Petero mwabugha ati abaghala babo Kristo abahirirweko amaghuta “‘bangakanganirye emibírí mibuya’ yeyo wababirikira. (1 Pet. 2:9) N’aBakristo bosi munabwire bawite olusunzo lw’erikola oko mubírí w’omughaso oyu owakawatikaya abandu kulenga eyindi mibírí. Ni lusunzo lunene oko bandu b’oMungu ababuyirire eritulira mughulu wosi n’erikangirirya n’omuhwa! (Mar. 13:10) Omughulu tukayikasa erikolesya esyokanuni esiri omo Abalawi esura 19, tukakanganaya ngoko twanzire oMungu n’abalikyetu. Kandi tukakanganaya ngoko twanzire eribya babuyirire omo mighendere yetu.