1-2. Ngimba mu nkhani iyi yakindagha twamanyile isyafiki, kangi mu nkhani iyi tukuya pakumanyila isyafiki?

MU nkhani iyi yakindagha, twamanyile ifundo simo isyakutula ukufuma mu buku lya Banyalevi chaputala 19. Mwakifwanikisyo, mu vesi 3, tukubelenga ukuti Yehova ababulile Abaisraeli ukuti babaghindikeghe abapapi babo. Twamanyile muno amasiku agha tubaghile ukukongela ubulongosi ubu mwakubapwelelela abapapi bitu mwakumbili na mwambepo. Mu vesi ili, Kyala ababulile Abaisraeli ukulondiwa ukwakusunga isiku lya Sabata. Twamanyile kangi ukuti nalinga ukuti tutikulondiwa ukukonga ululaghilo ulwakusunga isiku lya Sabata amasiku agha, loli tubaghile ukukonga ubulongosi ubu mwakuya nakabalilo akakubomba ifindu fya mwambepo akabalilo kosa. Linga tukubomba isi, tukuya pakunangisya ukuti tukughelaghela ukuya bikemo bo muno pikuyobela pa Banyalevi 19:2 na 1 Peteri 1:15.

² Mu nkhani iyi, tukuya pakukindilila ukumanyila amavesi mingi agha mu buku lya Banyalevi chaputala 19. Ngimba ichaputala iki kikutumanyisya isyafiki isyakufwana nukunangisya ikisa ku bandu aba bikwaghana ni ndamyo, ukuya basubiliwa linga tukubomba ibizinesi nu kunangisya ulughano ku bangi? Tukulondiwa ukuya bikemo bo muno Kyala ayilile mwikemo, isagha tukete muno tubaghile ukubombela.

3-4. Ukufwana na Banyalevi 19:14, ngimba abandu aba bakapilikagha na aba bakaketagha bababombelagha bulebule ifindu?

³ Belenga Banyalevi 19:14. Yehova alondagha ukuti Abaisraeli banangisyeghe ikisa ku bandu aba baghanagha ni ndamyo. Mwakifwanikisyo, umwene ababulile Abaisraeli ukuti bangangunagha  umundu uyu atikupilika. Ukunguna umundu kongelelangapo ukumbombela pamo ukunjobela ifindu ifibibi. Kwali kubibi fiyo ukumbombela ifindu ifi umundu uyu atikupilika. Umwene akabaghile ukupilika isi abandu abangi banjobagha yonongwa yake akabaghile ukwamulapo nasimo.

⁴ Mwakongelelapo, mu vesi 14 Kyala ikubabula ababombi bake ukuti komma “ukumbikila nkyeni umfwamaso akandu aka abaghile ukwikinyamo.” Pakuyoba isya bandu aba bikwaghana ni ndamyo iyi, ibuku limo lyatile: “Ikighaba kimo ikya kululu kwa Israeli, utubalilo twingi abandu bababombelagha ifindu ifibibi.” Lumo umundu umbibi abikagha ikindu kimo ku nkyeni ku mundu uyu atikuketa ukuti kimfulasye pabumalilo ansekeghe. Ukubomba isi kwali kubibi fiyo. Ululaghilo ulu luli mu vesi 14, lwabatulagha ababombi ba Yehova ukuketa ukuti balondiwagha ukunangisya ikisa ku bandu aba baghanagha ni ndamyo iyi.

5. Ngimba tubaghile ukubanangisya bulebule ikisa abandu aba bikwaghana ni ndamyo?

⁵ Yesu abanangisyagha ikisa abandu aba baghanagha ni ndamyo. Kumbuka amasyu agha Yesu ababulile abandu ukuti bakambule Yohani Umosi. Umwene atile: “Abafwamaso bikuketa, aba bikukwema bikwenda, aba mbungo ya bukoma bikwelusiwa, abamapuli bikupilika, [kangi] abafwe bikusyuka.” Bo baketile ifika fya Yesu, “abandu bosa balinkumpala Kyala.” (Luka 7:20-22; 18:43) Abakristu bikuhoboka fiyo ukukonga akayilo ka Yesu akakubanangisya ikisa abandu aba bikwaghana ni ndamyo. Yonongwa yake tukunangisya ikisa nubololo ku bandu bo aba. Bwanaloli ukuti Yehova akatupa amaka aghakuti tubombeghe ifika bo muno Yesu abombelagha. Loli tuli nulusako ulwakubabulako abangi amasyu amanunu, ukongelelapo aba batikuketa pamo ukupilika mwakumbili na mwambepo muno aliwesa isakuya ngolofu kangi isakuya pabumanyani ubununu na Kyala. (Luka 4:18) Amasyu amanunu agha ghikubatula abandu bingi ukuti bampaleghe Kyala.

6. Ngimba ibuku lya Banyalevi chaputala 19 likututula bulebule ukupilikisya kanunu Ingomelesyo 10?

⁶ Amavesi ghamo mu buku lya Banyalevi chaputala 19 ghikulingania isi syayobiwagha mu Ngomelesyo 10. Mwakifwanikisyo, ulukomelesyo lwa 8 lwatighi: “Ungahiyagha.” (Kuso. 20:15) Yumo abaghile ukwinong’ona ukuti linga  akeghapo ikindu kimo iki kikaya kyake, abaghile ukupilikila ulukomelesyo ulu. Loli lumo abaghile ukuhiya mu njila isingi.

7. Ngimba uyu ikubomba ibizinesi ikunangisya bulebule ukuti atikupilikila ulukomelesyo lwa 8 ulwakuyoba isya kuhiya?

⁷ Uyu ikubomba ibizinesi abaghile ukwinong’ona ukuti akahiya panongwa yakuti akeghapo nakimo iki kikaya kyake. Loli ngimba utubalilo tosa ikunangisya ubusubiliwa linga ikubomba ibizinesi na bangi? Bo muno pikuyobela pa Banyalevi 19:35, 36, Yehova atile: “Komma ukubomba isya bunniongafu apa linga mukupima utundu mbutali, mbusito pamo mbwingi, loli tuyeghe tupelelesye itolo. Ikya kupimila ubusito kiyeghe kya naloli, ilebe liyeghe lyakufwana.” Umundu uyu ikubomba ibizinesi linga ikubombela ikya kupimila iki kikaya kyanaloli ukuti abasyobe abandu, anangisyagha ukuti ikubahiyila. Amavesi aghangi mu buku lya Banyalevi chaputala 19 ghikulingania ifundo iyakufwana itolo.

8. Ngimba ilemba lya Banyalevi 19:11-13 lyabatulile bulebule Abayuda ukukonga ifundo iyi yali pa lukomelesyo lwa 8, kangi ngimba isi sikututula ukubomba isyafiki?

⁸ Belenga Banyalevi 19:11-13. Amasyu gha pabwandilo agha ghali pa Banyalevi 19:11 ghikuti: “Mungahiyagha.” Ivesi 13 likufwanikisya amasyu aghakuti ukuhiya nukuleka ukuya basubiliwa pa bizinesi, likuti: “Komma ukuntamya umpalamani wako.” Yonongwa yake ukubomba ibizinesi iya busyobi kufwene itolo nu kuhiya. Ulukomelesyo lwa 8 lukuyoba ukuti ukuhiya kubibi. Loli ifundo isi sili mu buku lya Banyalevi syabatulagha Abayuda muno babaghile ukukongela ifundo isi syali mu ndaghilo isyakuyoba muno babaghile ukuyila basubiliwa pakilikyosa iki babombagha. Kwakulondiwa fiyo ukuti nanuswe twinong’oneleghe muno Yehova ikuketela ifindu pa nkhani yakuleka ukuya basubiliwa nukuhiya. Lumo tubaghile ukwilalusya ukuti: “Linga ngwinong’onela isya ilemba lya Banyalevi 19:11-13, ngimba nguketa ukuti ngulondiwa ukuchenja pa bumi bwangu fiyofiyo muno ngubombela ibizinesi?”

9. Ngimba ululaghilo lwa pa Banyalevi 19:13 lwabafighililagha bulebule ababomba mbombo?

⁹ Yilipo kangi injila iyingi iyakunangisya ubusubiliwa iyi Unkristu uyu ikubomba ibizinesi ikulondiwa ukwinong’onela. Pa Banyalevi 19:13 pikumalisya na masyu aghakuti: “Komma ukukabisya ifihombiwa fya mundu uyu umwingisye imbombo ukwisakufika kilabo nulubunju.” Ku Israeli, abandu bingi babombagha ku mighunda kangi abandu aba bingisiwagha imbombo bambililagha kubumalilo bwa isiku lililyosa ili babombile imbombo. Linga umbombi akambilila kubumalilo bwa isiku, akayagha nindalama isyakulila ifyakulya ifya mbumba yake pisiku ilyo. Yehova atile: “Umwene ndondo po indumbula yake yili papa fihombiwa fila.”—Kukumbu. 24:14, 15; Mat. 20:8.

10. Ngimba fundo yiliku iyi tubaghile ukumanyilapo pa Banyalevi 19:13?

¹⁰ Amasiku agha, ababomba mbombo bingi bikwambilila indalama kamokene pamo kabili pa mwesi komma isiku lililyosa. Loli ifundo iyi yikwaghiwa pa Banyalevi 19:13 yikali yikubomba imbombo amasiku agha. Bamo aba bikubingisya abangi imbombo bikubabombela ifindu ifisitabugholofu ababomba mbombo mwakubapa indalama nandi. Abene bikumanya ukuti bakabaghila ukuleka imbombo loli bikuya pakukindilila ukubomba nalinga ukuti batikwambilila indalama nyingi. Linga aba bikubingisya abangi imbombo bikubomba isi, ko kuti ‘bikukabisya ifihombiwa fya mundu uyu bamwingisye imbombo.’ Unkristu uyu ikubomba ibizinesi ikulondiwa ukwinong’onela fiyo ifundo iyi. Lino isagha tukete ifundo isingi isi tukumanyila mu buku lya Banyalevi chaputala 19.

11-12. Ngimba Yesu ayobile isyafiki bo ikulingania amasyu agha ghali pa Banyalevi 19:17, 18?

¹¹ Kyala ikughulila ukuti tubombeghe nyingi ukukinda ukutubula itolo ukuti tuleke ukubafulasya  abandu abangi. Tubaghile ukuketa ifundo iyi pa Banyalevi 19:17, 18. (Belenga.) Yehova ayobile ukuti: “Unganeghe umpalamani wako bo muno wighanile wimwene.” Unkristu ikulondiwa ukubomba isi linga ikulonda ukunhobosya Kyala.

¹² Inong’onela muno Yesu ayobile ukulondiwa kwa lukomelesyo ulu lukwaghiwa pa Banyalevi 19:18. Bo Umfarisai andalusisye Yesu ukuti: “Ngimba ulukomelesyo ulukulumba lo luliku mundaghilo?” Yesu alyamwile atile “ululaghilo ulukinde kangi ulutasi” lo ulu lukuti unganeghe Yehova nindumbula yako yosa, numoyo wako ghosa, namahala ghako ghosa. Ukufuma apo Yesu ayobile amasyu agha ghali pa Banyalevi 19:18, agha ghikuti: “Ulwa bubili ulu lufwene nalo, lo lukuti: ‘Unganeghe unnino bo papo wighanile wimwene.’” (Mat. 22:35-40) Silipo injila nyingi isi tubaghile ukunangisya ulughano ku bangi. Tubaghile ukumanyilako injila isingi ukufuma mu buku lya Banyalevi chaputala 19.

13. Ngimba tubaghile ukupilikisya bulebule ilemba lya Banyalevi 19:18 linga tukwinong’onela inkhani ya mu Baibolo iya Yosefu?

¹³ Injila yimo iyi tubaghile ukunangisya ulughano ku bangi ko kukonga ubulongosi ubu buli pa Banyalevi 19:18. Apa pikuti: “Ungambukisyagha imbibi umundu.” Twebingi tubamenye abandu aba bikukindilila ukubakalalila aba bikubomba nabo imbombo, aba bikumanyila nabo isukulu pamo aba mu mbumba yabo kwa fyinja fingi. Kumbuka ukuti abakulu ba Yosefu balinkalalile isi syapangisye ukuti bambenge fiyo. (Bwa. 37:2-8, 25-28) Yosefu akababombile ifindu ifibibi. Bo andile ukulaghila, umwene akabaghomokisye abakulu bake, loli abanangisye ikisa. Yosefu akakindilile ukubakalalila. M’malo mwake, abombile ifindu mwakukolelana nubulongosi ubu buli pa Banyalevi 19:18.—Bwa. 50:19-21.

14. Ngimba findu fiki fikunangisya ukuti tukulondiwa ukukindilila ukupilikila ubulongosi ubu buli pa Banyalevi 19:18?

¹⁴ Abakristu aba bikulonda ukunhobosya Kyala, bikulondiwa ukunkonga Yosefu uyu abahobokile abakulu bake m’malo mwakubaghomokesya. Isi sikukolelana nulwiputo ulu Yesu atumanyisye, umwene atukasisye ukuti tubahobokeleghe aba bikutubombela imbibi. (Mat. 6:9, 12) Mwakufwana itolo, untumiwa Pauli abapele ubulongosi Abakristu abinake ukuti: “Mwe bamyitu mungabukisaniagha ikibuli.” (Rom. 12:19)  Kangi abakasisye ukuti: “Mufisanileghe ilyoyo kangi linga yumo ali ninongwa nunnine muhobokelaneghe.” (Kolos. 3:13) Ifundo sya Yehova sitikuchenja. Tukulondiwa ukukindilila ukupilikila ubulongosi ubwa mu ndaghilo ubu bukwaghiwa pa Banyalevi 19:18.

15. Ngimba kifwanikisyo kiliku iki kikututula ukupilikisya inongwa iyi tukulondiwa ukubahobokela abangi nukwibwa?

¹⁵ Inong’onela ikifwanikisyo iki. Linga abangi batukalalisye tubaghile ukusifwanikisya nifilonda. Ifilonda fimo fikuya finandi fimo finywamu. Mwakifwanikisyo, linga tukucheka iseke tubaghile ukwibola panandi. Tubaghile ukupilika ifyakubaba loli mwanakalinga ifyakubaba fibaghile ukuleka kangi ikilonda kibaghile ukupola. Linga amasiku mabili ghakindilepo lumo tukabaghila ukukumbukila apa pali ikilonda. Mwakufwana itolo, ifindu fimo ifi abandu batubombile fibaghile ukuya finandi. Mwakifwanikisyo, umwinitu abaghile ukuyoba pamo ukubomba ikindu kimo kisitakwinong’ona kanunu iki kibaghile ukutukalalisya. Loli tubaghile ukunhobokela kisita ndamyo nayimo. Loli linga ikilonda kyitu kinywamu, dokotala abaghile ukutusona nukutupinya ibandeji. Linga tukukindilila ukukola pa kilonda, kikabaghila ukupola. Syakitima ukuti umundu abaghile ukubomba isyakufwana itolo linga umwinake ankalalisye fiyo. Umwene abaghile ukukindilila ukwinong’onela isi ankalalisye. Loli aba bikukindilila ukwinong’onela isi babakalalisye, bikwifulasya bene. Kwakulondiwa fiyo ukupilikila ubulongosi ubu buli pa Banyalevi 19:18.

16. Ukufwana na Banyalevi 19:33, 34, ngimba Yehova alondagha ukuti Abaisraeli bababombeleghe bulebule ifindu abahesya, kangi tukumanyilako isyafiki?

¹⁶ Bo Yehova ikubabula Abaisraeli ukuti banangisyeghe ulughano ku bapalamani babo, akasanusyagha ukuti babanangisyeghe ulughano abandu bene abaluko lwabo. Umwene ababulile kangi ukuti babaghaneghe abahesya aba bikalagha nabo. Iyi fundo yakupilikiwa kanunu iyi yikwaghiwa pa Banyalevi 19:33, 34. (Belenga.) Yehova alondagha ukuti Abaisraeli bababombeleghe ifindu abahesya “bo abenekisu” kangi “nukubaghana” bo muno bighanile bene. Mwakifwanikisyo, indaghilo syatighi Abaisraeli balondiwagha ukubitikisya abahesya nabalondo ukuti bosa bafunjeghe mmighunda yabo. (Levi. 19:9, 10) Ubulongosi ubwakuti tubanangisyeghe ulughano abahesya lukubomba imbombo na ku Bakristu amasiku agha. (Luka 10:30-37) Bulebule? Balipo abandu bingi pa kisu kyosa aba bikwikala mfyisu ifingi kangi lumo bamo bikwikala pabupipi nanumwe. Kwakulondiwa fiyo ukubabombela  ifindu mwalughindiko abanyambala, abakikulu na bana aba.

17-18. (a) Ngimba pa Banyalevi 19:2 1 na Peteri 1:15 pikutukasya ukubomba isyafiki? (b) Ngimba mbombo yiliku iyakulondiwa fiyo iyi untumiwa Peteri atukasisye ukubomba?

¹⁷ Pa Banyalevi 19:21 na Peteri 1:15 pikubakasya ababombi ba Yehova ukuya bikemo. Amavesi mingi mu buku lya Banyalevi chaputala 19 ghikutukasya muno tubaghile ukubombela ukuti Yehova ahobokeghe nanuswe. Tuyobesenie amavesi agha ghikuyoba ifindu fimo ifinunu ifi tukulondiwa ukubomba na ifi tutikulondiwa ukubomba. * Amalemba gha mu Chigiriki agha Bukristu ghikunangisya ukuti Yehova ikulonda ukuti tukindilileghe ukukonga ubulongosi ubu pa bumi bwitu. Loli untumiwa Peteri alyongelile ubulongosi ubungi.

¹⁸ Utubalilo tosa tukumwiputa Yehova nukubabombela abangi ifindu ifinunu. Loli Peteri abakasisye fiyo Abakristu ukubomba imbombo yimo iyakulondiwa fiyo. Bo Peteri akali ukutukasya ukuti tuyeghe bikemo ndwendo lwitu losa, umwene atile: “Mwiyalileghe munyinong’ono syinu.” (1 Pet. 1:13, 15) Ngimba isi sikongelelapo isyafiki? Peteri atile abakamu abapakiwa aba Kristu bikulondiwa “‘Ukusifumusya imbombo sya kuswighisya’ isya uyu abakolile” abene. (1 Pet. 2:9) Kangi Abakristu bosa bali nubudindo ubwakubomba imbombo iyakulondiwa fiyo iyi, iyi yikubatula abandu ukukinda imbombo yiliyosa iyi babaghile ukubomba. Lusako lunywamu fiyo ku babombi ba Kyala abikemo linga bikwiyipa ukufumusya nukumanyisya akabalilo kosa. (Mar. 13:10) Linga tukughelaghela ukukonga ubulongosi ubu buli mu buku lya Banyalevi chaputala 19, tukunangisya ukuti tunganile Kyala witu na bangi. Kangi tukunangisya ukuti tukulonda “ukuya bikemo” ndwendo lwitu losa.