1, 2. (1) ¿Imatataq qepa kaqchö yachakurqantsik? (2) ¿Imatataq kanan yachakushun?

 QEPA kaqchömi, Levïticu librupa 19 kaq capïtulunchö këkaq wakin consëjukunapita yachakurqantsik. Këllata yarpärishun: kima kaq versïculuchömi, teytankunata respetayänampaq israelïtakunata Jehovä ninqanta rikarqantsik. Y kanan witsampis teytantsikkuna wanayanqanchö yanaparnin, imanö këkäyanqanta wiyarnin y Diospita mas yachatsirnin tsë leyta wiyakuykanqantsiktam yachakurqantsik. Jina tsë versïculullachömi, israelïtakunata Diosnintsik yarpätsirqan säbadu junaqta guardayänampaq. Y tsë leyta manana wiyakunantsik kaptimpis, Diosta sirwinqantsikchö masta ruranapaq tiempuntsikta patsätsinantsik alläpa precisanqantam yachakurqantsik. Tsënöpam, Levïticu 19:2 y 1 Pëdru 1:15 ninqannöpis, santu o limpiu kanapaq kallpachakuykanqantsikta rikätsikuntsik.

² Këchöqa, Levïticu librupa 19 kaq capïtulumpitam yachakur sïguishun. Invälidukunata shumaq kuyëpa tratanapaq, negociukunata rurar mana suwakunapaq y nuna mayintsikta kuyanapaqmi këchö yachakushun. Diosnö santu këtam munantsik. Tsë höraqa, imakunata yachakunqantsikta rikärishun.

3, 4. Levïticu 19:14 ninqannö, ¿imanötan sordukunata y wiskukunata israelïtakuna tratayänan karqan?

³ (Leyi Levïticu 19:14). Jehoväqa, sirweqninkuna invälidu kaqkunata shumaq tratayänantam munarqan. Këllata yarpärishun: israelïtakunaqa manam sordu nunakunapaq mana allita  parlayänantsu karqan ni maldeciyänantsu karqan. Tsë nunaqa mana wiyarmi, imatapis niyanqampita defendikuyta puëdinmantsu karqan.

⁴ Jina 14 kaq versïculuchömi, “wisku purikunanman imatapis ama churayankitsu” nir israelïtakunata Dios mandanqan qellqarëkan. Invälidu nunakunapaq parlarmi, juk libru kënö nin: “Unë Orienti Mediu sitiukunachöqa, pëkunapitam provechakuyaq y mana allipam tratayaq”. Itsa wakin nunakunaqa, wisku nunakunata ishkitsiyänampaq o pëkunapita burlakuyänampaq, nöpanman imatapis churayanman. ¡Tsëqa alläpa mana allim kanman! Levïticu 19:14 ninqanchö qellqarëkaq leywanmi, Jehoväqa invälidukunata shumaq tratayänampaq israelïtakunata rikätsirqan.

5. ¿Imanötan invälidukunata tratashwan?

⁵ Jesusqa, invälidu kaqkunata llakiparmi tratarqan. Yarpärishun Bautizakoq Juanta kënö willatsinqanta: “Wiskukunam kananqa rikäyan, cöjukunam puriyan, lepra qeshyayoqkunam kachakäyan, sordukunam wiyayan, wanushqakunam kawariyan”. Jesus ruranqan milagrukunata rikëkurmi, “llapan nunakuna Diosta alabayarqan” (Lüc. 7:20-22; 18:43). Jesusnö ruraqkunaqa invälidukunatam shumaq tratantsik, llakipantsik y pëkunawan pacienciakoq kantsik. Noqantsikqa, manam milagrukunata rurëta puëdintsiktsu. Tsënö kaptimpis, shamoq tiempuchö llapan nunakuna sänu kayänampaq kaqta y Dioswan alli amïgu kayänampaq kaqtam, wiskukunata y Diospita mana musyaqkunata willanapaq Jehoväqa permitimantsik (Lüc. 4:18). Tsëta willakunqantsikpitam Diosta mëtsikaq alabayan.

6. ¿Imanötan Levïticu librupa 19 kaq capïtulun chunka mandamientukunata mas entiendinapaq yanapamantsik?

⁶ Levïticu librupa 19 kaq capïtulumpa wakin versïculunkunam chunka mandamientukunata mas entiendinapaq yanapamantsik. 8 kaqmi, “ama suwakunkitsu” neq (Ex. 20:15). Itsa wakinkunaqa, pipa imantapis apakuylla suwakuy kanqanta pensayanman. Peru juknöpapis suwakuykanmanmi.

7. ¿Imanötan rantikoq nunaqa 8 kaq mandamientuta wiyakuykanmantsu?

 ⁷ Itsa juk negocianti nunaqa, pipa imantapis mana ni imë quedatsikushqa kanqanta ninman. Peru negociunchöqa, ¿complëtutaku rantikoq? Levïticu 19:35 y 36 ninqanchömi, Jehovä kënö nirqan: “Metrïkiwanpis pësïkiwanpis ni ima tupïkiwanpis pitapis ama ulipäyankitsu. Tsëmi balanzëkipis pësëkipis y metrïkipis mana pishiq kanqa”. Juk rantikoq nuna pesarnin o medirnin pisheqta rantikurqa, suwakuykanmi. Këtaqa mas cläru rikantsik, Levïticu librupa 19 kaq capïtulunchö wakin versïculukunata rikarninmi.

8. Levïticu 19:11 a 13 ninqanqa, ¿imanötan judïukunata 8 kaq mandamientuta imakunachö wiyakuyänampaq yanapaq y imanötan noqantsikta yanapamantsik?

⁸ (Leyi Levïticu 19:11-13). Levïticu 19:11 versïculum kënö nir qallan: “Ama suwakuyankitsu”. Y 13 kaq versïculuchönam, negociukunachö suwakuypaq parlar kënö nin: “Nuna mayikita ama ulipäyankitsu”. Tsëmi rantikoq nunaqa, imatapis pesanqanchö o medinqanchö pisheqta rantikurqa, suwakuykan. 8 kaq mandamientuqa mana suwakuyänampaqmi neq. Peru Levïticu libruqa, tsë leyta Jehovä imaman yarpëkur churanqantam judïukunata maslla entienditseq. Suwakuyta y honrädu mana këta Jehovä imanö rikanqantam yarpänantsik. Kënö tapukushun: “Levïticu 19:11 a 13 ninqannö, ¿negociuta ruranqächö o trabäjüchö imallachöpis cambianä pishinku?”.

9. Levïticu 19:13 versïculuchö leyqa, ¿imanötan mana sufriyänampaq trabajapakoqkunata yanapaq?

⁹ Diosta sirweq negociu ruraq nunaqa, këchöpis honrädum kanan. Levïticu 19:13 versïculum kënö nir ushan: “Minkëkitapis tsë junaqlla pagayanki”. Israelchöqa, cäsi llapan nunakunam chakrachö trabajayaq y trabajar ushariyaptinmi pagayaq. Trabajar ushariptin juk nunata mana pagayaptinqa, manam familian mikunampaq rantipakuyta puëdeqtsu. Jehovämi kënö nirqan: “Tsë tardilla pagayanki mikïnin rantinanpaq” (Deut. 24:14, 15; Mat. 20:8).

10. ¿Imatataq Levïticu 19:13 ninqanchö leypita yachakuntsik?

¹⁰ Kanan witsanqa, manam cada junaqtsu trabajapakoqkunata pagayan, sinöqa killachö juk o ishkë kutillam. Tsënö kaptimpis, Levïticu 19:13 ninqantaqa wiyakunantsikllam. Wakin patronkunaqa, wallkallatam trabajaqninkunata pagayan. Wallkallata pagayänan kaptimpis, tsë nunakuna pëpaq trabajarnin sïguiyänampaq kaqtam musyayan. Juk parlakuychöqa, tsë nunakunaqa manam pagayänampaq kaqtatsu trabajaqninkunata paguëkäyan. Empleädukunayoq Diosta sirweq nunaqa, tsë ley ninqanmanmi yarpachakunan. Levïticu librupa 19 kaq capïtulumpita ima masta yachakunqantsikta rikärishun.

11, 12. Levïticu 19:17 y 18 ninqampitaqa, ¿imatataq Jesus cläru rikätsikurqan?

¹¹ Jehoväqa, manam nunakunata mana allita ruranallapaqtsu nimantsik. Tsëqa, Levïticu 19:17 y 18 ninqanchömi cläru këkan (leyi). Tsëchömi kënö nin: “Kikikikuna kuyakuyashqëkinö nuna mayikikunatapis kuyayanki”. Diospa rikëninchö alli këta munaq nunaqa, tsëtam ruranan.

¹² Levïticu 19:18 ninqampaq Jesus ima ninqanta rikärishun. Juk kutim juk fariseu kënö tapurqan: “¿Leypa mëqan mandakïnintaq mas precisaq kaq?”. Jesusqa “mas precisaq y punta kaq mandakï” llapan shonquwan, llapan kawëwan y llapan yarpëwan Diosta kuyë kanqantam nirqan. Y Levïticu 19:18 ninqampaq parlarmi kënö nirqan: “Y ishkë kaqpis punta kaqnöllam, y këmi: ‘Nuna mayikitam kikikitanö  kuyanëki’” (Mat. 22:35-40). Nuna mayintsiktaqa imëkanöpam kuyëta puëdintsik. Peru Levïticu librupa 19 kaq capïtulunchömi wakinta rikätsimantsik.

13. ¿Imanötan Josëqa Levïticu 19:18 ninqannö rurarqan?

¹³ Nuna mayintsikta juknöpa kuyanqantsiktaqa rikätsikuntsik, Levïticu 19:18 kënö ninqanta wiyakurmi: “Nuna mayiki mana allita rurayäshuptikipis qamkunaqa ama mana allita rurayankitsu ni chikiyankitsu”. Cäsi llapantsikmi trabajaq mayinta, estudiaq mayinta o familianta chikipaqta pitapis reqirquntsik. Yarpäshun, Josëpa chunka wawqinkunam chikipar alläpa mana allita rurëkuyarqan (Gen. 37:2-8, 25-28). Peru pëqa manam tsënötsu kutitsirqan. Autoridä këman chärirpis manam pëkunapita vengakurqantsu, sinöqa llakiparqanmi. Chikipänampa rantinmi, Levïticu 19:18 ninqannö rurarqan (Gen. 50:19-21).

14. ¿Ima consëjukunapitataq Levïticu 19:18 ley yarqurqan y imanötan musyantsik kanan witsampis tsë consëjukunata wiyakunantsikpaq kaqta?

¹⁴ Diospa rikëninchö alli këta munaq nunaqa, Josë ruranqantam ruranan. Vengakunampa o chikipänampa rantinmi, mana alli ruraqninta perdonanan. Tsëqa, padrenuestru oracionchö Jesus yachatsikunqannöllam. Tsëchömi, contrantsik jutsallakoqkunata perdonanapaq kaqta nirqan (Mat. 6:9, 12). Apostol Pablupis tsë witsan cristiänukunatam kënö consejarqan: “Ama vengakuyëtsu, kuyashqa wawqikuna y panikuna” (Rom. 12:19). Jina kënöpis nirqanmi: “Jukniki juknikikuna aguantanakurnin sïguiyë, y ofendinakurpis jukniki juknikikuna perdonanakuyë” (Col. 3:13). Jehoväpa consëjunkunaqa manam cambiantsu. Kanan witsampis, Levïticu 19:18 ninqanchö ley ima consëjukunapita yarqamunqantaqa wiyakuykänantsikllam.

15. ¿Imatan entienditsimantsik perdonakoq kë y pasakunqanta qonqë mas alli kanqanta?

¹⁵ Këllaman pensarishun: imapis llakitsimaqnintsikqa, imëka herïda cuentam kanman. Wakinqa ichikllanllam kayanman, peru wakinqa jatunmi. ¿Yarpantsikku juk cutsilluwan imatapis rurëkar roqukunqantsikta? Qallananllachöqa alläpam nanan, peru tsëpita juk ishkë junaqkunataqa mananam yarpantsiknatsu.  Tsë cuentallam juk amïguntsik imatapis allilla manaraq pensarir nimashqa o ruramashqaqa, raslla perdonarintsik. Peru cutsilluwan ruriyaq roqukushqaqa, itsapis juk doctor-raq jiramunqa y vendamunqa. Y tsë herïdata yatapashqa o ashpipashqaqa, kikintsikchi mas peoraratsishwan. Imatapis rurayanqampita yarparäkoq kaqqa, tsë cuentam rurëkanman. Rurayanqanman pensarnin y sufritsiyanqanman yarparäkurninqa, kikintam mana allita rurakuykan. Rasumpa kaqchöqa, Levïticu 19:18 ninqanchö consëjuta wiyakuymi mas alliqa.

16. Levïticu 19:33 y 34 ninqannö, ¿imanötan juk nacionpita nunakunata israelïtakuna tratayänan karqan y imatataq tsëpita yachakuntsik?

¹⁶ Nuna mayinkunata kuyayänampaq israelïtakunata mandarqa, Jehoväqa manam pëkuna kasta o tsë nacion nunakunata kuyayänanllapaqtsu mandëkarqan. Pëkunawan täraq juk nacion nunakunata kuyayänampaqpis nirqanmi. Tsëtam Levïticu 19:33 y 34 ninqanchö cläru nin (leyi). ‘Pëkunatapis allipa rikäyänampaq’ y kikinkunatanö kuyayänampaqmi nirqan. Israelïtakunaqa, tsëchö juk nacionpita täraqkunata y waktsakunatam cosëchakunapa sobrankunata ëlluyänampaq permitiyänan karqan (Lev. 19:9, 10). Diosta kanan witsan sirweqkunapis, juk nacionpita nunakunataqa kuyanantsikmi (Lüc. 10:30-37). ¿Imanötan tsëta rurashwan? Entëru Patsachömi juk nacionpita nunakuna kayan. Y itsa wakinqa, amänuntsikchö tärayan. Tsë ollqukunata, warmikunata y wamrakunataqa allim tratanantsik y respetanantsikmi.

17, 18. (1) ¿Imata ruranapaqtan Levïticu 19:2 y 1 Pëdru 1:15 nimantsik? (2) ¿Ima alläpa väleq rurëta ruranapaqtan apostol Pëdru nimantsik?

¹⁷ Levïticu 19:2 y 1 Pëdru 1:15 ninqannöpis, Diosta sirweqkunaqa santu o limpium kanantsik. Levïticu librupa 19 kaq capïtulunchöqa, Jehoväpa rikëninchö alli kanantsikpaqmi imëka consëjukuna kan. Imakunata ruranapaq y mana ruranapaq neq versïculukunapitam yachakurquntsik. * Y Griëgu Idiömachö Diospa Palabranta qellqayanqanchöpis, kanan witsampis tsë consëjukunata wiyakunapaq kaqtam  rikarquntsik. Peru apostol Pëdruqa juk masta ruranapaqmi nirqan.

¹⁸ Jehoväpa testïgunkunaqa, Diosta sirwinqantsikchö y jukkunachömi imëka allikunata rurantsik. Tsënö kaptimpis, apostol Pëdruqa juk masta ruranapaqmi nimarqantsik. Santu kanapaq manaraq nimarnintsikmi, kënö nirqan: “Sinchi trabäjupaq pensënikikunata listuta këkätsiyë” (1 Pëd. 1:13, 15). ¿Imapaqtan parlëkarqan? Ciëlupaq akrashqa kaqkunatam entienditsirqan, Diospa alabëpaq këninta më tsëchö willakuyänampaq kaqta (1 Pëd. 2:9). Diosta rasumpa llapan adoraqkunam, tsë rurëchö yanapakuntsik. Y tsëqa, mëtsikaq nunakunatam imata ruranqantsikpitapis mas yanapan. Diosta sirweqkunaqa, pëpita willakurnin y seguïdu yachatsikurninmi kushishqa kantsik (Mar. 13:10). Tsëqa, Levïticu librupa 19 kaq capïtulunchö consëjukunata wiyakunapaq kallpachakurnin sïguishun. Tsënömi rikätsikushun, Diosnintsikta y nuna mayintsikta kuyanqantsikta y imëka rurënintsikkunachöpis santu o limpiu këta munanqantsikta.