1-2. O le ā na tatou talanoaina i le suʻesuʻega ua mavae, ma o le ā o le a tatou iloiloina i lenei suʻesuʻega?

 I LE suʻesuʻega ua mavae, na tatou iloiloina ai fautuaga aogā o loo i le Levitiko mataupu 19. O se faataʻitaʻiga, i le fuaiupu e 3 o loo faatonuina ai e Ieova tagata Isaraelu ina ia āva i o latou mātua. Na tatou talanoaina ai le auala e tatou te faatatauina ai i aso nei lenā fautuaga, e ala i le tausia o manaʻoga o tatou mātua i le itu faaletino, tau faalogona ma le faaleagaga. I lenā lava fuaiupu, na faamanatu atu ai i tagata o le Atua le tāua o le tausia o le Sapati. Na tatou aʻoaʻoina ai foʻi, e ui e tatou te lē o tausia le tulafono o le Sapati i aso nei, ae e mafai ona tatou faatatauina lenā mataupu silisili, e ala i le faatulaga e lē aunoa o se taimi mai i a tatou galuega, ina ia uaʻi atu ai i mea e fesootaʻi atu i la tatou tapuaʻiga. O le faia faapea, ua faailoa atu ai o loo tatou faia mea uma ina ia paia ai, e pei ona faatonuina i le Levitiko 19:2 ma le 1 Peteru 1:15.

² I lenei mataupu, o le a faaauau pea ona tatou talanoaina le Levitiko mataupu 19. O le ā e tatou te aʻoaʻoina mai i lenei mataupu e faatatau i le faaalia o le agalelei iā i latou e iai aafiaga tumau i le tino, le faamaoni i a tatou feutagaʻiga faapisinisi, ma le faaalia o le alofa i o tatou uso a tagata? E tatou te mananaʻo ia paia e pei o le Atua, o lea la seʻi o tatou iloiloina mea e mafai ona tatou aʻoaʻoina.

3-4. I le Levitiko 19:14, o le ā le auala e tatau ona feutagaʻi ai tagata Isaraelu ma ē tauaso ma logonoa?

³ Faitau le Levitiko 19:14. Na faatalitalia e Ieova tagata Isaraelu, e faaalia le magafagafa iā i latou e iai aafiaga tumau i le tino. O se faataʻitaʻiga, na faatonuina tagata Isaraelu ina ia aua neʻi o latou fetuuina se tagata logonoa. O le fetuu o se tasi, e aofia ai le taufaamataʻu ma le faamalaiaina o lenā tagata. Pagā le leaga o lenā mea, pe a faia i se tagata logonoa! E lē mafai ona ia lagonaina tala o loo fai atu, e lē mafai foʻi la ona ia tali atu e puipuia o ia.

 ⁴ Ua tatou aʻoaʻoina mai foʻi i le fuaiupu e 14, e lē tatau i se auauna a le Atua ona “tuu se mea i luma e faalavelave ai i le tagata tauaso.” Na taʻua i se tasi o lomiga e faatatau i tagata e iai aafiaga tumau i le tino: “I Sasaʻe Tutotonu anamua, e masani ona faileagaina e tagata i latou e iai aafiaga tumau i le tino.” Atonu e tuu e se tagata agaleaga se mea i luma o se tagata tauaso, ina ia lavea ai pe e fai ma mea e toē ai. Pagā se lē alofa! O le tulafono na tuuina atu e Ieova i ona tagata, sa tatau ona fesoasoani iā i latou e faaalia ai le alofa mutimutivale iā i latou e iai aafiaga tumau i le tino.

5. E faapefea ona tatou faaalia le alofa mutimutivale iā i latou e iai aafiaga tumau i le tino?

⁵ Na faaalia e Iesu le alofa mutimutivale i ē e iai aafiaga tumau i le tino. Mātau le feʻau na ia auina atu iā Ioane le Papatiso: “Ua pupula tauaso, ua savavali pipili, ua faamamāina lepela, ua faalogo ē tutuli, ma ua toe faatutūina mai tagata oti.” Na vivii atu i le Atua i latou uma na vāai i vavega na faia e Iesu. (Luka 7:20-22; 18:43) E fiafia Kerisiano e faaaʻoaʻo iā Iesu i le faaalia o le alofa mutimutivale i ē e iai aafiaga tumau i le tino. E tatou te faaalia le agalelei, magafagafa ma le onosaʻi iā i latou na. E leʻi tuuina mai e Ieova iā i tatou le mana e fai ai ni vavega. Ae o se faaeaga iā i tatou le taʻu atu i ē e tauaso faaletino ma le faaleagaga le tala lelei e faatatau i le parataiso, lea o le a toe faafoʻisia atoatoa ai le malosi faaletino ma le faaleagaga. (Luka 4:18) O lenei tala lelei ua mafai ona fesoasoani i le toʻatele e vivii atu ai i le Atua.

6. E faapefea ona fesoasoani le Levitiko mataupu 19, e tatou te malamalama lelei ai i le tulafono lona valu?

⁶ O loo faalautele mai e nisi o fuaiupu o le Levitiko mataupu 19, se tasi o tulafono o  Tulafono e Sefulu. O se faataʻitaʻiga, o le tulafono lona valu ua na ona faapea mai: “Aua e te gaoi.” (Eso. 20:15) Atonu e faapea mai se tagata, pe afai e faaeteete i lona lē aveina o se mea e lē o ia e ana, ua usitaʻi o ia i lenā faatonuga. Peitaʻi, atonu o loo gaoi o ia i nisi auala.

7. E faapefea ona solia e se faioloa le tulafono lona valu e faatatau i le gaoi?

⁷ Atonu e mitamita se faioloa, ona e na te leʻi gaoia lava se mea e lē o ia e ana. Ae e faapefea le auala masani e faia ai ana pisinisi? E pei ona taʻua i le Levitiko 19:35, 36, ua fetalai mai Ieova: “Aua neʻi outou faia ni faiga faapiʻopiʻo i faamasinoga, i le fuaina o le umi o se mea, i le fuaina o le mamafa, po o le fuaina o mea faasuavaia. E ao ona saʻo a outou fua faatautau, e faapea foʻi maa e fua ai le mamafa.” O se faioloa e na te faaaogāina fua e lē saʻo e faasesē ai tagata faatau, e tusa ua ia gaoi mai i na tagata. Ua faamanino atili mai i le Levitiko mataupu e 19 lenā manatu.

8. Na faapefea ona fesoasoani i tagata Iutaia faamatalaga auʻiliʻili o loo i le Levitiko 19:11-13 e faatatauina ai le tulafono lona valu, ma e faapefea ona tatou maua ai aogā?

⁸ Faitau le Levitiko 19:11-13. O upu amata o le Levitiko 19:11 o loo faapea mai: “Aua tou te gaoi.” O loo faafesootaʻi atu e le fuaiupu e 13 le gaoi ma auala lē faamaoni e faia ai se pisinisi, e ala i le faapea mai: “Aua neʻi e fai mea faapiʻopiʻo i lou uso a tagata.” O lea, o faiga piʻopiʻo e faia e se pisinisi, e fesootaʻi atu i le gaoi ma le fao mea. O le tulafono e valu o loo taʻua ai le tulafono e faatatau i le gaoi. Ae o le auʻiliʻiliga o lenā tulafono o loo i le Levitiko, e fesoasoani i tagata Iutaia e malamalama ai i le auala e faatatauina ai. E tatou te maua aogā i le manatunatu i le silafaga a Ieova e faatatau i le lē faamaoni ma le gaoi. Ia fesili ifo: ʻE tusa ai o le Levitiko 19:11-13, pe e iai se mea i loʻu olaga e tatau ona faaleleia? Pe e manaʻomia ona ou faia ni fetuunaʻiga i le auala e faia ai laʻu pisinisi, po o le auala masani o loo oʻu galue ai?’

9. E faapefea ona puipuia tagata faigaluega i le tulafono o loo i le Levitiko 19:13?

⁹ E iai se isi vala o le faaalia o le faamaoni e tatau ona uaʻi i ai se Kerisiano e fai sana pisinisi. Ua faapea mai le Levitiko 19:13: “Aua neʻi e tuua le totogi o se tagata na e faafaigaluegaina mo le pō atoa seʻia oo i le taeao.” O tagata e galulue i faatoʻaga i Isaraelu, e tatau ona totogi pe a uma le aso. O le lē totogiina o se tagata faigaluega i le aso, o le a lē mafai ai ona ia faatau se meaʻai e fafaga ai lona aiga i lenā aso. Na fetalai Ieova: “Ua pagatia ma o loo naunau o ia i lona totogi.”​—Teu. 24:14, 15; Mata. 20:8.

10. O le ā le lesona e tatou te aʻoaʻoina mai i le Levitiko 19:13?

¹⁰ I aso nei, e lē totogiina i aso uma tagata faigaluega, ae o le toʻatele o i latou e taʻilua vaiaso pe taʻi masina ma totogi. Peitaʻi, o loo aogā pea le mataupu silisili o loo i le Levitiko 19:13. O nisi tagata fai pisinisi e maualalo totogi e latou te totogiina ai tagata faigaluega, nai lo o le totogi e tatau ona iai. E latou te iloa, atonu e leai se filifiliga e mafai ona fai e nei tagata, ona e latou te manaʻomia se galuega e tausi ai o latou aiga e tusa lava pe laʻitiiti le totogi. O lona uiga, ua taofia e na tagata faipisinisi le totogi o se tagata na ia faafaigaluegaina. E manaʻo se Kerisiano e fai sana pisinisi, e faatatau lenei mataupu silisili. Seʻi o tatou vaai po o ā nisi mea e tatou te aʻoaʻoina mai i le Levitiko mataupu 19.

11-12. O le ā na faamatilatila atu e Iesu i le Levitiko 19:17, 18?

¹¹ E faatalitalia e le Atua i tatou e feutagaʻi ma o tatou uso a tagata i se auala e sili atu, nai  lo le tau ina lē faia o se mea e faaleagaina ai i latou. E tatou te iloa lenei mea mai i le Levitiko 19:17, 18. (Faitau.) Seʻi mātau le faatonuga manino lenei: “Ia e alofa atu i lou uso a tagata e pei o oe lava.” E tatau ona matuā faatāua e Kerisiano lenei mataupu silisili, pe a latou mananaʻo e faafiafia le Atua.

¹² Seʻi o tatou iloiloina le auala na faamatilatila ai e Iesu le tāua o le tulafono o loo i le Levitiko 19:18. Na fesili atu se Faresaio iā Iesu: “O le ā le poloaʻiga e sili i le Tulafono?” Na tali atu Iesu: “O le poloaʻiga silisili ma le muamua,” ia alofa iā Ieova ma lou lotoatoa, lou ola atoa, ma lou mafaufau atoa. Na toe sii mai e Iesu le Levitiko 19:18, na ia faapea mai: “E faapena foʻi le poloaʻiga lona lua, ʻIa e alofa atu i lou tuaoi e pei o oe lava iā te oe.’” (Mata. 22:35-40) E tele auala e faailoa atu ai lo tatou alofa i tuaoi, ae e iai foʻi se isi mea e tatou te aʻoaʻoina mai i le Levitiko mataupu 19.

13. E faapefea i le tala iā Iosefa ona faataʻitaʻi mai ai le manatu na mulimuli ane tusia i le Levitiko 19:18?

¹³ O se tasi o auala e faaalia ai lo tatou alofa i tuaoi, e ala i le faatatauina o fautuaga o loo i le Levitiko 19:18. Ua faapea mai: “Aua e te tauimasui pe ita faamoemoe.” O le toʻatele o i tatou, atonu e tatou te iloa se tasi o loo ita faamoemoe pe teuloto le ita i se tagata e tatou te faigaluega pe aʻoʻoga faatasi, se tauaiga, po o se isi foʻi o le aiga mo le tele o tausaga. Manatua na teuloto e ʻafa uso e toʻasefulu o Iosefa le ita iā te ia, lea na māfua ai ona latou matuā ʻinoʻino ma faia se gaoioiga leaga iā te ia. (Kene. 37:2-8, 25-28) Ae na matuā ese le auala na tali atu ai Iosefa! Ina ua maua e Iosefa se tulaga pule, na ono mafai ona tauimasui atu i ona ʻafa uso ae na ia faaalia pea le alofa mutimutivale iā i latou. E leʻi ita faamoemoe Iosefa, ae na ia faatatauina le fautuaga lea na tusia mulimuli ane i le Levitiko 19:18.​—Kene. 50:19-21.

14. O le ā ua faailoa mai ai o loo aogā pea mataupu silisili i le Levitiko 19:18?

¹⁴ Na faaalia e Iosefa le lotofaamagalo nai lo le ita faamoemoe pe tauimasui, ma ua ia faataatia ai se faaaʻoaʻoga mo Kerisiano e mananaʻo e faafiafia le Atua. O le gaoioiga foʻi a Iosefa ua ōgatusa lelei ma le tatalo faaaʻoaʻo a  Iesu, lea na uunaʻia ai e Iesu ia faamagalo i latou e agasala mai iā i tatou. (Mata. 6:9, 12) Ua faalaeiau foʻi e le aposetolo o Paulo uso Kerisiano: “Le ʻaupele e, aua tou te tauimasui.” (Roma 12:19) Na ia faalaeiauina foʻi i latou: “Ia faaauau ona onosaʻi le tasi i le isi, ma ia fefaamagaloaʻi ma le lotoatoa pe afai ua faia e se tasi se mea e tigā ai le isi.” (Kolo. 3:13) E lē suia mataupu silisili a Ieova. O loo aogā pea i aso nei mataupu silisili o loo i le tulafono i le Levitiko 19:18.

15. O le ā le faataʻitaʻiga e fesoasoani iā i tatou, e malamalama ai i le māfuaaga e tatau ai ona faamagalo atu ma faagalo faalogona tigā?

¹⁵ Seʻi mātau le faataʻitaʻiga lenei. O faalogona tigā e tai pei o se manuʻa i le tino. O nisi manuʻa e lāiti, ae o nisi e tetelē. Mo se faataʻitaʻiga, atonu e lavea sou tamatamaʻilima a o e tipiina ni fualaau ʻaina mo se kuka. E matuā tigā lenā lavea, ae e lē ogaoga. Pe a mavae ni nai aso, atonu e tatou te lē manatua le mea na lavea. O lea, e mafai foʻi ona tatou tigā ona o ni mea lāiti. Mo se faataʻitaʻiga, atonu e faia e sau uō po o se isi se gaoioiga e leʻi mafaufauina e tatou te tigā ai, ae e mafai lava ona tatou faamagalo atu. Peitaʻi, pe afai e telē se lavea, e suʻi ma fusi e le fomaʻi. Pe afai e lote i taimi uma lenā lavea, o le a atili ai ona leaga le manuʻa ma lē vave ai ona pē. E faapena foʻi le mea e ono faia e se tagata, pe a matuā faatigā se tasi iā te ia. Atonu o taimi uma e mafaufau ai o ia i le tigā o ona faalogona, ma le leaga o le mea ua faia e lenā tagata iā te ia. Ae afai e ita faamoemoe se tasi, o le a atili ai ona tigā ona faalogona. Maʻeu le atamai o le usitaʻia o fautuaga o loo i le Levitiko 19:18!

16. I le Levitiko 19:33, 34, o le ā le auala e tatau ona feutagaʻi ai tagata Isaraelu ma tagata ese, ma o le ā e tatou te aʻoaʻoina mai ai?

¹⁶ Na faatonu e Ieova tagata Isaraelu ia alolofa i o latou uso a tagata. E leʻi uiga atu e na o tagata Isaraelu po o tagata e tutusa o latou lanu e alolofa i ai. Na ia taʻu atu foʻi iā i latou ia alolofa i tagata ese na latou aumau faatasi. O loo manino lenā feʻau i le Levitiko 19:33, 34. (Faitau.) E tatau ona feutagaʻi tagata Isaraelu ma tagata ese e pei o ni “tagatānuu,” ma e tatau ona “alolofa iā i latou” e pei o i latou lava. Mo se faataʻitaʻiga, e tatau i tagata Isaraelu ona faataga tagata ese ma tagata matitiva e selesele mai i pito o a latou faatoʻaga. (Levi. 19:9, 10) O le mataupu silisili e faatatau i le alofa i tagata ese, e faatatau foʻi i Kerisiano i aso nei. (Luka 10:30-37) E faapefea? E  faitau miliona tagata e femalagaaʻi mai i lea atunuu i lea atunuu, ma atonu e nonofo latalata atu nisi iā te oe. E tāua ona feutagaʻi ma nei tane, fafine ma tamaiti i se auala agalelei ma faaaloalo.

17-18. (a) O le ā ua faalaeiauina i tatou e le Levitiko 19:2 ma le 1 Peteru 1:15 e fai? (e) O le ā le galuega tāua ua faalaeiauina i tatou e le aposetolo o Peteru e fai?

¹⁷ O loo faalaeiauina i le Levitiko 19:2 ma le 1 Peteru 1:15 tagata o le Atua ia paia. E tele isi fuaiupu o le Levitiko mataupu 19 e fesoasoani iā i tatou, e iloa ai le mea e tatau ona fai ina ia maua ai le finagalo malie o Ieova. Na tatou talanoaina fuaiupu e iloa ai mea lelei e tatau ona fai, ma mea leaga e tatau ona ʻalofia. * O loo faailoa mai foʻi i isi Tusitusiga Eleni, e finagalo Ieova ia tatou faatatauina nei mataupu silisili i o tatou olaga. Ae na taʻua foʻi e le aposetolo o Peteru se isi mea.

¹⁸ Atonu o loo tatou faia le tele o galuega faaleagaga ma galuega lelei, ae na faamatilatila mai e Peteru se isi galuega e sili ona tāua. A o leʻi faalaeiauina i tatou e Peteru ia paia i a tatou amioga uma, muamua atu na ia faalaeiauina i tatou, ina ia ʻsauniunia o tatou mafaufau mo galuega fitā.’ (1 Pete. 1:13, 15) O ā mea e aofia ai i na galuega? Na faapea mai Peteru o uso faauuina o Keriso, o le a latou “ʻfaalauiloa atu uiga silisili ona lelei’ o lē na valaauina” i latou. (1 Pete. 2:9) O le mea moni, o se faaeaga i Kerisiano uma i aso nei le faia o le galuega e sili ona tāua, lea e fesoasoani i tagata nai lo se isi lava galuega. Talu ai o i tatou o ni tagata paia, maʻeu se faaeaga sili ua tatou maua o le faia o se sao maelega e talaʻi ma aʻoaʻo atu e lē aunoa! (Mare. 13:10) Pe a tatou faia le mea sili e faatatau ai mataupu silisili o loo i le Levitiko mataupu 19, e faamaonia atu ai lo tatou alolofa i lo tatou Atua ma tuaoi. E faaalia atu ai foʻi, e tatou te mananaʻo ʻia paia’ i a tatou amioga.