1, 2. 1) ¿Tuku akxilhwi kʼartículo nema titaxtulha? 2) ¿Tuku naʼakxilhaw kʼuma artículo?

KʼARTÍCULO nema titaxtulh, lichuwinaw makgapitsi tastakyaw nema takilhtinit kcapítulo 19 xla Levítico. Akgtum liʼakxilhtit, kversículo 3 likgalhtawakgaw pi Jehová kawanilh israelitas pi xmaxkikgolh kakni xnatlatnikan. Chu akxilhwi pi la uku tlan namakgantaxtiyaw uma tastakyaw akxni nakamaxkiyaw kinatlatnikan tuku maklakaskinkgo xlakata xmaknikan, xtalakapastaknikan chu xtakanajlakan. Watiya uma versículo, Dios kamalakapastakalh xkachikin pi lu xlakaskinka xlakgachixkuwika kilhtamaku sábado. Maski akinin nialh tapakgsiniyaw uma limapakgsin, kinkamasiyanin akgtum lu xlakaskinka tastakyaw: pi ankgalhin nalimaxtuyaw kilhtamaku xlakata kuenta natlawayaw chuna la skujnanimaw Dios. Chuna nalimasiyayaw pi liskujmaw xlakata xasantos nawanaw chuna la lichuwinan Levítico 19:2 chu 1 Pedro 1:15.

² Kʼuma artículo, chuntiya nalichuwinanaw Levítico 19. ¿Tuku kinkamasiyaniyaw uma capítulo xlakata la nakalikatsiniyaw tiku kgalhikgo akgtum tajatat, chu ni naʼakgskgawinanaw akxni stananaw chu nakapaxkiyaw kintalatamankan? Xlakata xasantos litaxtuputunaw chuna la Dios, kaʼakxilhwi tuku tlan nakatsiniyaw.

3, 4. Chuna la wan Levítico 19:14, ¿la xkalikatsinitkan xwanit israelitas tiku akgatapa chu lakgatsin xwankgonit?

³ (Kalikgalhtawakga Levítico 19:14). Jehová xlakaskin pi xlakskujnin tlan xkalikatsinikgolh tiku xkgalhikgo akgtum tajatat. Akgtum liʼakxilhtit, kawanilh israelitas pi ni lixkajnit xwanikgolh chatum akgatapa, chu ni xlakpuwanikgolh pi xʼakgspulalh  tuku nitlan. ¡Komo chuna xtlawakgolh uma, xlimasiyakgolh pi lu lixkajnit xlikatsikgo! Xlakata chatum akgatapa nila xkgaxmata la xlichuwinanka, nila xtakgalhmakgtayalh.

⁴ Nachuna, kversículo 14 likgalhtawakgayaw pi Dios kawanilh xkachikin pi ni xwilikgolh «tuku naliʼakgchakgxa chatum lakgatsin». Maktum libro lichuwinan xlakata tiku kgalhikgo akgtum tajatat: «Anta kxamakgan Oriente Medio, latamanin lixkajnit xkalikatsinikgo chu nitlan tuku xkatlawanikgo». Max chatum lataman xwililh tuku xliʼakgchakgxli chatum lakgatsin xlakata xtlawanilh tuku nitlan o xlilitsilh. ¡Uma lu lixkajnit! Jehová maklakaskilh limapakgsin xla Levítico 19:14, xlakata nakamakgtaya xkachikin naʼakxilhkgo la nakalikatsinikgo tiku kgalhikgo akgtum tajatat.

5. ¿La tlan nakalimasiyaniyaw talakgalhaman tiku kgalhikgo akgtum tajatat?

⁵ Jesús tlan kalikatsinilh tiku xkgalhikgo akgtum tajatat. Kalakapastakwi tamakatsin nema malakgachanilh Juan tiku xmununan: «Tiku lakgaxokgo xwankgonit lakawanankgo, tiku nila xtlawankgo tlan tlawankgo, tiku xkgalhikgo lepra paksmakgolh, tiku xʼakgatapakgo tlan kgaxmatkgo, tiku xnikgonit kamalakastakwanimaka». Akxni akxilhkgolh xmilagros Jesús, «putum kachikinin tsukukgolh maxkikgo kakni Dios» (Luc. 7:20-22; 18:43). Kstalaninanin Cristo xatapaxuwan stalaniyaw xliʼakxilhtit Jesús chu tlan kalikatsiniyaw, kalakgalhamanaw chu ni lakapala kasitsiniyaw tiku kgalhikgo akgtum tajatat. Xlikana, Jehová ni kinkamaxkinitan litliwakga xlakata natlawayaw milagro. Pero kinkamaxkinitan talakgalhaman nakamaxkiyaw akgtum xatlan tamakatsinin tiku xlikana lakgatsin litaxtukgo o lakgatsin wilakgo xlakata xtakanajlakan: pi nialh makgas naʼanan akgtum paraíso niku latamanin nialh katitatatlakgolh chu xtakanajlakan tlan natawila (Luc. 4:18). Uma tamakatsinin tlawama pi lhuwa latamanin namalankikgo Dios.

6. ¿La kinkamakgtayayan capítulo 19 xla Levítico naʼakgatekgsaw tuku xwan Pulakkaw Limapakgsin?

⁶ Makgapitsi versículos xla Levítico capítulo 19 tlakg kinkalitachuwinanan tuku nakinkamakgtayayan xlakata naʼakgatekgsaw tuku  xwan Pulakkaw Limapakgsin. Akgtum liʼakxilhtit, xlipulaktsayan xwan: «Ni kakgalhananti» (Éx. 20:15). Wi tiku tlan xwa pi kgalhakgaxmatkan uma limapakgsin, kajwatiya kilhchanima ni natiyaya tuku ni mila. Pero max atanu la kgalhanama.

7. ¿Tuku max xtlawalh pi chatum stana xlakatsalalh xlipulaktsayan limapakgsin?

⁷ Chatum stana max tlan xwa pi nikxni xtatamakgxtakgli tuku ni xla. Pero ¿ankgalhin chuna likatsi? Anta kLevítico 19:35, 36, Jehová wa: «Ni kakgalhanantit akxni wi tuku nalhkayatit, napulhkayatit o naʼakxilhatit la xlitsinka. Kamaklakaskintit xaʼakchan pupulhkan chu tuku lipulhkayatit tuku xaskakni chu tuku xachuchutwa». Komo chatum stana xlimaklakaskilh pupulhkan o lilhkan nema ni xaʼakchan xlakata xkaʼakgskgawimilh tiku xtamawanankgo, uma xkilhchani pi xkamakgkgalhanan. Uma tlakg liwana akgatekgsaw akxni likgalhtawakgayaw atanu versículos xla Levítico capítulo 19.

8. ¿La xkamakgtaya judíos Levítico 19:11-13 xlakata namakgantaxtikgo tastakyaw nema xtakilhtinit xlipulaktsayan limapakgsin, chu la kinkamakgtayayan akinin?

⁸ (Kalikgalhtawakga Levítico 19:11-13). Levítico 19:11 wan niku litsuku: «Ni milikgalhanatkan». Chu versículo 13 tamalakxtumi takgalhan akxni tiku stanan akgskgawinan, wan: «Ni kamakglhti mintalataman tuku lakgchan». Wa xlakata, akxni chatum lataman akgskgawinan kxputaskujut o akxni stanan, uma kilhchanima pi kgalhanama. Xlipulaktsayan limapakgsin xwan pi ni xlitakgalhanat xwanit, pero tuku lichuwinan Levítico xkamakgtaya judíos naʼakgatekgskgo la xmakgantaxtikgolh tastakyaw niku xtakilhtiyanit uma limapakgsin. Tlan kitaxtu nalilakpuwanaw la akxilha Jehová akgskgawinankan chu kgalhanankan. Kalilakpuwaw: «Chuna la lichuwinan Levítico 19:11-13, ¿wi tuku tlan xaklakgpalilh, chuna la klikatsi akxni kstanan o chuna la kskuja?».

9. ¿La xkamakgtaya skujnin limapakgsin nema tekgsaw kLevítico 19:13?

⁹ Anan atanu la chatum kstalanina Cristo tiku kgalhi akgtum negocio ni naʼakgskgawinan. Levítico 19:13 wan niku lisputa: «Ni katatamakgxtakgti xtatlaja chatum skujni akgtum tsisni asta lichali». Anta kʼIsrael, lhuwa latamanin xchananankgo, chu tiku xkataskujkgo amakgapitsin xkaxokgonikan akxni ksputa akgtum kilhtamaku. Komo chatum skujni ni xmakglhtinan xtatlaja akxni ksputa akgtum kilhtamaku, ni xkgalhi tumin nema xmaklakaskilh xlakata xkalimawilh xfamilia uma kilhtamaku. Wa xlakata Jehová wa: «Wi tuku maklakaskin chu xtatlaja wa tuku lilatama» (Deut. 24:14, 15; Mat. 20:8).

10. ¿Tuku kinkamasiyaniyan Levítico 19:13?

¹⁰ La uku, lhuwa latamanin ni chali chali kaxokgonikan kxputaskujutkan, wata max makgtum o makgtiy akgatunu papaʼ. Pero tastakyaw xla Levítico 19:13 chuntiya lu xlakaskinka. Makgapitsi malananin nitlan kalikatsinikgo kskujnanin xlakata nichuna kaxokgonikgo chuna la xlilat. Katsikgo pi umakgolh latamanin chuntiya nakataskujkgo maski ni lhuwa la nakaxokgonikan. Tlan nawanaw pi umakgolh malananin katamakgxtakgnima «xtatlaja chatum skujni». Komo chatum kstalanina Cristo kgalhi akgtum negocio chu kgalhi tiku kamaskujuma, kuenta xlitlawat xlakata uma tuku lichuwinamaw. Kaʼakxilhparaw tuku atanu kinkamasiyaniyan capítulo 19 xla Levítico.

11, 12. ¿Tuku lu xlakaskinka lichuwinalh Jesús nema limin Levítico 19:17, 18?

¹¹ Jehová ni kajwatiya kinkawaniyan pi ni kakatlawaniw tuku nitlan amakgapitsin. Uma liwana tasiya tuku wan Levítico 19:17, 18 (kalikgalhtawakga). Anta likgalhtawakgayaw uma limapakgsin: «Kapaxki mintalataman xtachuna  la akstu paxkikana». Uma lu xlakaskinka kitaxtu xpalakata chatum kstalanina Cristo tiku makgapaxuwaputun Dios.

¹² Kaʼakxilhwi la lichuwinalh Jesús pi lu xlakaskinka limapakgsin nema tekgsaw kLevítico 19:18. Akgtum kilhtamaku, chatum fariseo kgalhskilh Jesús: “Anta kxLimapakgsin Moisés ¿tuku tlakg xlakaskinka limapakgsin min?”. Jesús wa pi napaxkiya Jehová xliputum minaku, xliputum milatamat chu xliputum mintalakapastakni wa xapulana chu tlakg xlakaskinka limapakgsin. Chu alistalh lichuwinalh Levítico 19:18 akxni wa: «Xlipulaktiy nema na xtachuna, wa uma: “Milipaxkit mintalataman chuna la miʼakstu paxkikana”» (Mat. 22:35-40). Anan pulaklhuwa la nakalimasiyaniyaw tapaxkit kintalatamankan, pero capítulo 19 xla Levítico nakinkamakgtayayan naʼakxilhaw makgapitsi la chuna natlawayaw.

13. ¿La makgantaxtilh José tuku lichuwinan Levítico 19:18?

¹³ Pulaktum la nalimasiyayaw pi paxkiyaw kintalatamankan wa akxni namakgantaxtiyaw tuku wan Levítico 19:18: «Ni nakamalakgaxokgeya chu na ni nakasitsiniya xkamanan minkachikin». Kimputumkan lakgapasaw chatum lataman tiku maski lhuwata kata titaxtunita, chuntiya sitsini tiku akxtum xtaskuja, tiku lakxtum xtaʼan kʼescuela, o chatum xtalilakgapasni. Kalakapastakwi pi kgalhakaw xtunatalan José lu ksitsinikgonit chu uma tasitsi kamatlawilh tuku lu nitlan (Gén. 37:2-8, 25-28). Pero xla ni kamalakgaxokgelh. Akxni xkgalhi limapakgsin chu tlan xkamalakgaxokgelh nichuna tlawalh, wata kalimasiyanilh talakgalhaman. Ni kasitsinilh, wata makgantaxtilh tuku alistalh tsokgwilika kLevítico 19:18 (Gén. 50:19-21).

14. ¿Tuku xlakata katsiyaw pi tastakyaw nema tekgsaw kLevítico 19:18 chuntiya lu xlakaskinka la uku?

¹⁴ Kstalanina Cristo tiku makgapaxuwaputun Dios xlistalanit xliʼakxilhtit José chu natapatinan, ni nasitsi chu ni namalakgaxokgenan. Uma tatalakxtumi tuku wan oración xla padrenuestro, niku Jesús lichuwinalh pi nakatapatiyaw amakgapitsin tiku kinkatlawanikgoyan tuku nitlan (Mat. 6:9, 12). Nachuna, apóstol Pablo kamaxkilh uma tastakyaw xnatalan: «Wixin tiku lu kkapaxkiyan, niti katamakgapuspitnitit» (Rom. 12:19). Chu na kawanilh:  «Chuntiya kalatatayanitit chu lu kalatapatiputuntit maski wi tuku nakalimakgasitsikanatit» (Col. 3:13). Xtastakyaw Jehová ni talakgpali. La uku chuntiya lu xlakaskinka tastakyaw nema takilhtinit kLevítico 19:18.

15. ¿Tuku liʼakxilhtit kinkamakgtayayan naʼakgatekgsaw pi lu xlakaskinka tapatinankan chu patsankgakan?

¹⁵ Akgtum liʼakxilhtit. Akxni tuku nitlan kinkamamakgkatsiniyan, xtachuna akxni wi niku takgawinitaw: makgapitsi ni tasiya chu amakgapitsi lu tasiya. Akgtum liʼakxilhtit, akxni tlawamaw liwat chu wi tuku lakchukumaw max natamakachukuyaw. Max xapulana lu nakinkakatsaniyan, pero akxni natitaxtu kilhtamaku napaksa chu nialh katilakapastakwi niku xtamakachukunitaw. Xtachuna la uma, max kiʼamigokan nawan o natlawa tuku nichuna xlakapastaknit nema nakinkalimakgasitsiyan o nitlan nakinkamamakgkatsiniyan, pero ni lu tuwa namakgkatsiyaw natapatiyaw. Pero komo tlakg pulhman natamakachukuyaw, max makuchina nakinkatsapaniyan chu nakinkawiliniyan venda. Komo chuntiya naxamayaw kiʼakstukan natlawayaw pi ni tunkun napaksa chu tlakg nitlan katikitaxtulh. Lu nitlan, pero wa uma tuku xtlawalh tiku makgkatsi pi nitlan tuku tlawanikanit. Komo chuntiya nalilakapastaka tuku nitlan titaxtunit chu tuku nitlan tlawanikanit, xtasitsi nitlan tuku natlawani. Xlikana pi tlakg tlan kitaxtu makgantaxtikan xtastakyaw Levítico 19:18.

16. Chuna la wan Levítico 19:33, 34, ¿la xkalikatsinikgolh israelitas tiku xalak atanu kachikinin, chu tuku kinkamasiyaniyan uma?

¹⁶ Akxni Jehová kalimapakgsilh israelitas pi xpaxkikgolh xtalatamankan, ni xkilhchanima pi kajwatiya xpaxkikgolh tiku xalak xkachikin xwankgonit o tiku watiya xcolorkan xkgalhikgo. Na kawanilh pi xpaxkikgolh tiku xalak atanu kachikin xwankgonit pero na anta xkatawilakgolh. Uma liwana lichuwinan Levítico 19:33, 34 (kalikgalhtawakga). Xliʼakxilhtitkan xwanit «tiku xalak atanu kachikin la chatum israelita». Akgtum liʼakxilhtit, xlimastatkan xwanit talakaskin pi tiku xalak atanu kachikin chu tiku lakglimaxkgen xwankgonit ksakkikgolh tuku xkaʼakgataxtuni kxpukuxtukan (Lev. 19:9, 10). Kstalaninanin Cristo na kilimakgantaxtitkan la uku uma tastakyaw pi nakapaxkiyaw tiku xalak alakatanu kachikinin (Luc. 10:30-37). ¿La natlawayaw? Kxlikalanka kakilhtamaku lhuwa millones lamakgolh tiku xalak alakatanu kachikinin, chu max makgapitsi lakatsu wilakgolh niku akinin wilaw. Lu xlakaskinka  pi tlan nakalikatsiniyaw chu nakamaxkiyaw kakni, umakgolh lakchixkuwin, lakpuskatin chu lakkamanan.

17, 18. 1) ¿Tuku kinkamakgpuwantiniyan natlawayaw Levítico 19:2 chu 1 Pedro 1:15? 2) ¿Tuku lu xlakaskinka taskujut wa apóstol Pedro pi kilitlawatkan?

¹⁷ Levítico 19:2 chu 1 Pedro 1:15 wan pi kstalaninanin Cristo xaskulunku kiliwanatkan. Kcapítulo 19 xla Levítico na limin lhuwa versículos nema kinkamakgtayayan nakatsiyaw tuku kilitlawatkan xlakata namakgapaxuwayaw Jehová. Lichuwinanitaw makgapitsi versículos nema masiya tuku kilitlawatkan chu makgapitsi tuku ni kilitlawatkan. * Chu na akxilhnitaw pi ktatsokgni xagriego lichuwinan pi umakgolh tastakyaw chuntiya makgtayanan la uku. Pero apóstol Pedro wi tuku na lichuwinampa.

¹⁸ Xlikana pi kstalaninanin Cristo makgtlawayaw lhuwa taskujut xlakata kintakanajlakan chu nachuna tlawayaw laktlan taskujut. Pero Pedro lichuwinalh pulaktum. Akxni nina xkinkawaniyan pi xaskulunku kiliwanatkan kkilatamatkan, wa: «Kalakkaxwilitit mintalakapastaknikan xlakata natlawayatit lhuwa taskujut» (1 Ped. 1:13, 15). ¿Tuku xkilhchanima? Xla lichuwinalh pi xatalaksakni xnatalan Cristo xʼamakgolh lichuwinankgo xtalakgalhaman Dios kxlilakgatum katiyatni (1 Ped. 2:9). La uku, putum kstalaninanin Cristo kgalhiyaw talakgalhaman xlakata natlawayaw uma lu xlakaskinka taskujut, nema tlakg lhuwa latamanin litamakgtayakgo. Chu lanka talakgalhaman kgalhi xaskulunku xkachikin Dios xlakata ankgalhin xatapaxuwan lichuwinan chu masiya xtachuwin Dios (Mar. 13:10). Xlakata putum uma tuku akxilhwi, kaliskujwi xlakata nalilatamayaw tastakyaw nema tekgsaw kLevítico 19. Chuna nalimasiyayaw pi paxkiyaw kiDioskan chu kintalatamankan, chu pi xaskulunku litaxtuputunaw kxliputum kilatamatkan.