1-2. Zvini hi nga bhula hi zvona ka ndzima yi nga hundza, niku zvini hi to bhula hi zvona ka ndzima leyi?

KA NDZIMA yi nga hundza, hi bhulile hi wusungukati gi vhunako nguvhu gi nga ka Levi cipimo 19. Hi cikombiso, kota lezvi hi nga zvi wona ka vhesi 3, Jehovha i byelile vaIzrayeli lezvaku va kombisa cichavo ka vapswali vabye. Hi wonile lezvi hina nyamutlha hi nga gi tirisisako zvona wusungukati lego hi ku hlayisa vapswali va hina hi tlhelo ga nyama, ga moya, ku va tiyisa ni ku va chavelela. Kwalaha ka vhesi 3, Nungungulu i byelile vanhu vakwe ku va wa fanele ku hlayisa Sabhadho. Hambu lezvi hi kalako hi nga ha hlayisi Sabhadho, hi gondzile ku hi nga tirisa tshinya lego ga nayo hi ku ti siyela cikhati ca ku maha zvilo zva moya hi kukhandzakanya. A ku maha lezvo, zvi komba lezvaku hi ti karatela ku basa, kota lezvi Levi 19:2; na 1 Pedro 1:15 a hi kucako.

² Ka ndzima leyi, hi ta simama ku bhula hi mavhesi man’wani ya Levi cipimo 19. Zvini lezvi a cipimo leci ci hi gondzisako xungetano hi ku kombisa ku khatala hi lava va nga ni wulima go kari, ku nga kanganyisi lomu ka tinegosio ta hina, ni ku kombisa lirandzo ka van’wani? Kota lezvi hi lavako ku basa a ku fana na Nungungulu, a hi woneni lezvi hi gondzako.

3-4. Levi 19:14 i komba ku a vaIzrayeli va wa fanele ku va khomisa kuyini a vanhu vofa tindleve ni lava vofa matihlo?

³ Lera Levi 19:14. Jehovha i wa lava ku a vanhu vakwe va kombisa wunene ka lava va nga ni wulima go kari. Hi cikombiso, i byelile vaIzrayeli ku va nga rukateli munhu wofa tindleve. A kurukatela  loko ku wa patsa ku mu dzukisela kutani ku mu xuvela zvakubiha. Phela i wa nga ta zvizwa lezvi va wulako hi yena, maku i wa nga hi na ndlela ya ku ti wulela cokari. Hikwalaho, a ku maha lezvo yi wa tava xapi ya hombe nguvhu ka munhu wofa tindleve!

⁴ Ahandle ka lezvo, ka vhesi 14 hi kuma lezvaku Jehovha i byelile malandza yakwe ku ma wa nga faneli ku ‘veka a cikhunguvanyiso mahlweni ka cikhumu’. A bhuku go kari gi wula lezvi xungetano hi vanhu va nga hi ni wulima go kari: “Le Oriente Médio a vanhu [lavo] va wa tolovela ku xololiwa va tlhela va xanisiwa.” Kuzvilava a vanhu vo kari va xapi va wa veka nchumu kasi wu phinganyeta munhu wa kufa matihlo a tawa a ti bayisa kutani na va fela ku awa va ta hleka basi. A hi kubiha ka zvona! Ka nayo lowu wu nga ka Levi 19:14, Jehovha i wa vhuna vanhu vakwe a ku wona lezvaku va wa fanele ku va zwela wusiwana lava va nga hi ni wulima go kari.

5. Hi yihi ndlela ya ku kombisa ku ha va zwela wusiwana lava va nga ni wulima go kari?

⁵ Jesu i wa va zwela wusiwana lava va nga hi ni wulima go kari. Alakanya lezvi Jesu a nga ruma vapizani va Johani Mubhabhatisi va ya mu byela. I te: “A zvikhumu makunu zva wona ni zvilima zva famba, a vahlokonho va hanyiswa ni lava vofa tindleve va ingisa, [ni] vafileko va vhuxiwa.” Loku Jesu a mahile zvihlamaliso, “vontlhe lava va nga zvi wona . . . va no dhumisa Nungungulu”. (Luka 7:20-22; 18:43) A maKristu ma tsaka hi ku pimanyisa cikombiso ca Jesu, ma va zwela wusiwana lava va nga ni wulima go kari. Hi kombisa wunene hi tlhela hi va zwela wusiwana a vanhu lavo. Lisine ku Jehovha a nga hi nyikangi ntamu wa ku maha zvihlamaliso. Hambulezvo, hi ni thomo ga ku va bhulela mahungu ya manene xungetano hi paradhise lava va kufa matihlo, ni lava va nga munyameni hi tlhelo ga moya. Hi va vhuna ku tiva lezvaku paradhiseni, a vanhu vontlhe va nga ta ha babya kambe niku va tava ni wunghana ga hombe na Nungungulu. (Luka 4:18) A mahungu lawa ya ma nene ma vhuna vanhu vo tala a ku dhumisa Nungungulu.

6. Levi cipimo 19 i hi vhunisa kuyini ku zwisisa lezvi zvi nga wulilwe ka Milayo ya Khume?

⁶ A mavhesi yo kari ya Levi cipimo 19 ma engetela zvokari ka lezvi zvi wulilweko ka Milayo leyi  ya Khume. Hi cikombiso, a nayo wa wu 8 wu wo wula lezvi basi: “U nga yivi.” (Ekso. 20:15) A vokari kuzvilava va wa ti byela ku loku va nga maha zvontlhe va zvi kotako kasi va nga teki nchumu ca munhu na va nga nyikiwangi, basi, va wo ingisa a nayo lowu. Hambulezvo, zvi wa koteka ku na va yiva hi tindlela tin’wani.

7. A muxavisi a nga tsikisa kuyini ku ingisa a nayo wa wu 8 xungetano hi ku yiva?

⁷ A muxavisi wo kari kuzvilava a nga ha tizwa matshandza a ti byela ku wa tsumbeka hi ku nga tshuki a teka nchumu wu nga mu lumbiko. Kanilezvi, ahati lomu ka tinegosio takwe ke, wa tsumbeka ka van’wani? Ka Levi 19:35, 36, Jehovha i te: ‘Mu nga hambukisi a nongameto [loku mu] ringanisa a kuleha ka cilo, hambu kupimeni ka lezvi zvo tika, hambu ni ku pima wundzeni. Mu tava ni cikalo ci nene, ni maribye ya kona yo lulama; ni efa gi longamileko, ni hini gi lulamileko.’ Loku a muxavisi a tirisa cikalo co kalavela kutani tipimo tin’wani, o yivela makliyenti yakwe. A mavhesi man’wani ya Levi cipimo 19 ma zvi veka kubaseni a ku lezvo ku yiva futsi.

8. Levi 19:11-13, i va vhunisile kuyini vaJudha a ku wona lezvi va nga wu ingisisako zvona a nayo wa wu 8, niku hina hi nga vhunekisa kuyini hi mavhesi lawa?

⁸ Lera Levi 19:11-13. A magezu yo sangula ya Levi 19:11, me: “Mu nga yivi.” A vhesi 13 gi yelanisa ku yiva ni ku nga tsumbeki lomu ka tinegosio, hi ku wula lezvi: ‘U nga [kalaveli] muakelani wa wena.’ Hikwalaho a ku kalavela vanhu lomu ka tinegosio ta hina, zvi yelana ni ku nga tsumbeki ni ku yiva. Laha a nayo wa wu 8 wu nga wula hi kukongoma wuku ‘u nga yivi’, lezvi zvi tsalilweko ka Levi zvi wa ta vhuna vaJudha a ku zwisisa lezvi va nga gi tirisisako zvona a tshinya gi nga ka nayo lowu — lezvi zvi wulako ku va wa fanele ku tsumbeka ka zvontlhe wutomini gabye. Ha vhuneka nguvhu hi ku ehleketa hi lezvi Jehovha a zvi wonisako zvona a ku nga tsumbeki ni ku yiva. Hi nga ti wutisa lezvi: ‘Hi kuya hi Levi 19:11-13, a ku ci kona zvi lavako ku ndzi chukwatisa wutomini ga mina ke? Zva lava ku ndzi chukwatisa zvo kari ka lezvi ndzi mahisako zvona negosio ya mina?’

9. A nayo wu nga ka Levi 19:13 wu wa va vhikelisa kuyini a vatiri?

⁹ Ku ni zvin’wani lezvi a muKristu a nga ni vatiri a faneleko ku ehleketa hi zvona. Levi 19:13, i gumesa hi magezu lawa: ‘U nga hlweli ni hakhelo ya citiri kala ku chikela mandziko.’ Masikwini ya vaIzrayeli, a vanhu vo tala va wa tira lomu masin’wini, niku lava va nga tholiwa va wa hakhelwa kumbheleni ka siku. Makunu loku va nga mu holisi, i wa ta vhumala mali ya ku xava lezvi zvi nga laveka kasi a ngango wakwe wuga a siku lego. Jehovha i no tlhamusela aku: Phela ‘cisiwana, i [yi lava] nguvhu hakhelo yakwe.’ — Deut. 24:14, 15; Mat. 20:8.

10. Zvini hi nga gondzako ka Levi 19:13?

¹⁰ Inyamutlha, a vatiri vo tala va hola kumbiri hi hweti kutani kumbheleni ka yona; a va holisiwi siku ni siku. Hambulezvo, a tshinya ga nayo gi nga ka Levi 19:13 ga ha tira. A vapatrawu vo kari va kalavela vatiri vabye hi ku va nyika muholo wa wutsongwani — wa ku ne a wu yelani ni ntiro lowu va mahako. Va va xolola hi ku tiva ku a vatiri lavo kuzvilava a va na cabye; maku va ta simama ku tira hambu loku va va nyika muholo wa wutsongwani. Hi ndlela yo kari, a vapatrawu lavo vo ‘hlwela ni hakhelo ya zvitiri’ zvabye. Hikwalaho, a muKristu a nga ni vatiri a nga faneli ku va kalavela. Zvezvi a hi woneni zvin’wani hi nga gondzako ka Levi cipimo 19.

11-12. Zvini lezvi Jesu a nga khanyisa hi ku tshaha Levi 19:17, 18?

¹¹ Mhakeni ya ku va khoma khwatsi van’wani, Jehovha i lava zvo hundza ku hi nga va maheli zva hava basi. Lezvo hi zvi wona ka Levi 19:17, 18. (Lera.) Jehovha i wulile mhaka leyi yo dlunyateka, aku: ‘U ta randza muakelani wa wena  kota lezvi u ti randzisako zvona.’ Loku a muKristu a lava ku tsakisa Nungungulu, i fanele ku maha lezvo.

¹² Wona lezvi Jesu a nga khanyisisa zvona lisima la nayo lowu wu tsalilweko ka Levi 19:18. A muFarisi wo kari i no mu wutisa lezvi: “Hi wihi a nayo wa hombe ka yontlhe Nayweni wa Mosi?” Jesu i no hlamula ku “a nayo wa hombe ni wo ranga ka yontlhe” ku randza Jehovha Nungungulu wa hina hi mbilu ya hina yontlhe, ni muhefemulo wa hina wontlhe, ni kupima ka hina kontlhe. A guma a tshaha Levi 19:18, aku: “A wa wumbiri wo fana nawo hi lowu: ‘Randza muakelani wa wena a ku fana ni lezvi u ti randzisako zvona.’” (Mat. 22:35-40) Ku na ni tindlela to tala ta ku kombisa ku ha va randza van’wani. Kanilezvi, hi ta wona to kari ka Levi cipimo 19.

13. A matimu ya Josefa ma hi vhunisa kuyini a ku zwisisa lezvi zvi nga ka Levi 19:18?

¹³ A yin’we ya tindlela ta ku komba ku ha va randza vaakelani va hina, ku tirisa wusungukati gi nga ka Levi 19:18, gi nge: ‘U nga ti photeli, hambu ni ku tshama ni [civiti] hi vanhu va ka n’wina.’ A kutala ka hina ha tiva wokari a vekeleko civiti cigondzani-kuloni, mutiri-kuloni kutani xaka gakwe — kuzvilava hi malembe yo tala. Alakanya ku a vamakabye va Josefa va 10 va wa mu vekele civiti, lezvi zvi nga guma zvi va kuca ku va mu mahela zvilo zvo biha. (Gen. 37:2-8, 25-28) Kanilezvi Josefa i khomile vamakabye vakwe hi ndlela yo hambana nguvhu! Laha a nga hi ni wuhosi, laha ka ku na a ci wonile ci hi cikhati ca ku ti photela ka vamakabye vakwe, i no va kombisa tipswalo. Josefa i wa nga va vekelangi civiti. Kanilezvi, i no maha lezvi zvi nga ka Levi 19:18, lezvi zvi tsalilweko hi ndzhako ka cikhati. — Gen. 50:19-21.

14. Cini ci kombako ku a matshinya ya milayo ma nga ka Levi 19:18, ma ha tira kala nyamutlha?

¹⁴ A maKristu lawa ma lavako ku tsakisa Nungungulu ma fanele ku pimanyisa cikombiso ca Josefa, loyi a nga tsetselela vamakabye vakwe a nga va vekeli civiti a tlhela a nga ti photeli. Hi zvalezvo kambe Jesu a nga wula a cikhati a nga va gondzisa ku khongela a vapizani vakwe, laha a ngaku hi fanele ku tsetselela lava va nga hi wonhela. (Mat. 6:9, 12) Mupostoli Pawule yenawu i ma nyikile wusungukati legi a maKristu-kuloni, aku: “Mu nga ti photeli varandzekako.” (Rom. 12:19) I tlhelile a va kuca aku: “Simamani ku  timiselana ni ku tsetselelana hambu loku a munhu a hi ni cigelo ca ku sola mun’wani.” (Kol. 3:13) A matshinya ya milayo ya Jehovha a ma cici. A matshinya ma nga ka Levi 19:18 ma ha tira kala nyamutlha.

15. Mufananiso muni wu hi vhunako ku zwisisa lisima la ku tsetselela hi mbilu yontlhe?

¹⁵ Ehleketa hi mufananiso lowu: A kubayiseka ni kuva ni civiti hi wokari hi nga zvi fananisa ni zvilondza. A zvokari zva hombe, a zvin’wani zvi tsongwani. Hi cikombiso, loku hi sendzela matsawu hi nga tshuka hi ti tsemanyana litiho. Hambulezvo a cilondzana leco, ci nga ta bayisa kala rini; ci ta hatla ci hola. Andzhako ka siku gin’we kutani mambiri, kuzvilava ne hi nga ta ha zvi tiva a ku ci wa hi kwihi. Hi kufanana, a zvilo zvokari zva hava hi mahelwako a zvi bayisi nguvhu. Hi cikombiso, a munghana wokari a nga wula kutani ku maha zvilo zvi hi khunguvanyisa. Hambulezvo, hi nga zvi kota ku tekela ku mu tsetselela. Mhakeni ya cilondza ca lisine, loku ci hi ca hombe, zvi nga lava ku hiya ka dhokodhela a ya runga a tlhela a bhandicha. Andzhako ka ku rungiwa ni ku bhandichiwa, loku hi wo tshama hi ku ci khomakhoma kutani ku ci vhulula-vhulula, ci wa ta tshama hi ku bayisa ci tlhela ci hlwela ku hola. A ya hava hi ku loyi a nga khunguvanyisiwa nguvhu, a nga maha zvo fana ni lezvo. A nga tshama hi ku ronyingela cilondza hi ku tshama hi ku pimisa zva hava lezvi a nga mahelwa. A lisine hi ku loyi a vekako civiti, hi yena a xanisekako. Makunu, a hi chukwana ku ingisa wusungukati gi nga ka Levi 19:18 ke?

16. Hi kuya hi Levi 19:33, 34, Jehovha i wa lava ku a vaIzrayeli va va khomisa kuyini a valuveli? Hina hi gondza yini ka lezvo?

¹⁶ A cikhati leci Jehovha a nga byela vaIzrayeli ku va fanele ku randza vaakelani vabye, i wa nga wuli ku va wa fanele ku randza vaIzrayeli-kuloni basi. I tlhelile a va byela ku va wa fanele ku randza valuveli va nga hi lomu tikweni gabye. Lezvo hi zvi wona khwatsi ka Levi 19:33, 34. (Lera.) Jehovha i wa lava ku a valuveli va va khomisa ku khwatsi vaIzrayeli-kuloni va tlhela va ‘va randza’ a ku fana ni lezvi va ti randzisako zvona. Hi cikombiso, a vaIzrayeli va wa fanele ku tsika zvisiwana ni valuveli va kutsula. (Levi 19:9, 10) A tshinya ga nayo ga ku randza vanhu va matiko man’wani ga ha tira ni ka maKristu nyamutlha. (Luka 10:30-37) Hi ndlela muni? Ku na ni vanhu va talela ga cima misaveni yontlhe va rurileko va ya hanya ka matiko man’wani, niku zva koteka ku a vokari na va hanya kusuhani na wena. Loku va hi kona, zva lisima nguvhu a ku khoma vanhu lavo — vavanuna ni vavasati ni vanana — hi ndlela ya cichavo.

17-18. (a) Zvini lezvi a bhuku ga Levi 19:2 na 1 Pedro 1:15 ma hi kucako ku maha? (b) I ntiro muni wa lisima lowu mupostoli Pedro a hi kucako ku maha?

¹⁷ A bhuku ga Levi 19:2 na 1 Pedro 1:15, ma kuca vanhu va Nungungulu lezvaku va basa. A mavhesi man’wani ya Levi cipimo 19 ma nga hi vhuna ku tiva zvin’wani hi nga mahako kasi hi tsakelwa hi Jehovha. Hi bhulile hi mavhesi yo kari ma hi kombileko zvilo zvo kari zva zvi nene hi faneleko ku maha ni zvokari hi nga faneliko ku maha. * A Mitsalo ya ciGreki ya wuKristu yi komba ku Jehovha wa ha simama ku lava lezvaku hi tirisa matshinya lawo ya milayo wutomini ga hina. Kanilezvi, mupostoli Pedro i engetele nchumu wun’wani hi faneleko ku maha.

¹⁸ Zva koteka ku na hi khozela Jehovha hi kukhandzakanya hi tlhela hi va mahela zva zvi nene van’wani. Hambulezvo mupostoli Pedro i kucile maKristu a ku ma maha nchumu wun’wani wa lisima nguvhu. Na a nga se hi kuca ku hi basa mahanyeleni ya hina wontlhe, i wulile lezvi: “Longiselani a kupima ka n’wina kasi mu tira.” (1 Ped. 1:13, 15) I ntiro muni walowo? Pedro i te a maKristu ma totilweko ma wa ta “‘kanela a matshamela ya ma nene’ ya Loyi a ma vitanileko”. (1 Ped. 2:9) Hi lisine, a maKristu wontlhe ma na ni thomo ga ku maha ntiro lowu wa lisima — lowu wu vhunako nguvhu vanhu a ku hundza mitiro yontlhe. Handle ko kanakana, hina vanhu vo basa va Nungungulu hi ni thomo ga hombe ga ku contlhe cikhati hi chumayela ni ku gondzisa hi ku hiseka! (Mar. 13:10) Loku hi maha zvontlhe hi zvi kotako kasi ku tirisa wusungukati gi nga ka Levi cipimo 19, hi komba lezvaku ha mu randza Nungungulu wa hina ni vaakelani va hina. Ahandle ka lezvo, hi komba lezvaku hi lava ku ‘basa’ mahanyeleni ya hina wontlhe.