1-2. (a) Miˬyehˇ gʼaˬ kʼehˇ smˇ gʼaˬ˗ahˇ aˬ jeˬ jahˇ lehˇ ehˇ nehˬ˗euˬ nga? Aˬ yawꞈ maꞈ aˬ joˆ˗ehˇ jahˇ˗euˬ nga? (b) Heu kawˆ laꞈ kʼoeˇ aˬ dui aˬ jeˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ja sawˇ˗eu nga?

 A.D 32 Baˬsaˬkaˬ Bawˬ˗iˬ jiˇ ngeh, Yeˬsuˇ gʼaˬ kʼehˇ Beˬtuˆluˆ hawˇ˗eu Yaˬkoˆ uˬ taꞈ, Yoˇhaˬ˗ahˇ sheuˬ˗awˇ goˇ˗eu gawˬ jawˬ kʼoeˇ taˆ le daˆ˗euˬ meh. Gawˬ jawˬ teu naˇ Heˬlaˬmoˬ gawˬ jawˬ pyeuꞈ gaˇ duˇ˗eu meh. Teu gaˇ aˬ yawꞈ maꞈ smˇ gʼaˬ Yeˬ suˇ˗euˬ gʼawˇ mawˇ paˇ iˇ˗eu zahˬ dui dui leˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu aˇ baˇ˗ahˇ ya mawˇ˗euˬ meh. Teu ngeh Yeˬsuˇ˗euˬ “myaˆ pyawˬ nahˇ ma loꞈ˗ehˇ yaw shehꞈ bya˗awˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ mehˬ tsoeˬ pyuˇ deuˬ ni gʼeh˗awˇ naˇ guiˇ guiˇ laˇ˗eu meh.” (Maꞈtehˬ 17:1-4) Kʼoeˇ naˇ aˬ yawꞈ maꞈ smˇ gʼaˬ “Heu˗aˬ, ngaˇ gaˬ dui dui˗awˇ nui kʼahˇ shiˇ dui dui˗eu ngaˬ˗euˬ zaˬ maˇ ma. Aˬ yawꞈ˗euˬ dawˬ˗ahˇ naˇ haˬ geuꞈ˗awˬ” lehˇ ehˇ˗eu Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ teˇ saˇ˗ahˇ ya gaˬ˗euˬ meh. (Maꞈtehˬ 17:5) Aˬ yawꞈ maꞈ smˇ gʼaˬ Yeˬsuˇ˗euˬ dawˬ˗ahˇ naˇ haˬ geuꞈ˗eu lehˇ aˬ yawꞈ maꞈ˗euˬ dehꞈ jeˬ dehꞈ kawˆ˗ahˇ neh mˇ mawˇ˗euˬ meh. Aˬ dui aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ dzaw geuꞈ mawꞈ˗eu ma.

² Dzeuˇ yaꞈ˗euˬ kawˆ˗ahˇ aˬ dui Yeˬsuˇ˗euˬ teˇ saˇ˗ahˇ gaˬ leˇ˗eu lehˇ ehˇ˗eu heu naˇ, aˬ dui tiˬ jeˬ na˗ahˇ maˬ mˇ ni byehˇ dzeh gaˇ ehˇ˗eu lehˇ ya siˬ˗euˬ ma. Heu kawˆ laꞈ kʼoeˇ naˇ aˬ dui Yeˬsuˇ neh bi mˇ˗euˬ gaˇ kawˆ nyiˬ kawˆ˗ahˇ ja sawˇ ma.

3. Maꞈtehˬ 7:13, 14-ahˇ haw ngeh, aˬ dui aˬ jeˬ jahˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nga?

³ Maꞈtehˬ 7:13, 14-ahˇ gui. Jaˇliꞈ heu deuˆ˗ahˇ Yeˬsuˇ ‘saˇ lehˆ ni gʼeh˗eu’ gaˇ ma hawˇ˗eu, “shaˬ dui dui˗eu” gaˇ ma˗ahˇ ngehˬ keuˆ taˬ˗euˬ meh. Aˬ dui heu nyiˬ kahˇ˗ahˇ neh aˬ geu kahˇ cah˗eu lehˇ ya tseˇ meh. Yawˬ kahˇ yawˬ lehˇ maˬ paˇ jaˆ meh. Aˬ dui neh tseˇ˗euˬ jeˬ heu naˇ, aˬ dui mˬ maˬ maˬ byaˆ zaˇ ziˇ dehꞈ˗eu jeˬ za˗eu maˬ za˗eu nehˬ˗ehˇ taꞈ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗eu miˇ neh, aˇ yeˇ huiˬ dui dui meh.

4. ‘Saˇ lehˆ ni gʼeh˗eu’ gaˇ ma heu naˇ, aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh˗eu nga?

⁴ Aˬ dui gaˇ ma heu nyiˬ kahˇ˗euˬ beu gaˇ˗eu jeˬ˗ahˇ ya siˬ nya taˬ˗eu  meh. ‘Saˇ lehˆ ni gʼeh˗eu’ gaˇ ma heu naˇ cah˗eu yaw awˬ miˇ neh tsawˇ haˬ deuˬ ya leˇ˗eu meh. Tsawˇ haˬ yaw myaˬ gʼaˬ gaˇ ma heu kahˇ˗ahˇ cah˗eu lehˇ tseˇ˗eu miˇ neh nui ma nyiˇ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ Saˬdaˬ tsawˇ haˬ deuˬ˗ahˇ gaˇ ma heu kahˇ˗ahˇ bi cah mawꞈ˗awˇ, gaˇ ma heu kahˇ˗ahˇ cah˗eu deuˬ aˇ saˬ saˬ leˇ ngeh shiˇ˗eu jeˬ˗ahˇ aˇ saˬ ya saˬ meh lehˇ maˬ siˬ nya˗a.—1 Gawˇliˬtu 6:9, 10; 1 Yoˇhaˬ 5:19.

5. Yaw myaˬ gʼaˬ “shaˬ dui dui˗eu” gaˇ ma˗ahˇ cah nya˗eu gʼaˇ duˬ, aˬ jeˬ jahˇ˗euˬ nga?

⁵ ‘Saˇ lehˆ ni gʼeh˗eu’ gaˇ ma nehˬ˗ehˇ beu gaˇ˗eu gaˇ ma naˇ, “shaˬ dui dui˗eu” gaˇ ma pyeuꞈ meh. Yeˬsuˇ gaˇ ma heu kahˇ˗ahˇ cah˗eu tsawˇ haˬ deuˬ yaw cuiˆ meh lehˇ ehˇ˗eu meh. Aˬ jeˬ miˇ neh? Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, Yeˬsuˇ yaw nyiˇ 15-ahˇ aˬ yawꞈ˗euˬ zaˬ lahˇ deuˬ˗ahˇ Miˬyehˇ gʼaˇ duˬ ngehˬ dah˗eu jaˬ myawꞈ deuˬ˗ahˇ yahˇ˗awˬ lehˇ saˇ tiˇ biꞈ taˬ˗euˬ miˇ neh meh. (Maꞈtehˬ 7:15) Nymˬ˗mˇ iˬ nah miˇ tsaˬ kʼoeˇ taˆ zahˇ aˇ heˇ zahˇ˗ahˇ neh jaˆ˗awˇ, myaˬ tiˬ paˆ naˇ aˬ yawꞈ maꞈ yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ˗ahˇ mehˬ luꞈ ma lehˇ ehˇ˗eu meh. Teu miˇ neh tsawˇ haˬ gʼawˬ mya lam gʼaˬ tiˬ jeˬ˗iˬ shaˇ noeˬ maˬ doˆ ni, aˬ geu zahˇ˗ahˇ ya jah˗eu jiˇ maˬ siˬ laˇ˗eu miˇ neh, dehꞈ˗eu jeˬ za˗eu gaˇ ma˗ahˇ maˬ paˇ poˆ˗euˬ meh. Maˇ diˇ naˇ dehꞈ˗eu jeˬ zaˬ˗eu gaˇ ma heu kahˇ˗ahˇ poˆ mawˇ nya meh. Yeˬsuˇ “Naw maꞈ ngaˬ neh mehˬ nehˬ tsoˆ nehˬ˗euˬ dawˬ deuˬ˗ahˇ naˇ haˬ geuꞈ naˇ, maˇ maˇ ni ngaˬ˗euˬ zaˬ lahˇ ma. Yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ˗ahˇ naw maꞈ siˬ nya laˇ˗awˇ, yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ naw maꞈ˗ahˇ bi buˬ˗iˇ tehꞈ˗a” lehˇ ehˇ˗eu meh. (Yoˇhaˬ 8:31, 32) Nawˇ tsawˇ haˬ myaˬ tiˬ paˆ˗euˬ mehˬ nah maˬ caw teh ni yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ˗ahˇ poˆ˗eu miˇ neh laˬ kʼaˬ cehˇ laˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu meh. Nawˇ Miˬyehˇ nawˬ˗ahˇ aˬ jeˬ bi mˇ mawꞈ˗eu lehˇ siˬ nya mawꞈ˗eu miˇ neh Jaˇliꞈ yaw kʼaˆ˗ehˇ pyehˆ tseˇ˗awˇ, Yeˬsuˇ neh mehˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ jiˇ naˇ haˬ geuꞈ˗eu uˬ taꞈ, Yeˬhawˇbaˬ nui kʼahˇ bi shiˇ˗eu gʼaˇ duˬ zahˇ kʼawꞈ deuˬ mehˬ bahˬ˗eu jeˬ hawˇ˗eu zahˇ kʼawꞈ nehˬ˗ehˇ taꞈ˗eu bawˬ˗iˬ deuˬ˗ahˇ jiˇ maˬ ya jahˇ nga lehˇ ya siˬ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ nawˇ, Miˬyehˇ bi mˇ mawꞈ˗eu jeˬ˗ahˇ mˇ˗awˇ, Miˬyehˇ nui kʼahˇ shiˇ˗eu jeˬ˗ehˇ dehꞈ poˆ dehꞈ paˇ˗eu lehˇ ehˇ˗eu heu naˇ yaw awˬ maˬ ngeuˇ˗eu lehˇ jiˇ ya siˬ˗euˬ meh. (Maꞈtehˬ 10:34-36) Ehˇ kʼawꞈ nawˇ mˬ taˆ Aˬdaˬ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ gaˬ˗awˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ nui kʼahˇ bi shiˇ mawꞈ˗eu miˇ neh teu loꞈ˗ehˇ leh jeh˗awˇ mˇ˗euˬ meh. Teu miˇ neh Yeˬhawˇbaˬ nawˬ˗ahˇ nui kʼahˇ shiˇ˗eu yaw duˬ baw meh.—Dawˬdaˬ 27:11.

6. Ja ceuˬ 119:9, 10, 45, 133-ahˇ ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ, aˬ dui˗ahˇ shaˬ˗eu gaˇ ma˗ahˇ cah daˆ leꞈ nya ni caw ba nehˬ˗eu jeˬ naˇ aˬ jeˬ nga?

⁶ Aˬ dui shaˬ dui dui˗eu gaˇ ma˗ahˇ cah luꞈ naˇ, gaˇ ma teu kahˇ˗ahˇ cah daˆ leꞈ nya ni caw ba nehˬ˗eu aˬ jeˬ nga? Yaw jeˬ ma jeˬ heu˗ahˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Aˬ myah myah naˇ gawˬ jawˬ kʼoeˇ taˆ jaˆ˗eu suꞈ dui shaˬ dui dui˗eu gaˇ ma˗ahˇ kmˇ cehˇ mˇ taˬ˗eu meh. Kmˇ cehˇ heu naˇ, lawˬ liˬ˗ahˇ gaˇ ma mehˬ dzaˬ˗ahˇ aˇ dzehˬ˗ehˇ maˬ bi oe peh ni caw ba nehˬ˗eu uˬ taꞈ, lawˬ liˬ˗ahˇ maˬ bi poˆ ka˗iˇ ni jiˇ caw ba nehˬ˗eu meh. Lawˬ liˬ yeuꞈ˗eu deuˬ kmˇ cehˇ heu bahˬ˗eu lehˇ miˇ˗a, lawˬ liˬ yeuꞈ˗eu jiˇ maˬ laˇ nya lehˇ tiˬ gʼaˬ˗iˬ maˬ ehˇ˗a. Jaˇliꞈ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsaˬ˗eu dawˇ˗eu zahˇ heu jiˇ kmˇ cehˇ nehˬ˗ehˇ duˇ leˇ˗eu meh. Heu naˇ aˬ dui˗ahˇ shaˬ dui dui˗eu gaˇ ma˗ahˇ cah daˆ leꞈ nya ni caw ba nehˬ˗eu meh.—Ja ceuˬ 119:9, 10, 45, 133-ahˇ gui.

7. Zaˬ guˬ deuˬ shaˬ dui dui˗eu gaˇ ma˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ haw paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nga?

⁷ Zaˬ guˬ deuˬ˗oˇ, naw maꞈ˗ahˇ shaˇ noeˬ ngeh tiˬ poˆ na Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsaˬ˗eu dawˇ˗eu zahˇ˗ahˇ caw teh˗eu aˇ dzehˬ˗ehˇ shaˬ nya lehˇ noeˬ laˇ miˇ˗a laˬ? Saˬdaˬ nawˬ˗ahˇ teu loꞈ˗ehˇ bi noeˬ mawꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ naw maꞈ˗ahˇ saˇ lehˆ ni gʼeh˗eu gaˇ ma˗ahˇ cah luꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ bi haw tsoˆ mawꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ maꞈ˗ahˇ haw ngeh laˬ kʼaˬ cehˇ dui dui gaˇ duˇ˗eu meh. Saˬdaˬ naw maꞈ˗ahˇ sahˬ boꞈ dzaw cawˬ deuˬ˗ahˇ neh maˬ ehˇ, Iˇteuꞈnehꞈ˗ahˇ neh maˬ ehˇ, naw maꞈ˗euˬ dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu jeˬ maˬ jaˆ nya lehˇ noeˬ laˇ ni jahˇ luꞈ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ, Saˬdaˬ aˬ dui˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ tsaˬ˗eu dawˇ˗eu zahˇ heu baˬ da neh, yaw dehꞈ dehꞈ˗eu jiˇ  laˬ kʼaˬ maˬ ya cehˇ nya lehˇ bi noeˬ mawꞈ˗eu meh. b Ehˇ kʼawꞈ Saˬdaˬ aˬ yawꞈ˗euˬ gaˇ ma˗ahˇ cah luꞈ˗eu deuˬ˗ahˇ aˇ saˬ saˬ leˇ ngeh aˬ jeˬ˗ahˇ ya tahˬ puˬ˗eu lehˇ maˬ bi siˬ nya mawꞈ˗a lehˇ taˬ ngehˇ. Ehˇ kʼawꞈ Yeˬhawˇbaˬ naˇ dehꞈ˗eu jeˬ za˗eu gaˇ ma˗ahˇ cah luꞈ˗eu deuˬ mehˬ hu paw aˬ jeˬ jeˇ˗euˬ guiˬ lahˬ za˗eu lehˇ maˇ jawˆ ni ehˇ taˬ˗euˬ meh.—Ja ceuˬ 37:29; Iˇsaˬyaˇ 35:5, 6; 65:21-23.

8. Zaˬ guˬ deuˬ Oˇlaˬ˗ahˇ neh aˬ jeˬ dzaw geuꞈ nya˗eu nga?

⁸ Aˬ dui Oˇlaˬ lehˇ kuˇ˗eu mehˇ nmˇ zaˬ guˬ tiˬ gʼaˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ haw ma. c Dzaw cawˬ deuˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ yuꞈ taꞈ jawˇ taꞈ˗eu gaˇ kawˆ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ, nyehꞈ suꞈ˗eu meh. Aˬ yawꞈ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ Saˇ kiˇ pyeuꞈ˗awˇ, Jaˇliꞈ zahˇ˗ahˇ mˇ caw de lehˇ ehˇ nehˬ ngeh ngehˬ˗ehˇ dzehˬ aˬ yawꞈ˗euˬ dzaw cawˬ zaˬ miˬ aˬ buˇ deuˬ aˬ yawꞈ˗ahˇ ngehˬ˗ehˇ paˇ lawˬ haw laˇ˗eu meh. Ehˇ kʼawꞈ Oˇlaˬ naˇ yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ˗ahˇ ziꞈ dah ni tuˆ tehˬ taˬ˗euˬ meh. Oˇlaˬ˗ahˇ nyehꞈ suꞈ laˇ˗eu dzaˇ˗i gaˇ kawˆ tiˬ kawˆ paˇ jaˆ˗a siˬ. Oˇlaˬ ehˇ˗eu “Saˬ  laˬ deuˬ ngaˬ˗ahˇ sahˬ boꞈ dzaw goˇ lehˇ gʼaˬ biꞈ˗eu meh. Ngaˇ sahˬ boꞈ maˬ dzaw goˇ naˇ muiˬ˗eu gaˇ deuˬ maˬ poˆ nya˗eu uˬ taꞈ, dehꞈ ziˇ laꞈ kʼoeˇ laˬ kʼaˬ maˬ cehˇ˗a lehˇ ehˇ˗eu meh.” Oˇlaˬ˗ahˇ caw ba nehˬ˗euˬ jeˬ naˇ aˬ jeˬ nga? Aˬ yawꞈ “Ngaˇ aˇ muˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ yaw gʼoeˇ gʼoeˇ lehˇ jawˇ˗euˬ ma. Aˬ yawꞈ maꞈ ngaˬ˗euˬ nymˇ jiˇ loꞈ˗ehˇ pyeuꞈ laˇ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ ngaˇ yawˬ haˇ yawˬ ha Jaˇliꞈ pyehˆ tseˇ˗eu leh jeh˗awˇ, ngehˬ˗ehˇ pyehˆ tseˇ naˇ ngehˬ˗ehˇ ngaˬ neh ya dzaw˗euˬ jeˬ yaw tsaˬ yaw dawˇ jeˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ jah ziꞈ dzehˬ laˇ nyaˬ. Teu baˬ da neh ngaˇ Yeˬhawˇbaˬ˗euˬ gaˇ mˇ ma lehˇ noeˬ tsehˆ nya˗euˬ ma” lehˇ ehˇ˗eu meh.

9. Aˬ dui shaˬ dui dui˗eu gaˇ ma˗ahˇ cah daˆ leꞈ nya˗eu gʼaˇ duˬ aˬ jeˬ ya jahˇ˗eu nga?

⁹ Saˬdaˬ aˬ dui˗ahˇ dehꞈ˗eu jeˬ˗euˬ gaˇ ma˗ahˇ maˬ bi cah daˆ leꞈ mawꞈ˗a. Aˬ yawꞈ aˬ dui˗ahˇ tsawˇ haˬ myaˬ tiˬ paˆ cah˗eu “luˬ˗iˇ seˇ˗iˇ˗eu gaˇ ma” pyeuꞈ˗eu saˇ lehˆ ni gʼeh˗eu gaˇ ma˗ahˇ bi cah mawꞈ˗eu meh. (Maꞈtehˬ 7:13) Ehˇ kʼawꞈ aˬ dui Yeˬsuˇ˗euˬ ehˇ dawˬ˗ahˇ naˇ haˬ daˆ leꞈ˗awˇ, shaˬ dui dui˗eu gaˇ ma heu kahˇ naˇ, aˬ dui˗ahˇ uˆ kaˬ uˆ lahˇ˗eu jeˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ haw naˇ, aˬ dui gaˇ ma heu kahˇ˗ahˇ cah daˆ leꞈ nya˗eu meh. Nymˬ˗mˇ aˬ dui Yeˬsuˇ neh aˬ dui˗ahˇ mˇ lehˇ ehˇ˗eu dzaˇ˗i tiˬ jeˬ˗ahˇ paˇ haw ma.

10. Maꞈtehˬ 5:23, 24-ahˇ haw ngeh, Yeˬsuˇ aˬ dui˗ahˇ aˬ jeˬ jahˇ lehˇ ehˇ˗eu nga?

¹⁰ Maꞈtehˬ 5:23, 24-ahˇ gui. Yeˬsuˇ Yuˇdaˆ tsawˇ haˬ deuˬ˗euˬ gʼaˇ duˬ aˇ yeˇ huiˬ˗eu gaˇ kawˆ tiˬ kawˆ˗ahˇ ngehˬ keuˆ˗euˬ meh. Aˇ baˇ heu˗ahˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Tsawˇ ha tiˬ gʼaˬ uˬ duˬ tahˬ nymˇ nymˇ ma˗ahˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ lawˇ˗eu shehˇ˗eu lehˇ laˇ˗euˬ lehˇ ehˇ˗awˬ. Aˬ yawꞈ lawˇ˗eu shehˇ˗eu gʼaˇ duˬ piˇ ma˗ahˇ jeˬ zaˬ a nehˬ˗eu lehˇ gʼeh ngeh, mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ nui ma pehˇ luꞈ˗eu gaˇ kawˆ˗ahˇ noeˬ doˆ laˇ naˇ, lawˇ˗eu shehˇ˗eu jeˬ teu byehˇ dzeh taˬ yaꞈ˗awˇ, mehˇ nmˇ teu gʼaˬ jawˇ gaˇ ya cehˆ gʼeh˗eu meh. Aˬ jeˬ miˇ neh? Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ lawˇ˗eu shehˇ˗eu jeˬ taꞈ˗ehˇ aˇ yeˇ huiˬ dzehˬ˗eu jeˬ paˇ jaˆ˗a siˬ laˬ? Yeˬsuˇ “nawˬ˗euˬ mehˇ nmˇ nehˬ˗ehˇ jahˇ tsaˬ geuꞈ gʼaˬ miˇ tsa paˇ gʼoꞈ poˆ laˇ˗awˇ, lawˇ˗eu shehˇ˗eu jeˬ mˇ˗awˬ” lehˇ maˇ jawˆ ni ehˇ˗eu meh.

11. Yaˬkoˆ Iˇsawˇ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ˗eu gʼaˇ duˬ aˬ joˆ˗ehˇ leh jeh˗euˬ nga?

¹¹ Tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ ni jahˇ˗eu jeˬ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ, aˬ dui Yaˬkoˆ˗ahˇ neh gʼawˬ mya jeˬ dzaw geuꞈ nya˗eu meh. Yaˬkoˆ yawˬ ha dehꞈ le˗euˬ jawˇ kʼahˬ˗ahˇ neh doˆ iˇ˗euˬ 20 kʼoꞈ ehˇ gʼaˬ ni byah laˇ ngeh, Yeˬhawˇbaˬ mˬ taˆ gʼaˬ kʼehˇ˗ahˇ zmˬ˗awˇ, aˬ yawꞈ˗ahˇ yawˬ ha neh dehꞈ le˗euˬ jawˇ kʼahˬ˗ahˇ gʼoꞈ iˇ lehˇ bi ehˇ nehˬ le˗euˬ meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 31:11, 13, 38) Ehˇ kʼawꞈ teu naˇ maˬ awˬ˗a. Aˬ jeˬ miˇ neh ehˇ naˇ, aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ doˆ Iˇsawˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ sehꞈ mawꞈ˗eu miˇ neh meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 27:41) Teu ngeh Yaˬkoˆ aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ doˆ aˬ yawꞈ˗ahˇ nymˬ˗mˇ keuˆ ni bye luꞈ˗eu maˬ siˬ lehˇ noeˬ˗eu miˇ neh, “noeˬ shaˬ˗awˇ guˆ”˗eu meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 32:6) Yaˬkoˆ aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ doˆ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni aˬ jeˬ jahˇ˗euˬ nga? Dahˬ beh˗eu jeˬ naˇ, aˬ yawꞈ gaˇ kawˆ heu nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ yaw kʼaˆ˗ehˇ shaˇ˗awˇ, dzawˇ nehˬ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ aˬ yawꞈ, aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ doˆ Iˇsawˇ˗ahˇ laꞈ sawˬ gʼawˬ mya jeˬ sha nehˬ˗euˬ meh. (Aˇdahˬbeh˗eu 32:9-15) Yaˬkoˆ aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ doˆ˗ahˇ ya mawˇ ngeh, tiˬ poˆ nyiˬ poˆ tehꞈ˗ehˇ maˬ ngeuˇ˗eu shiꞈ poˆ keuˆ ni awˆ byaˆ˗awˇ, aˬ yawꞈ jawˇ paw neh jeˬ hu yaw zeu baw nehˬ˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ teu loꞈ˗ehˇ taˬ aw˗awˇ, yaw zeu baw nehˬ˗eu heu neh aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ doˆ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni leh jeh˗euˬ meh.—Aˇdahˬbeh˗eu 33:3, 4.

12. Aˬ dui Yaˬkoˆ˗ahˇ neh aˬ jeˬ ya siˬ˗euˬ nga?

¹² Aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ˗eu gaˇ kawˆ nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ Yaˬkoˆ, Iˇsawˇ˗ahˇ mawˇ dzoeˇ˗iˇ gʼaˇ duˬ aˬ yawꞈ neh lehˬ hmˬ˗awˇ, mˇ nehˬ˗euˬ jeˬ˗ahˇ neh gʼawˬ mya jeˬ dzaw geuꞈ nya˗eu meh. Yaˬkoˆ taˬ aw˗eu laꞈ kʼoeˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ caw ba nehˬ laꞈ lehˇ shaˇ˗euˬ meh. Kʼoeˇ naˇ aˬ yawꞈ aˬ yawꞈ˗euˬ aˇ doˆ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ˗eu gʼaˇ duˬ, kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh leh jeh˗awˇ jahˇ˗euˬ heu neh aˬ yawꞈ neh guiˬ lahˬ shaˇ˗euˬ loꞈ˗ehˇ mˇ caw˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ Iˇsawˇ˗ahˇ ya mawˇ ngeh, aˬ suˇ gʼaˬ lehˬ˗eu lehˇ pyehˇ pyehˇ˗ehˇ maˬ jawˇ ni, tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ˗eu jeˬ˗ahˇ tehꞈ˗ehˇ noeˬ tsoˆ taˬ˗euˬ meh. Aˬ dui Yaˬkoˆ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ dzaw geuꞈ nya˗eu nga?

13-14. Aˬ dui mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ gʼaˬ˗euˬ nui ma˗ahˇ laˆ deuˬ nehˬ˗euˬ naˇ, aˬ jeˬ jahˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nga?

¹³ Aˬ dui dehꞈ˗eu jeˬ˗euˬ gaˇ ma˗ahˇ cah daˆ leꞈ mawꞈ naˇ, mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ ni ya leh jeh˗eu meh. (Loˇmaˆ 12:18) Aˬ dui mehˇ nmˇ tiˬ gʼaˬ gʼaˬ˗euˬ nui ma˗ahˇ laˆ deuˬ nehˬ˗euˬ naˇ, aˬ jeˬ jahˇ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nga? Yaˬkoˆ loꞈ˗ehˇ duˇ ni aˬ dui jiˇ gaˇ kawˆ teu nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ, Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ yaw kʼaˆ˗ehˇ shaˇ nya˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ aˬ dui mehˇ nmˇ teu gʼaˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ nya ni caw ba nehˬ laꞈ lehˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ shaˇ nya meh.

¹⁴ Aˬ dui aˇ yamˬ yuˇ˗awˇ yawˬ haˇ yawˬ ha aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh˗eu tiˬ gʼaˬ pyeuꞈ nya lehˇ ya pyehˆ tseˇ˗eu meh. Aˬ dui yawˬ ha˗ahˇ heu loꞈ˗ehˇ naˇ haˬ nya meh. ‘Ngaˇ nui ma keuˆ˗eu laꞈ kʼoeˇ taˬ aw˗awˇ mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ miˇ˗a laˬ? Ngaˇ yawˬ ha jawˇ paw neh jeˬ hu mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ naˇ Yeˬhawˇbaˬ hawˇ˗eu Yeˬsuˇ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ gʼeh leˇ˗eu nga?’ Heu loꞈ˗ehˇ naˇ haˬ˗eu jeˬ heu naˇ aˬ dui˗ahˇ Yeˬsuˇ˗euˬ dawˬ˗ahˇ naˇ haˬ ni hawˇ˗eu taˬ aw˗awˇ, mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ ni caw ba nehˬ laꞈ˗eu meh. Gaˇ kawˆ teu nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ aˬ dui Yaˬkoˆ˗ahˇ neh dzaw geuꞈ nya meh.

15. Aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ ngeh, Eˇpeˇsu 4:2, 3 laꞈ kʼoeˇ ahˇ˗eu Jaˇliꞈ zahˇ˗ahˇ aˬ joˆ˗ehˇ mˇ caw nya˗eu nga?

¹⁵ Yaˬkoˆ Iˇsawˇ nehˬ˗ehˇ mawˇ ngeh maˬ taˬ aw ni aˬ suˇ gʼaˬ lehˬ˗eu lehˇ pyehˇ pyehˇ˗ehˇ teuˆ naˇ, aˬ jeˬ pyeuꞈ laˇ nya˗eu nga lehˇ shaˇ noeˬ haw sheˇ. Gaˇ kawˆ teu paˇ doeˇ dzehˬ laˇ nya˗eu meh. Aˬ dui jiˇ mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ laˆ tsaˬ laˆ tsahˇ kʼoꞈ ngeh ya taˬ aw˗eu meh. (Eˇpeˇsu 4:2, 3-ahˇ gui.) Dawˬdaˬ 18:19-ahˇ “Mehˇ nmˇ yaw kaˬ ngehˬ gʼeh˗eu jeˬ˗aˬ, meuˬ meuˬ lahˇ loꞈ˗ehˇ ziꞈ dah ni gʼeh˗awˇ, mehˇ nmˇ yaw kaˬ ceh dzaˬ˗eu jeˬ˗aˬ, miˇ kaˬ taw paˆ gaˇ duˇ˗eu meh” lehˇ ehˇ taˬ˗euˬ meh. Aˬ dui taˬ aw˗eu laꞈ kʼoeˇ lehˬ˗iˇ miˬ˗a lehˇ tahˬ shaˇ naˇ, “meuˬ meuˬ lahˇ”˗ahˇ le ahˇ˗eu, maˬ ngeuˇ naˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ˗eu awˬ dzehˬ˗eu meh.

16. Aˬ dui aˬ jeˬ jeˇ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ ya shaˇ noeˬ˗eu nga? Aˬ jeˬ miˇ neh?

¹⁶ Aˬ dui mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ maˬ ngehˬ cawˬ˗iˇ mi naˆ˗ehˇ aˬ jeˬ ngehˬ˗awˇ aˬ joˆ˗ehˇ ngehˬ de lehˇ jeˬ hu ya shaˇ noeˬ taˬ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ aˬ dui aˬ dui˗ahˇ nui ma pehˇ luꞈ˗eu gʼaˬ nehˬ˗ehˇ ngehˬ cawˬ˗iˇ ngeh, ya noeˬ taˬ˗eu jeˬ naˇ aˬ yawꞈ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ˗eu gʼaˇ duˬ hawˇ˗eu cawˬ cawˬ˗eu jeˬ muiˬ kʼoꞈ laˇ ni jahˇ˗eu gʼaˇ duˬ pyeuꞈ˗eu lehˇ maˬ ya ngehˇ˗a. Aˬ yawꞈ dahˬ beh ngeh aˬ dui˗euˬ nui ma˗ahˇ deuˬ laˇ paˬ˗ehˇ ngehˬ laˇ nya˗awˇ, teu ngeh aˬ dui˗ahˇ nui ma tsawˬ puˬ laˇ nya˗eu meh. Aˬ dui teu loꞈ˗ehˇ gʼeh naˇ  mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni maˬ jahˇ nya˗eu yaw duˬ baw meh. Aˬ dui aˬ suˇ gʼaˬ lehˬ˗eu maˬ lehˬ˗eu naˆ maˬ tseˇ mehˇ nmˇ deuˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ˗eu heu naˇ, aˇ yeˇ huiˬ dzehˬ˗eu lehˇ maˬ ya ngehˇ˗a.—1 Gawˇliˬtu 6:7.

17. Aˬ dui Giˇbeuˬ˗euˬ gaˇ kawˆ˗ahˇ neh aˬ jeˬ ya siˬ˗euˬ nga?

¹⁷ Giˇbeuˬ lehˇ kuˇ˗eu mehˇ nmˇ zaˬ yo aˬ li tiˬ gʼaˬ aˬ cawˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ˗eu kʼaˇ gʼeh nya gaˇ neh leh jeh˗euˬ meh. Aˬ yawꞈ “Ngaˇ ngaˬ buˇ nehˬ˗ehˇ gaˇ kawˆ jaˆ haw˗euˬ ma. Ngaˇ ngaˬ buˇ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ˗eu gʼaˇ duˬ nyiˬ kʼoꞈ dzehˬ ni leh jeh˗euˬ ma” lehˇ ehˇ˗eu meh. Aˬ yawꞈ aˬ jeˬ paˇ jahˇ˗euˬ nga? Aˬ yawꞈ “Ngaˇ ngaˬ buˇ nehˬ˗ehˇ dawˬ maˬ ngehˬ cawˬ˗iˇ mi naˆ˗ehˇ guiˬ lahˬ jeˬ hu shaˇ˗euˬ ma. Kʼoeˇ naˇ ngaˬ buˇ maˬ muiˬ˗eu dawˬ ngehˬ laˇ ngeh kʼawꞈ aˬ yawꞈ˗ahˇ nui ma maˬ pehˇ˗eu lehˇ noeˬ tsehˆ taˬ˗euˬ ma. Ngaˇ aˬ yawꞈ˗ahˇ iˬ baˇ ya pyehˬ nehˬ˗awˇ, ngaˇ maˬ lehˬ lehˇ ehˇ˗eu naˆ maˬ tseˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ˗eu heu naˇ, aˇ yeˇ huiˬ dzehˬ˗eu meh lehˇ siˬ nya taˬ˗euˬ ma” lehˇ paˇ ehˇ˗eu meh. Kʼoeˇ naˇ aˬ yawꞈ “Nymˬ˗mˇ ngaˬ˗ahˇ nymˇ jiˇ laꞈ kʼoeˇ˗euˬ deuˬ nehˬ˗ehˇ muiˬ˗eu cawˬ cawˬ˗eu jeˬ jaˆ˗eu miˇ neh laˬ kʼaˬ cehˇ˗eu lehˇ miˇ˗a” lehˇ jiˇ paˇ ehˇ˗eu meh.

18-19. Aˬ dui tiˬ gʼaˬ gʼaˬ aˬ dui˗ahˇ nui ma pehˇ luꞈ˗eu lehˇ ya siˬ ngeh aˬ dui aˬ jeˬ jahˇ˗eu lehˇ noeˬ tsoˆ taˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nga? Aˬ jeˬ miˇ neh?

¹⁸ Aˬ dui tawˇ neh, tiˬ gʼaˬ gʼaˬ aˬ dui˗ahˇ nui ma pehˇ luꞈ˗eu lehˇ ya siˬ ngeh aˬ dui aˬ jeˬ jahˇ˗eu lehˇ noeˬ tsoˆ taˬ paˬ˗ehˇ gʼeh˗eu nga? Aˬ dui Yeˬsuˇ neh ehˇ taˬ˗euˬ loꞈ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni ya jahˇ˗awˇ, gaˇ kawˆ teu nehˬ˗ehˇ taꞈ leˇ˗awˇ Yeˬhawˇbaˬ˗ahˇ guiˬ lahˬ ya shaˇ˗eu uˬ taꞈ, mehˇ nmˇ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ˗eu gʼaˇ duˬ muiˬ˗eu shawˇ˗eu yaw sahˇ jiˇ ya shaˇ˗eu meh. Toˆ˗ehˇ jahˇ naˇ aˬ dui laˬ kʼaˬ cehˇ˗awˇ, Yeˬsuˇ˗euˬ dawˬ˗ahˇ maˇ diˇ naˇ haˬ luꞈ˗eu lehˇ mˇ mawˇ˗eu jeˬ jiˇ pyeuꞈ meh.—Maꞈtehˬ 5:9.

¹⁹ Yeˬhawˇbaˬ aˬ dui˗ahˇ ‘Ka li zaˬ kʼoeˇ taˆ uˆ lahˇ˗eu baoˬ jaˆ˗eu’ Yeˬsuˇ˗ahˇ neh nui noeˬ nui duˇ biꞈ nehˬ laꞈ˗eu miˇ neh guiˬ lahˬ huiˬ˗eu lehˇ miˇ˗a. (Eˇpeˇsu 5:23) Aˬ dui gʼaˬ kʼehˇ Beˬtuˆluˆ, Yaˬkoˆ, Yoˇhaˬ loꞈ˗ehˇ Yeˬsuˇ˗euˬ “dawˬ˗ahˇ naˇ haˬ geuꞈ” ma lehˇ noeˬ tsoˆ taˬ luꞈ˗uˇ. (Maꞈtehˬ 17:5) Aˬ dui aˬ dui˗ahˇ nui ma pehˇ luꞈ˗eu mehˇ nmˇ gʼaˬ nehˬ˗ehˇ tsaˬ leˇ dzoeˇ leˇ kʼoꞈ ni jahˇ˗eu heu neh Yeˬsuˇ˗euˬ dawˬ˗ahˇ naˇ haˬ geuꞈ nya˗eu lehˇ ya siˬ dzeuˇ˗euˬ ma. Aˬ dui teu loꞈ˗ehˇ jahˇ naˇ, dehꞈ˗eu jeˬ˗euˬ gaˇ ma˗ahˇ cah daˆ leꞈ nya˗awˇ, nymˬ˗mˇ neh guiˬ lahˬ gʼawˬ mya ni za˗eu uˬ taꞈ, mehˬ hu paw jiˇ aˬ myah luꞈ laˬ kʼaˬ ya cehˇ gʼeh˗eu meh.