1. ¿Achkë familia xkʼïy wä pä Santiago?

 SANTIAGO, ri ruchaqʼ Jesús, xkʼïy pä chpan jun familia ri kan kʼuqül kikʼuʼx chpan Ruchʼaʼäl Dios. José y María, ri ruteʼ rutataʼ, kowan xkajoʼ Jehová chqä kan xkitäj kiqʼij rchë xkiʼän ri nqä chwäch ryä. Santiago kʼo chik jun utzil xrïl: ri runimal ya riʼ xbʼeʼok ri Mesías. ¡Kan jun nimaläj utzil xrïl Santiago rma xkʼïy pä chpan re familia reʼ!

2. ¿Achkë rma Santiago kan kʼo rma chë xkʼän ta runaʼoj chrij runimal?

² Santiago kan kʼo rma ri xkʼän ta runaʼoj chrij runimal (Mat. 13:55). Tqaquʼ kij jojun, Jesús kan retaman wä achkë nuʼij chpan Ruchʼaʼäl Dios. Rma riʼ taq kʼa riʼ wä 12 rujunaʼ, ri ukʼwäy taq bʼey aj Jerusalén, ri kowan wä kitamabʼal, kan xel kikʼuʼx che rä (Luc. 2:46, 47). Chqä, rkʼë jbʼaʼ Santiago xsamäj rkʼë Jesús chrij ri carpintería. We ke riʼ, rkʼë jbʼaʼ kan xtamaj runaʼoj runimal. Nathan Knorr xuʼij reʼ: «Taq junan yasamäj rkʼë jun winäq, kan kʼïy natamaj qa chrij». * Rkʼë jbʼaʼ Santiago xtzʼët chqä chë «taq Jesús najin wä nkʼïy qʼanäj, xkʼiyär chqä retamabʼal y kan ütz xtzʼetetäj rma Dios chqä kimä ri winäq» (Luc. 2:52). Rkʼë ri xqatzʼët qa rkʼë jbʼaʼ nqaquʼ chë Santiago xok jun chkë ri naʼäy rutzeqelbʼëy Jesús, ye kʼa ma xbʼanatäj ta riʼ.

3. Taq Jesús xchäp rutzjoxik ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios, ¿achkë runaʼoj xuʼän Santiago?

³ Taq Jesús xtzjoj ri Ruqʼatbʼäl Tzij Dios chwäch le Ruwachʼulew, Santiago ma xok ta jun chkë rutzeqelbʼëy  (Juan 7:3-5). Rkʼë jbʼaʼ, yajün ryä xuʼij reʼ chrij Jesús: «Xa xuʼän itzel rujolon» (Mar. 3:21). Chqä majun akuchï nqïl wä chë Santiago kʼo ta rkʼë María, ri ruteʼ, taq Jesús tzeqebʼan wä chwäch ri cheʼ (Juan 19:25-27).

4. ¿Achkë kaʼiʼ naʼoj xtqanukʼuj kij?

⁴ Jun tiempo chrij riʼ, Santiago xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij Jesús, y xok jun cristiano ri kan xjeʼ ruqʼij chkiwäch ri nkʼaj chik chpan ri congregación. Chpan re tjonïk reʼ, xtqanukʼuj kij kaʼiʼ naʼoj ri nqatamaj qa chrij Santiago: 1) ¿achkë rma kʼo chë ma nqanaʼ ta qiʼ? y 2) ¿achkë ütz nqaʼän rchë nq-ok utziläj taq tijonelaʼ?

5. Taq Jesús kʼason pä chik, ¿achkë xuʼän Santiago taq xkʼüt riʼ chwäch?

⁵ ¿Ajän xok Santiago rutzeqelbʼëy Jesús? Taq Jesús xkʼasöx yän, «xkʼüt riʼ chwäch Santiago, chrij riʼ chkiwäch jontir ri apóstoles» (1 Cor. 15:7). Ya riʼ xuʼän chë Santiago xok jun rutzeqelbʼëy Jesús. Taq ri apóstoles kimolon wä kiʼ chpan jun jay pa Jerusalén rchë nyaʼöx pä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios pa kiwiʼ, ryä kʼo wä chriʼ kikʼë (Hech. 1:13, 14). Chrij riʼ, ryä xok jun chkë ri molaj ukʼwäy bʼey ri xjeʼ pa naʼäy siglo (Hech. 15:6, 13-22; Gál. 2:9). Y, taq majanä tapon ri junaʼ 62, rkʼë rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios, ryä xtzʼibʼaj jun carta chkë ri cristianos ri yechaʼon rchë yebʼä chkaj. Re carta reʼ nqrtoʼ chqä röj, xa bʼa akuchï xtqïl wä qakʼaslemal, chlaʼ chkaj o chwäch le Ruwachʼulew (Sant. 1:1). Josefo, jun historiador ri xjeʼ pa naʼäy siglo, xuʼij chë Santiago xtaq rukamsaxik rma Anán, jun sumo sacerdote judío. Kʼa taq xkʼis rukʼaslemal chwäch le Ruwachʼulew, ryä majun bʼëy xyaʼ ta qa Jehová.

6. ¿Achkë naʼoj xkʼüt Santiago ri ma xkikʼüt ta ri ukʼwäy taq bʼey judíos?

⁶ Santiago ma xnaʼ ta riʼ. Tqatzʼetaʼ achkë runaʼoj xuʼän Santiago taq xqʼax ri tiempo chqä achkë kinaʼoj xkiʼän ye kʼïy ukʼwäy taq bʼey judíos. Taq xqʼalajin chwäch chë Jesús ya riʼ Rukʼajol Dios, ryä kan xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx chrij. Ye kʼa ri ukʼwäy taq bʼey judíos ma xkiʼän ta riʼ. Ryeʼ majun ta rma xkiʼij chë Jesús ma xkʼasoj ta Lázaro. Tapeʼ ke riʼ, pa rukʼexel xkinmaj chë Jesús ya riʼ chaʼon rma Dios, xa kan xkajoʼ xkikamsaj ryä chqä Lázaro (Juan 11:53; 12:9-11). Chrij riʼ, taq xkʼasöx pä Jesús, ryeʼ xkikanuj rubʼanik rchë ri winäq ma nkitamaj  ta riʼ (Mat. 28:11-15). Ri ukʼwäy taq bʼey riʼ, rma kowan xkinaʼ kiʼ, ma xkinmaj ta chë Jesús ya riʼ ri Mesías.

7. ¿Achkë rma kʼo chë ma nqanaʼ ta qiʼ?

⁷ ¿Achkë nqatamaj qa röj? Ma tqanaʼ ta qiʼ chqä tqayaʼ qʼij che rä Jehová nqrtjoj. Achiʼel nuʼän jun yabʼil, ri rkʼë jbʼaʼ nuʼän chë ma ütz ta chik nsamäj ran jun winäq, ri nqanaʼ qiʼ rkʼë jbʼaʼ nuʼän chë kʼayewal nuʼän chqawäch nqanmaj rutzij Jehová. Ya riʼ xbʼanatäj kikʼë ri fariseos. Tapeʼ xkitzʼët jontir ri xkʼutü chë yë wä Dios najin ntoʼö pä rchë Jesús chqä chë yë wä ryä Rukʼajol Dios, ryeʼ ma xkajoʼ ta xkinmaj riʼ (Juan 12:37-40). Ri itzel naʼoj riʼ xuʼän chë ma xtkïl ta ri kʼaslemal ri majun bʼëy xtkʼis ta (Mat. 23:13, 33). Achiʼel nqatzʼët, kan kowan rejqalen nqayaʼ qʼij chë ri Ruchʼaʼäl Dios chqä ri loqʼoläj ruchqʼaʼ nkijäl qanaʼoj chqä yojkitoʼ rchë yeqesaj äl itzel taq chʼobʼonïk pa qajolon y chë yë ri ütz nqachaʼ nqaʼän (Sant. 3:17). Rma Santiago ma xnaʼ ta riʼ xyaʼ qʼij chë yë Jehová xtjon rchë. Y, achiʼel xtqatzʼët qa, ri naʼoj riʼ xtoʼ chqä rchë xok jun utziläj tijonel.

8. ¿Achkë xtqtoʼö rchë xtq-ok utziläj taq tijonelaʼ?

⁸ Santiago ma xbʼä ta chkipan nmaʼq taq tijobʼäl. Rma riʼ, chkiwäch ri ukʼwäy taq bʼey judíos, ryä kan majun ruqʼij ta rma ma kan ta kʼïy tjonïk xrïl, kan achiʼel chqä xbʼix chkij Pedro y Juan (Hech. 4:13). Ye kʼa xok jun utziläj tijonel achiʼel nqatzʼët taq nqaskʼij ruwäch ri wuj ri rukʼwan rubʼiʼ. Achiʼel Santiago, röj chqä rkʼë jbʼaʼ ma xqbʼä ta chkipan nmaʼq taq tijobʼäl. Tapeʼ ke riʼ, rkʼë rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Jehová chqä rkʼë ri tjonïk nuyaʼ rutinamit chqë, röj chqä nqkowin nq-ok utziläj taq tijonelaʼ. Tqatzʼetaʼ achkë naʼoj nqatamaj qa chrij Santiago.

9. ¿Achkë rubʼanik xerukʼüt Santiago ri naʼoj?

⁹ Santiago ma xeruksaj ta tzij nixta naʼoj ri kʼayewal yeqʼax. Riʼ xuʼän chë ri winäq xkitamaj achkë xkʼatzin xkiʼän chqä achkë rubʼanik xkiʼän riʼ. Tqatzʼetaʼ achkë rubʼanik xkʼüt chë taq kʼo jun ma pa rubʼeyal ta nbʼan qkʼë kʼo chë ma nqakʼöl ta qa itzel pa qan. Ryä xtzʼibʼaj reʼ: «Chqawäch röj, kan  kiʼ kikʼuʼx ri kikochʼon kʼayewal. Rïx ikʼoxan achkë rubʼanik xkochʼon Job chqä itaman achkë xuʼän Jehová pa ruwiʼ, rma riʼ, itaman chë Jehová kan kowan nqrajoʼ chqä kan nupoqonaj qawäch» (Sant. 5:11). Santiago chpan ri Ruchʼaʼäl Dios xresaj wä pä ri naʼoj xerukʼüt. Ryä xksaj riʼ rchë xkʼüt chkiwäch ri winäq chë Jehová ronojel mul nuyaʼ pä rajäl rukʼexel chkë ri winäq ri majun bʼëy nkiyaʼ ta qa, achiʼel Job. Ri rubʼanik xkʼüt Santiago ri naʼoj riʼ kan ma kʼayewal ta nqʼax. Riʼ xuʼän chë yë Jehová xyaʼöx ruqʼij y ma yë ta ryä.

10. Taq nqatjoj jun winäq, ¿achkë rubʼanik nqakʼän qanaʼoj chrij Santiago?

¹⁰ ¿Achkë nqatamaj qa röj? Ma kʼayewal ta rubʼanik keqaqʼalajsaj naʼoj chqä chpan ri Ruchʼaʼäl Dios keqesaj wä. Taq nqatjoj jun winäq, ma nqajoʼ ta nqaʼän riʼ rchë chë ri winäq ttzʼetaʼ chë kan kʼïy qataman. Pa rukʼexel riʼ, röj nqajoʼ chë ri winäq ttzʼetaʼ chë Jehová kan kowan nrajoʼ chqä chë kan kʼo runaʼoj (Rom. 11:33). Röj xtqkowin xtqaʼän riʼ we ronojel mul chpan le Biblia xtqesaj wä ri naʼoj yeqakʼüt. Tqayaʼ jun tzʼetbʼäl. Pa rukʼexel nqaʼij chkë ri qatijoxelaʼ achkë ta xtqaʼän röj chwäch jun kʼayewal, más ütz keqatoʼ ryeʼ rchë nkitamaj achkë nuquʼ chqä achkë nunaʼ Jehová chqä rchë nkiquʼ rij achkë xkiʼän rusamajelaʼ Dios ojer. Ya riʼ xtuʼän chë xtkajoʼ xtkismajij ri naʼoj rma Jehová y ma qmä ta röj.

11. ¿Achkë xkʼatzin xkijäl jojun cristianos, y achkë naʼoj xyaʼ Santiago chkë? (Sant. 5:13-15).

¹¹ Santiago xqʼax chwäch chë ri cristianos pa naʼäy siglo kʼo wä jojun naʼoj ri kʼayewal xuʼän chkiwäch xkismajij. Ya riʼ kan nqʼalajin chpan ri wuj ri xtzʼibʼaj. Rma riʼ xyaʼ naʼoj chkë ri xerutoʼ rchë xkitamaj achkë kʼo wä chë nkiʼän. Jojun tzʼetbʼäl. Ye kʼo wä jojun cristianos ri ma kan ta chanin nkismajij ri naʼoj nyaʼöx chkë (Sant. 1:22). Ye kʼo chik jojun, más wä yekajoʼ ri bʼeyomaʼ (Sant. 2:1-3). Y jojun chik, ma nkiquʼ ta wä achkë nkiʼij (Sant. 3:8-10). Ri cristianos riʼ kan kʼïy wä nkʼatzin nkijäl pa kikʼaslemal. Tapeʼ ke riʼ, Santiago ma xquʼ ta chë kan majun bʼëy xtkijäl ta kinaʼoj. Ryä ma xchapon ta chkë, ye kʼa chöj xuʼij chkë achkë nkʼatzin nkijäl. Chqä xuʼij chkë ri xa kaʼiʼ chik rubʼanon kikʼuʼx chë tkikanuj kitoʼik kikʼë ri ukʼwäy taq bʼey (taskʼij ruwäch Santiago 5:13-15).

12. ¿Achkë ütz nqayaʼ pa qajolon taq najin nqatjoj jun winäq chrij le Biblia?

¹² ¿Achkë nqatamaj qa röj? Tqayaʼ pa qajolon chë ye kʼo jojun winäq kʼayewal nuʼän chkiwäch nkismajij jojun naʼoj, y ma tqaquʼ ta chë kan majun bʼëy xtkijäl ta kinaʼoj. Ye kʼïy winäq ri yeqatjoj chrij le Biblia kʼayewal nuʼän chkiwäch nkismajij ri naʼoj nkitamaj (Sant. 4:1-4). Rkʼë jbʼaʼ xtkʼwaj tiempo chkiwäch rchë xkekiyaʼ qa naʼoj ri ma ye ütz ta chqä xkejeʼ utziläj taq naʼoj kikʼë. Achiʼel Santiago, röj chqä kʼo chë ma nqaxiʼij ta qiʼ nqaʼij che rä jun tijoxel achkë naʼoj nkʼatzin nujäl. Ye kʼa ma tqaquʼ ta chë kan ma xtjäl ta runaʼoj; tqayaʼ chwäch qan chë yë Jehová xttoʼö kichë ri winäq ri ütz kan rchë xtkijäl kikʼaslemal (Sant. 4:10).

13. ¿Achkë xqʼax chwäch Santiago? (Sant. 3:2).

¹³ Santiago ma xquʼ ta chë ryä kʼo más ruqʼij chkiwäch ri nkʼaj chik. Ryä ma xquʼ ta ya riʼ tapeʼ xok ruchaqʼ Cristo chqä kʼo wä nmaʼq taq samaj pa ruqʼaʼ. Pa rukʼexel riʼ, taq ryä xtzʼibʼan äl chkë ri cristianos, ryä xuʼij äl «wachʼalal» chkë (Sant. 1:16, 19; 2:5). Chqä ma xrajoʼ ta chë ri nkʼaj chik nkiquʼ chë kan majun akuchï nsach wä. Nqʼalajin riʼ taq xuʼij: «Qonojel röj kan kʼïy mul nqsach» (taskʼij ruwäch Santiago 3:2).

14. ¿Achkë rubʼanik xttoʼ qatijoxel we nqaʼij che rä chë röj chqä kʼo akuchï nqsach wä?

 ¹⁴ ¿Achkë nqatamaj qa röj? Ma tqamestaj ta chë jontir röj xa yoj ajmakiʼ. Ma tqaquʼ ta röj chë kʼo más qaqʼij chkiwäch ri achkë najin yeqatjoj chrij le Biblia. ¿Achkë rma ma ütz ta nqaʼän riʼ? Rma, we nqaʼän chë jun tijoxel nuquʼ chë röj kan majun akuchï nqsach wä, ryä rkʼë jbʼaʼ xtquʼ chë majun bʼëy xtkowin ta xtuʼän ri nrajoʼ Dios. Ye kʼa, taq nqaʼij chkë chë kʼo jojun mul kʼayewal nuʼän chqawäch nqasmajij ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia chqä nqatzjoj chkë achkë rubʼanik yojurtoʼon pä Jehová rchë kʼo ye qajalon pa qakʼaslemal, ya riʼ xttoʼ ri tijoxel rchë xttzʼët chë ryä chqä nkowin nuyaʼ ruqʼij Jehová.

15. ¿Achkë chë tzʼetbʼäl xeruksaj Santiago? (Sant. 3:2-6, 10-12).

¹⁵ Santiago xeruksaj tzʼetbʼäl ri xuʼän chë ri naʼoj xeʼapon pa kan ri winäq. Tapeʼ xkowin xuʼän riʼ rkʼë rutoʼik ri loqʼoläj ruchqʼaʼ Dios, ryä chqä rkʼë jbʼaʼ kan kʼïy xtamaj taq xnukʼuj kij ri tzʼetbʼäl xeruksaj Jesús. Ri tzʼetbʼäl xeruksaj chpan ru-carta ma kʼayewal ta yeqʼax chawäch chqä kan nukʼüt achkë naʼoj nkʼatzin nasmajij (taskʼij ruwäch Santiago 3:2-6, 10-12).

16. ¿Achkë rma kʼo chë yeqaksaj utziläj taq tzʼetbʼäl?

¹⁶ ¿Achkë nqatamaj qa röj? Keqaksaj tzʼetbʼäl ri nkiʼän chë ri naʼoj yeʼapon pa kan ri winäq. Taq yeqaksaj utziläj taq tzʼetbʼäl, xkeqatoʼ ri winäq rchë xtkiquʼ rij ri naʼoj najin nqakʼüt chkiwäch. Ya riʼ xkerutoʼ rchë ma xtkimestaj ta ri naʼoj ri kan kʼo kejqalen ri ye kʼo chpan le Biblia. Jesús kan pa rubʼeyal xeruksaj tzʼetbʼäl, y Santiago, ri ruchaqʼ, kan xkʼän runaʼoj chrij. Tqanukʼuj rij jun chkë ri tzʼetbʼäl xksaj y tqatzʼetaʼ achkë rma nqaʼij chë kan kowan ütz ri tzʼetbʼäl riʼ.

17. ¿Achkë rma nqaʼij chë ri tzʼetbʼäl kʼo chpan Santiago 1:22-25 kan ütz?

¹⁷ (Taskʼij ruwäch Santiago 1:22-25). Ri tzʼetbʼäl chrij ri espejo kan kʼo kʼïy rma nqaʼij chë ütz. Santiago kan retaman wä achkë naʼoj nrajoʼ nukʼüt: we nqajoʼ chë kʼo utzil nqïl rma Ruchʼaʼäl Dios, ma xa xuʼ ta nkʼatzin nqaskʼij ruwäch, xa kan nkʼatzin chqä yeqasmajij ri naʼoj ye kʼo chpan. Santiago xtzjoj rij jun achï ri nutzʼët riʼ chpan jun espejo, jun tzʼetbʼäl ri kan chanin  xqʼax pa kijolon jontir. ¿Achkë naʼoj xrajoʼ xkʼüt? Chë majun nkʼatzin wä taq jun winäq nutzʼët chë kʼo jun ma ütz ta rubʼanon taq nutzuʼ riʼ chpan jun espejo, ye kʼa majun nuʼän ta. Ke riʼ chqä nbʼanatäj qkʼë röj we taq nqaskʼij ruwäch le Biblia nqatzʼët chë kʼo jun nkʼatzin nqajäl pa qakʼaslemal, ye kʼa xa majun nqaʼän ta.

18. ¿Achkë oxiʼ naʼoj ütz yeqasmajij taq nqaksaj jun tzʼetbʼäl?

¹⁸ Taq xkeqaksaj tzʼetbʼäl, keqasmajij re oxiʼ naʼoj reʼ achiʼel Santiago: 1) tqatzʼetaʼ we ri tzʼetbʼäl ri nqajoʼ nqaksaj rukʼwan riʼ rkʼë ri naʼoj najin nqakʼüt; 2) keqaksaj tzʼetbʼäl ri ma kʼayewal ta yeqʼax, y 3) tqakʼutuʼ achkë naʼoj kʼo chë nsmajïx. We ma yepë ta pa qajolon achkë tzʼetbʼäl yeqaksaj, tqakanuj riʼ chpan ri Índice de las publicaciones Watch Tower. Chpan ri peraj «Ejemplos» yeqïl kʼïy tzʼetbʼäl ri ütz yeqaksaj. Ye kʼa ma tqamestaj ta chë, achiʼel jun micrófono nuʼän chë más kuw nkʼaxatäj qachʼaʼäl chkiwäch ri nkʼaj chik, jun tzʼetbʼäl nuʼän chë jun naʼoj njeʼ más rejqalen chkiwäch nkʼaj chik naʼoj. Rma riʼ, xa xuʼ keqaksaj tzʼetbʼäl kikʼë ri naʼoj ri nqajoʼ chë ri winäq nutamaj. Röj ma nqajoʼ ta nq-ok utziläj taq tijonelaʼ xa rma nqajoʼ nyaʼöx qaqʼij. Pa rukʼexel riʼ, röj nqajoʼ nqatoʼ xa bʼa achkë winäq rchë ntok chpan ru-familia Jehová.

19. ¿Achkë rubʼanik nqakʼüt chkiwäch ri qachʼalal pa congregación chë kowan yeqajoʼ?

¹⁹ Santiago xjeʼ jun runimal ri majun ta mak chrij, ye kʼa röj manä. Tapeʼ ke riʼ, qlon jun nimaläj spanïk: ri nqayaʼ ruqʼij Jehová kikʼë qachʼalal pa congregación, ri ye achiʼel ta qa-familia. Röj xtqakʼüt chkiwäch chë yeqajoʼ we xtqajäm qawäch rchë yeqachbʼilaj, we xtqakʼän qanaʼoj chkij, chqä we junan xtqatoʼ qiʼ chkitoʼik ri winäq rchë nkitamaj ruwäch Jehová. Taq nqatäj qaqʼij nqakʼän qanaʼoj chrij Santiago rkʼë ri qanaʼoj, rkʼë ri yeqaʼän chqä rkʼë ri rubʼanik yeqatjoj ri nkʼaj chik, nqayaʼ ruqʼij Jehová chqä nqaʼän chë ri winäq ri ütz kan yejelun rkʼë ri utziläj Qatataʼ kʼo chkaj.