1. Unan azagba-uwa nela James da wanre?

 AZAGBA-UWA nọn manman hoẹmhọn iJehova, ọle a da bẹẹ iJames nin obhio iJesu wanre. Aba ọle nin Joseph bi inẹn ọlẹn nin Mary wo manman hoẹmhọn iJehova. Ele da wo dọnmhegbe rẹ ha ga ọle. James da yẹ miẹn elele ọbhebhe. Ọne elele hi, obhio ọle nin ọdiọn da ha yi ọne iMezaya nan ve ive ọle. Udede isẹhoa James wo ha mhọnlẹn nan rẹ biẹ ọle bhi azagba-uwa nọn sẹ inian.

2. Emhin nela ha rẹ zẹ James re egbe khọkhọ iJesu nin obhio ọle?

² Emhin ne bunbun wo ribhọ ne ha zẹ James re egbe khọkhọ obhio ọle nin ọdiọn. (Matt. 13:55) Bhi ọsi ijiẹmhin, Jesu wo manman lẹn Ebenọnkhiale ẹghe nin ọle rẹ ha ribhi ikpe 12. Ọnan da wo han ene ewanlẹn ne ha ribhi Jerusalem ilo arẹmiẹn ele manman lẹn emhin. (Luke 2:​46, 47) Asabọmiẹn James deba iJesu ha lu iwẹnna ikabita. Ahamiẹn iriọ nọn, ọle wo manman lẹn Jesu nin obhio ọle nọnsẹn. Nathan H. Knorr kẹ wo tale ghe, “Uwẹ dẹ manman lẹn ọria nọnsẹn sade uwẹ deba ọle ha wẹnna.” * Asabọmiẹn James yẹ wo ha daghe ebi ‘Jesu rẹ ha wanre bhi egbe bi ẹwanlẹn yẹ, bi ebi Osẹnobulua bi eria rẹ yẹ ha re ẹlo esili ghe ọle.’ (Luke 2:52) Ene emhin nan rebhe sabọ rẹ mhan ha riale ghe, James wo deba eria ọhẹnhẹn ne dọ kiẹn edibo nesi Jesu. Ọkpakinọn, ọ iyi iriọ.

3. Be James rẹ lu emhin yẹ ẹghe nin Jesu rẹ ha lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua?

³ James bha ha yi odibo nọnsi Jesu ẹghe nin Jesu rẹ ha lu  iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua bhi ọne otọ nan. (John 7:​3-5) Asabọmiẹn James bhọ deba ibhio ọle ne ha yọle ghe “ẹwanlẹn bha yẹ gba [nin Jesu].” (Mark 3:21) Sẹyẹ, emhin soso iribhọ nọn rẹman ghe James ha ribhi eji inẹn ele nin Mary ye ẹghe nan rẹ ha gbe iJesu a bhi okhun oran.​—John 19:​25-27.

4. Be imhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan?

⁴ Akizẹbue, James da dọ ha mhọn urẹọbhọ da iJesu, yẹ dọ kiẹn ọwanlẹn nan wo mun ekpẹn nan bhi ẹkẹ agbotu. Bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan, mhan dẹ zilo nyan emhin eva nin mhan ha miẹn luẹ bhi obọ iJames. Ene emhin hi: (1) ebezẹle nọn da khẹke nin mhan ha mhọn idegbere bi (2) ebi mhan ha rẹ sabọ ha man emhin nọnsẹn yẹ.

5. Be iJames lu yẹ ẹghe nin Jesu rẹ re egbe man ọlẹn fo?

⁵ Ẹghela James rẹ dọ kiẹn odibo nọnsi Jesu? Ẹghe nin Jesu rẹ riọkpanọ bhi uu, “ọle da re egbe man iJames, ọle kuẹ re egbe man ene etugbe rebhe.” (1 Cor. 15:7) Ẹghe nin Jesu ki rẹ re egbe man iJames fo, James da dọ kiẹn odibo nọnsọle. Ọle da deba etuegbe nekẹle ha ribhi ọne ugha bhi Jerusalem, ẹghe nin ele rẹ ha khẹ nin ele miẹn ẹlinmhin nọn khiale nọnsi Osẹnobulua. (Acts 1:​13, 14) Akizẹbue, James da dọ ha yi ọkpa bhi Otu Nọn Sun Oga bhi ore nin ọhẹnhẹn. (Acts 15:​6, 13-22; Gal. 2:9) Sẹyẹ, a kuẹ sẹ ukpe 62 C.E., Osẹnobulua da re ẹlinmhin nọn khiale nanlẹn rẹ gbẹn ilẹta ji ene iKristiẹn nan zẹle. Ẹmhọn nọn ribhi ọne ilẹta nin, dẹ yẹ sabọ rẹkpa mhan ẹlẹnan, aharẹmiẹn okhun mhan ha da nyẹnlẹn la ọne otọ nan. (Jas. 1:1) Beji obhokhan iJew ọkpa nọn gbokha natiọle Josephus tale, Ananus nin Ojohẹn ọsi ibhokhan iJew, ọle re obọ ọbhọ nan gbe iJames a. James da wo ga iJehova sẹbhi ukpẹdẹ nin ọle yu.

6. Uwedẹ nela James rẹ dikẹ bhi ene mun ọkalo bhi oga bhi ẹghe nọnsọle?

⁶ James wo ha mhọn idegbere. Bezẹle nin mhan da ta iriọ? Ranmhude uwedẹ nin James rẹ lu emhin ẹghe nin Jesu rẹ re egbe man ọlẹn fo, wo dikẹ bhi uwedẹ nin ene mun ọkalo bhi oga rẹ lu emhin. James ki daghe emhin nọn re ọle rẹọbhọ ghe, Ọmọn nọnsi Osẹnobulua Jesu khin, ọle da re idegbere miẹn ọlẹn ọbhi egbe. Sokpan, ọ iyi iriọ ene ojohẹn ne ribhi Jerusalem lu. Bhi ọsi ijiẹmhin, arẹmiẹn ele lẹnmhin ghe, Jesu riọ Lazarus kpanọ bhi uu, ele bha miẹn ọlẹn ọbhi egbe bii ọria nin Jehova je re. Ọkpakinọn, ele bhọ da ha guanọ nin ele gbe iJesu bi Lazarus a. (John 11:53; 12:​9-11) Akizẹbue, ẹghe nin Jesu rẹ riọkpanọ bhi  uu, ele da ha guanọ nin ẹbho hẹi lẹn ghe ọle riọkpanọ. (Matt. 28:​11-15) Okpẹhio nin ene mun ọkalo bhi oga ha mhọnlẹn zẹle nin ele da he ọne iMezaya.

7. Bezẹle nọn da khẹke nin mhan rẹban okpẹhio?

⁷ Ebi mhan miẹn luẹ bhọ: Rẹban okpẹhio, uwẹ ha muegbe nin Jehova rẹ man uwẹ emhin. Beji emianmhẹn udu ha rẹ re ọle ha nọghọ ọria rẹ ha hiẹnhiẹn nọnsẹn, iriọ okpẹhio ha rẹ re ọle ha nọghọ ọria rẹ ha re obọ rẹkhan adia nesi Jehova. Ibhokhan iPharisee da wo manman ha mhọn okpẹhio rẹ sẹbhọ ghe, ele rẹ miẹn emhin nọn rẹman ghe, Jesu mhọn ẹlinmhin nọnsi Osẹnobulua, sẹyẹ, Ọmọn nọnsi Osẹnobulua nọn, ele bha rẹọbhọ. (John 12:​37-40) Okpẹhio nin ele ha mhọnlẹn bha ha yi emhin esili hiehie, ranmhude, ọ da de ele idobolo rẹ ha mhọn iẹnlẹn ighegheghe. (Matt. 23:​13, 33) Bhiriọ, ọ wo manman lu uhọnmhọn emhin nin mhan ha ji Ọta nọnsi Osẹnobulua bi ẹlinmhin nọnsọle ha fi ọria nin mhan khin denọ, rẹso uwedẹ nin mhan rẹ ria eria, bi emhin nin mhan zẹ rẹ lu. (Jas. 3:17) Ranmhude James wo ha mhọn idegbere, ọle da ji Jehova da man ọle emhin. Mhan dẹ luẹ kere ghe, idegbere nin ọle ha mhọnlẹn zẹle nin ọle da ha yi ọria nọn guẹ rẹ man emhin nọnsẹn.

8. Be ha rẹkpa mhan rẹ sabọ ha man emhin nọnsẹn?

⁸ James bha manman yo isiku. Edandan iribhọ ghe, ene mun ọkalo bhi oga bhi ẹghe nọnsọle wo ha ghe ọle bii ọria ọkhọnkhan bi ọria nọn bha lẹn emhin, beji ele yẹ rẹ ha ghe Peter bi John nin odibo. (Acts 4:13) Ọkpakinọn, James da luẹ rẹ ha man emhin nọnsẹn. Mhan wo daghe ọnan bhi obọ iBaibo nin ọle gbẹn. Bọsi James, a sabọ yẹ miẹn mhan bha manman yo isiku. Ọ ha rẹ ha yi iriọ, ẹlinmhin nọnsi Jehova bi agbotu nọnsọle dẹ sabọ man mhan emhin, beji mhan ha da yẹ sabọ ha man emhin nọnsẹn. Bha ji mhan zilo nyan ijiẹmhin nin James re ọbhi otọ bhi uwedẹ nin ọle rẹ ha man emhin, bi ebi mhan ha sabọ miẹn luẹ bhọ.

9. Uwedẹ nela James rẹ man emhin?

⁹ Ikpọta ne lẹkhẹ, bi uwedẹ nọn lẹkhẹ James rẹ ne ẹbho zilo. Ranmhude ọnan, ene ka ọle ehọ da wo lẹn ebi ele ha lu, bi ebi ele ha rẹ lu ọle yẹ. Bhi ọsi ijiẹmhin, James da re uwedẹ  nọn lẹkhẹ rẹ man iKristiẹn ebi ele ha rẹ sabọ ziẹngbe oya yẹ, yẹ miẹn ghe, ẹkẹ bha khọ ele. Ọle da yọle: “Mhan rẹọbhọ ghe, eghọnghọn hi ọsi ene mhọn iziẹngbe. Bha hẹnmhọn iziẹngbe nin Job mhọnlẹn, yẹ daghe elele nin Jehova re nanlẹn, ghe Jehova manman mhọn ẹkẹ-ẹjẹjẹ bi itohan.” (Jas. 5:11) Ẹkẹ Ebenọnkhiale, ọle James da re ebi ọle ha taman ibhio ọle. Ọle da noo Ọta nọnsi Osẹnobulua rẹ rẹkpa ene ọle ne talọ rẹ lẹn ghe, Jehova wo re ihaosa nin ene sun rẹkhan Ọlẹn bọsi Job. Ikpọta ne lẹkhẹ bi uwedẹ ne lẹkhẹ, ọle James noo rẹ rẹkpa ene ha ka ọle ehọ lẹn ebi ọle tẹmhọnlẹn. Bhiriọ, ọle da sabọ rẹkpa ẹbho ha re ogẹn ji Jehova, ọ iyi egbe ọle.

10. Uwedẹ ọkpa nela mhan ha rẹ sabọ re egbe khọkhọ iJames sade mhan man ẹbho emhin?

¹⁰ Ebi mhan luẹ bhọ. Ha man emhin bhi uwedẹ nọn lẹkhẹ, uwẹ ha yẹ ha noo iBaibo rẹ man emhin. Ahamiẹn mhan man ẹbho emhin, ọ bha khẹke nin mhan ha rẹman ele ghe mhan manman lẹn emhin. Sokpan, ọkhẹke nin mhan rẹkpa ele lẹn ghe, Jehova hi ọnọn manman lẹn emhin, sẹyẹ ẹmhọn mhan wo rẹtẹ ọle. (Rom. 11:33) Mhan dẹ sabọ lu ọnan sade Baibo mhan noo rẹ man ẹbho emhin. Bhi ọsi ijiẹmhin, nin mhan rẹ ha taman eria nin mhan man ele iBaibo ebi mhan ha lu yẹ sade mhan ribhi idia nọnsele, ọkhẹke nin mhan rẹkpa ele ria eria nyan ijiẹmhin ne ribhi Baibo, bi ebi Osẹnobulua guanọ nin ele lu bhi idia nọn sẹ iriọ. Mhan ha lu iriọ, ele ki ha mhọn ọne ọkhọle rẹ lu ebe ti Jehova bhọ, ọ iyi ebe ti mhan bhọ.

11. Ọnọghọ nela iKristiẹn eso bhi ẹghe nọnsi James ha mhọnlẹn? Adia nela ọle re nin ele? (James 5:​13-15)

¹¹ James da lẹn otọ ọnọghọ nin ibhio ọle kuẹlo da. Bhi ilẹta nin James gbẹn, ọle wo rẹman ghe, ọle lẹn ọnọghọ nin ibhio ọle ha ye. Bhiriọ, ọle da re adia nin ele rẹji ebi ele ha lu. Bhi ọsi ijiẹmhin, ọ wo ha nọghọ iKristiẹn eso rẹ kẹ ha re obọ rẹkhan adia. (Jas. 1:22) Eso da ha lu ene fe nọnsẹn gbera enekẹle. (Jas. 2:​1-3) Sẹyẹ, eso da wo ha zẹ ọkhọbhunun. (Jas. 3:​8-10) Arẹmiẹn ene iKristiẹn nin wo ha mhọn ene ọnọghọ nan, James bha ji egbe ele lọ ọle. Ọle da wo re ifuẹkẹ rẹ re adia nin ele, yẹ taman ele ebe khẹke nin ele lẹn. Ọle da yẹ taman ene bha deziẹn bhi oga nin ele bu ewanlẹn bhi agbotu nin ele rẹkpa ele.​—Tie James 5:​13-15.

12. Be ọkhẹke nin mhan ha mhọn bhi ọkhọle beji mhan rẹ rẹkpa ene imhan man ele iBaibo?

¹² Ebi mhan luẹ bhọ: Lu ebe khẹke, ọkpakinọn, ha mhọnlẹn bhi ọkhọle ghe, ẹbho dẹ sabọ fidenọ. Ọ sabọ rẹ ha nọghọ ẹbho ne bunbun nin mhan man ele iBaibo rẹ ha re obọ rẹkhan ebi ele luẹ. (Jas. 4:​1-4) Ọ sabọ rẹ re ele ẹghe rẹ re obọ sibhi ebe imhẹn nin ele guẹ re, yẹ munhẹn ha re obọ rẹkhan ebi ele luẹ. Beji James lu, ọkhẹke nin mhan re izebhudu taman ene imhan man ele iBaibo eje khẹke nin ele da fidenọ. Ọ yẹ khẹke nin mhan ha mhọnlẹn bhi ọkhọle ghe, Jehova dẹ si ẹbho ne mhọn idegbere nin ele dọ ga ọle, yẹ re ọne ahu nin ele rẹ sabọ fi uwedẹ iẹnlẹn nọnsele denọ.​—Jas. 4:10.

13. Beji James 3:2 rẹman, be bhọ James lẹnlẹn?

¹³ James wo re ẹlo nọn khẹke ha ghe egbe ọle. James bha ha riale ghe, ọle mhẹn gbera ibhio ọle nin ele ko ga ranmhude azagba-uwa nin ọle na vae, la ihe nin ọle ye bhi ẹkẹ agbotu. Ọle da tie ibhio ọle nin ele ko ga “ibhio mẹn.” (Jas. 1:​16, 19; 2:5) Ọle bha ha re ẹbho riale ghe, ọle idobọ. Sokpan, ọle bhọ da yọle: “Mhan rebhe yẹ wo dobọ igba ne bunbun.”​—Tie James 3:2.

14. Bezẹle nọn da khẹke nin mhan ha ji ene imhan man ele iBaibo lẹn ghe, mhan yẹ dobọ ẹgheso?

¹⁴ Ebi mhan luẹ bhọ: Lẹn sẹbhọ ghe eria olukhọ mhan rebhe khin. Ọ bha khẹke nin mhan ha riale ghe, imhan mhẹn nẹ ẹbho nin  mhan man ele emhin. Bezẹle? Ahamiẹn mhan re ọne imhan man ọlẹn emhin ha riale ghe mhan ilu khọlọ, ọle sabọ rẹ ha riale ghe, ọle ida sabọ lu ebe ti Osẹnobulua bhọ. Ọkpakinọn, mhan dẹ sabọ rẹkpa ọne imhan man ọlẹn iBaibo rẹ dọ ha ga iJehova sade mhan taman ọlẹn ghe, ọ ilẹkhẹ nin mhan rẹ wo ha re obọ rẹkhan adia ne ribhi Baibo, bi sade mhan taman ọlẹn ebi Jehova rẹ rẹkpa mhan rẹ ha fidenọ yẹ.

15. Uwedẹ nela James rẹ noo arẹkhọkhọ? (James 3:​2-6, 10-12)

¹⁵ James da noo arẹkhọkhọ ne ha rẹkpa ene ọle ne talọ lẹn ebi ọle ta. Edandan iribhọ ghe, ẹlinmhin nọn khiale rẹkpa ọle rẹ ha noo arẹkhọkhọ nọnsẹn. A sabọ yẹ miẹn obọ obhio ọle nin Jesu ọle da manman luẹ ebi a rẹ noo arẹkhọkhọ rẹ man emhin nọnsẹn yẹ. Bhiriọ, ọle da sabọ ha noo arẹkhọkhọ rẹ man emhin nọnsẹn. Arẹkhọkhọ nin James gbẹn ọbhi ilẹta nin ọle gbẹn wo lẹkhẹ. Sẹyẹ, ebi ọle re ọle tẹmhọnlẹn wo khia bhi ẹlo.​—Tie James 3:​2-6, 10-12.

16. Bezẹle nọn da khẹke nin mhan ha noo arẹkhọkhọ nọn ha sabọ rẹkpa ene imhan ne talọ?

¹⁶ Ebi mhan luẹ bhọ: Noo arẹkhọkhọ nọn ha sabọ rẹkpa ene uwẹ ne talọ. Ahamiẹn mhan noo arẹkhọkhọ nọn khẹke, ọ ki rẹkpa eria nin mhan ne talọ rẹ lẹn otọ ebi mhan ta nọnsẹn. Ọ ki diabe ele daghe ebi mhan taman ele. Bhiriọ, ele ida yelea emhin kpataki nin mhan man ele le bhi ẹkẹ iBaibo. Jesu wo manman guẹ ebi a rẹ noo arẹkhọkhọ rẹ man emhin nọnsẹn yẹ. Obhio ọle nin James da yẹ re egbe khọkhọ ọle. Bha ji mhan fẹ arẹkhọkhọ ọkpa nin James noolo ghe, bi ebezẹle nin ọne arẹkhọkhọ da sabọ rẹkpa ẹbho nin ọle ha ne talọ.

17. Bezẹle nin arẹkhọkhọ nọn ribhi James 1:​22-25 ha da sabọ rẹkpa mhan?

¹⁷ Tie James 1:​22-25. Arẹkhọkhọ ọsi ọria nọn ghe egbe ọle bhi ughegbe nin James noolo dẹ wo sabọ rẹkpa mhan bhi uwedẹ ne bunbun. Ebi ọle ho nin ọle man mhan le hi, ahamiẹn mhan guanọ nin mhan miẹn elele bhi Ọta nọnsi Osẹnobulua, ọkhẹke nin mhan tie ọle, yẹ re obọ rẹkhan ebi mhan tie bhọ. James da noo arẹkhọkhọ ọsi ọria nọn ghe egbe ọle bhi ughegbe, ranmhude, ene ka ọle ehọ dẹ sabọ lẹn otọle. Ebi ọle guanọ nin ọle man hi, emhin uhuki nọn nan rẹ miẹn ghe, ọria nọn ghe egbe ọle bhi ughegbe yẹ daghe eji ọle ha rẹ nọnsẹn, bha lu iriọ. Iriọ sẹyẹ nọn. Emhin  uhuki nọn nan rẹ miẹn ghe, mhan tie ọta nọnsi Osẹnobulua yẹ daghe eji mhan ha da fidenọ bhi iẹnlẹn nọnsẹmhan, mhan bha lu iriọ.

18. Emhin ea nela ọkhẹke nin mhan lu sade mhan noo arẹkhọkhọ?

¹⁸ Ahamiẹn uwẹ noo arẹkhọkhọ, uwẹ dẹ sabọ re egbe khọkhọ iJames bhi ene uwedẹ ea nan: (1) Noo arẹkhọkhọ nọn diẹn mun ebi uwẹ guanọ nin uwẹ man. (2) Noo arẹkhọkhọ nọn ha lẹkhẹ nin ene ka uwẹ ehọ rẹ lẹn otọle. (3) Re otọle man nọnsẹn ebi ọne arẹkhọkhọ rẹ rẹtẹ ebi uwẹ tẹmhọn ọlẹn yẹ. Ahamiẹn ọ nọghọ uwẹ rẹ noo arẹkhọkhọ nọn khẹke, fe ebe nọnsẹmhan natiọle Watch Tower Publications Index. Bhi odotọ uhọnmhọn-ọta nọn yọle “Illustrations,” uwẹ dẹ miẹn arẹkhọkhọ ne bunbun nin uwẹ ha sabọ noo. Lẹn sẹbhọ ghe, arẹkhọkhọ dẹ sabọ re ebi uwẹ man khia bhi ẹlo nọnsẹn. Bhiriọ, dọnmhegbe noo arẹkhọkhọ nọn diẹn mun ebi uwẹ guanọ nin uwẹ man. Bhi ọsi ẹmhọanta, emhin kpataki nọn zẹle nin mhan da dọnmhegbe rẹ man emhin nọnsẹn hi, nin mhan rẹ rẹkpa ẹbho ne bunbun dọ ga iJehova, ọ iyi nin mhan rẹ re ogẹn ji egbe mhan.

19. Be imhan ha rẹ rẹman yẹ ghe, mhan hoẹmhọn ibhio mhan nin mhan ko ga?

¹⁹ James da ha mhọn obhio nin egbe gba nan. Ọkpakinọn, mhan imhọnlẹn. Ọrẹyiriọ, mhan mhọn ọne isẹhoa rẹ deba ibhio mhan bhi otọ agbọn rebhe ha ga iJehova. Mhan dẹ rẹman ghe mhan hoẹmhọn ele sade mhan deba ele muobọ, sade mhan luẹ emhin bhi obọ ele, yẹ deba ele ha lu iwẹnna itẹmhọn Osẹnobulua. Ahamiẹn mhan dọnmhegbe re egbe khọkhọ iJames bhi uwedẹ nin mhan rẹ lu emhin bi uwedẹ nin mhan rẹ man emhin, mhan ki re ogẹn ji Jehova, yẹ rẹkpa ẹbho ne mhọn ọkhọle esili dọ ga Aba mhan nọn ribhi okhun.