1. Yinki nge lenda zonza samu na dikanda ya Zaki?

ZAKI, leki ya Yesu kulá na kati ya dikanda yina vandá na kimpeve ya ngolo. * Yosefi na Maria, bibuti ya yandi vandá zolá mingi Yehova. Ba vandá salá nyonso samu na kusadila yandi. Zaki kuzwá bweso ya nkaka. Yaya ya yandi kumá Masiya. Ya vandá kitoko mingi na Zaki na kukula na kati ya dikanda ya faso yayi!

2. Wapi bima ntangu ya nkaka zolá nata Zaki na kusepela na yaya ya yandi?

² Bima mingi vandá sala ti Zaki sepela na yaya ya yandi. (Mat. 13:55) Na kifwani, ntangu Yesu vandá na bamvula 12, ba yina vandá longá mambu ya Nzambi na Yeruzalemi pamuká na kutala bamambu nyonso yina Yesu zabá. (Luke 2:46, 47) Ntangu ya nkaka, Zaki vandá sala kisalu ya sharpantie na Yesu. Kana ni yawu salamá, ya sadisá Zaki na kuzaba mbote-mbote yaya ya yandi. Nathan H. Knorr vandá zonzá: “Nge lenda zaba faso ke muntu si nge sala kintwadi na yandi.” * Kima ya nkaka ke ti Zaki vandá tala faso “Yesu vwandaka kula na nzutu mpe na ndwenga. Yandi vwandaka yangidika Nzambi mpe bantu.” (Luke 2:52) Na nyonso yayi, beto lenda kanisa ti Zaki vandá mosi ya bilandi ya ntete ya Yesu. Kasi ya vandá ve faso yina.

3. Ntangu Yesu bandá kisalu ya kusamuna, Zaki sepelá kwandi na yawu?

³ Ntangu nyonso yina Yesu lutisá awa na ntoto na kisalu ya kusamuna, Zaki kumá ve kilandi ya yandi. (Yoa. 7:3-5) Ntangu  ya nkaka, yandi vandá na kati ya bantu ya dikanda ya Yesu yina kanisá ti Yesu ‘belá bulawu.’ (Mrk. 3:21) Mpe na Biblia, beto ke tangá ve ti ntangu Maria vandá kisika yina ba vandá kufwa Yesu, Zaki mpe vandá kuna.—Yoa. 19:25-27.

4. Yinki beto ke zonzila na artikle yayi?

⁴ Na manima, Zaki tulá kiminu ya yandi na Yesu mpe kumá mosi ya bakuluntu yina vandá na mantwala na kimvuka ya bakristo. Na artikle yayi, beto ke zonzila bileso zole yina beto lenda longoka na Zaki: 1) samu na yinki beto me lunga kuvanda ya kukuluka mpe 2) yinki beto lenda sala samu na kulonga na faso ya mbote.

5. Yinki Zaki salá ntangu Yesu talaná na yandi?

⁵ Na wapi ntangu Zaki kumá kilandi ya Yesu? Ntangu Yesu vumbuká na lufwa, “yandi talanaka na zaki mpe na bantumwa nyonso.” (1 Ko. 15:7) Na manima ya disolo yina yandi kuzwá na Yesu, Zaki kumá kilandi ya yandi. Zaki mpe vandá na yinzo ya zulu na Yeruzalemi, ntangu bantumwa vandá vingila ba kuzwa mpeve ya santu. (Bis. 1:13, 14) Mwa ntangu fioti lutá, mpe Zaki kumá mosi ya bampangi ya kimvuka ya bantwadisi ya siècle ya ntete. (Bis. 15:6, 13-22; Gal. 2:9) Pene-pene na mvula 62 N.B., Yehova sadilak’ yandi samu na kusonika mukanda mosi na bakristo yina vandá na kivuvu ya kwenda vanda na zulu. Mukanda yango lenda sadisa mpe beto nyonso bubu yayi, ata ba yina ke na kivuvu ya kuzwa luzingu ya ntangu nyonso awa na ntoto. (Zaki 1:1) Josèphe, bakala mosi yina soniká bamambu yina salamá na siècle ya ntete zonzá ti, ni nganga-Nzambi ya nene Ananias, mwana ya Annas, zonzá ba kufwa Zaki. Zaki bikaná ya kukangama na Yehova tii ntangu luzingu ya yandi awa na ntoto suká.

6. Na wa’ faso Zaki vandá ve mutindu bamfumu ya mabuundu ya ntangu ya yandi?

⁶Zaki vandá ya kukuluka. Samu na yinki beto ke na zonzá yawu? Ntangu yandi kwizá tala bima nyonso yina vandá lakisa ti Yesu vandá mwana ya Nzambi, na kukuluka nyonso yandi ndimak’ yawu. Kasi ni yina ve salá bamfumu ya mabuundu ya bajwife. Ntangu Yesu vumbulá Lazare na lufwa, ba talak’ yawu, kasi ba ndimá ve ti ni Nzambi filisá Yesu. Ba kwendá tii na kusosa kufwa Yesu na Lazare. (Yoa. 11:53; 12:9-11) Na manima, ntangu Yesu vumbuká na lufwa, ba salá nyonso samu bantu zaba ve yawu. (Mat. 28:11-15) Ni lulendo natá bawu na kumanga ti Yesu vandá Masiya.

7. Samu na yinki beto zolá katula lulendo na bantima ya beto?

 ⁷Kileso: Kuvanda ve na lulendo. Ndima Yehova longa nge. Maladi lendá sala ti ntima ya muntu sala dyaka ve na faso ya mbote. Faso mosi mpe, lulendo lendá sala ti ya kuma mpasi na beto na kulanda bamambu yina Nzambi ke zonzá. Samu ntima ya bafarize fuluká na lulendo, ba mangá kundima babima nyonso yina vandá lakisa pwelele ti Yesu vandá mwana ya Nzambi, mpe ti Yehova pesak’ yandi mpeve ya santu. (Yoa. 12:37-40) Lulendo ya bawu salá bawu yimbi mingi. Ya kangá bawu nzila ya kuzwa luzingu ya ntangu nyonso. (Mat. 23:13, 33) Ntangu nyonso, beto zolá bika mambu ya Nzambi mpe mpeve ya yandi bongisa kimuntu ya beto, mpe twadisa makanisi na mikanu ya beto. (Zaki 3:17) Samu Zaki vandá ya kukuluka, yandi biká Yehova longa yandi. Mpe, faso beto ke tala yawu, ni yina salá ti yandi kumá mulongi ya mbote.

8. Yinki lenda sadisa beto na kulonga na faso ya mbote?

⁸ Zaki salá ve lekole ya yinda. Ntangu ya nkaka, bamfumu ya mabuundu ya bajwife vandá tala yandi kaka faso ba vandá tala bantumwa Piere na Yoane, faso “bantu ya mpamba yina vwandaka me longoka ve.” (Bis. 4:13) Kasi, Zaki longoká faso ya kukuma mulongi ya mbote. Ya ke talaná pwelele na bamambu yina yandi soniká. Faso Zaki, ntangu ya nkaka beto mpe salá ve lekole ya yinda. Ata faso yina, mpeve ya santu ya Yehova mpe kimvuka ya yandi lenda sadisa beto na kuzaba kulonga. Beto tala yinki beto lenda longoka na faso ya Zaki ya kulonga.

9. Yinki beto lenda zonza na faso ya Zaki ya kulonga?

⁹Bamambu yina Zaki vandá longá vandá ve mpasi na kusimba. Na yawu, ya vandá ve mpasi na kusadila bamambu yina yandi vandá zonza. Na kifwani, na faso ya pete, yandi longá bakristo na kundima kutala mpasi, kasi kubumba ve nkele. Yandi soniká: “Beto ke tubaka ti Mfumu sakumunaka bawu, samu ti ba vwandaka na mvibudulu [to kukanga ntima] tii na nsuka. Beno kuwaka mvibudulu ya Yobi, mpe beno zaba yinki Mfumu salaka na nsuka samu na yandi, samu ti Mfumu kele ya kufuluka na mbote mpe na kyadi.” (Zaki 5:11) Beto lenda  tala ti yina yandi zonzá vandá katuka na mambu ya Nzambi. Yandi sadilá mambu ya Nzambi samu na kusadisa bampangi ya yandi na kutala ti Yehova ke pesá ntangu nyonso bima ya mbote na ba yina, faso Yobi, ke vandá kaka ya kukangama na yandi. Samu na kulonga bawu mambu yayi, Zaki sadilá ve mambu yina kaka bantu ya mayela lendá simba. Faso ya yandi ya kulonga vandá sala ti bantu pesa ve nkembo na yandi, kasi na Yehova.

10. Ntangu beto ke longá, wa’ faso beto lenda landa kifwani ya Zaki?

¹⁰Kileso: Longa na faso yina ke ve mpasi na kusimba mpe sadila mambu ya Nzambi. Ntangu beto ke longá, beto zolá sosa ve kulakisa ti beto me zaba mambu mingi. Kasi, beto zolá lakisa na ba yina ke na wá beto ti ni Yehova me zaba mingi, mpe yandi ke zolá bawu. (Rom. 11:33) Beto lenda sala yawu si ntangu nyonso, mambu yina beto ke longá ke katuká na Biblia. Na kifwani, beto zolá zonza ve na muntu yina ke longoká na beto yina beto zolá sala si beto vandá na kisika ya yandi. Kasi, beto zolá sadisa yandi na kusadila mayela ya yandi ntangu yandi ke tangá masolo ya Biblia. Ya ke sadisa yandi na kuzaba makanisi ya Yehova, mpe yinki ndyatulu ya yandi lenda sala Yehova na ntima. Na yawu, yandi ke sala bamambu samu na kusepelisa Yehova, kasi beto ve.

11. Wapi bamambu bakristo ya nkaka vandá na yawu na ntangu ya Zaki, mpe wapi malongi yandi pesá bawu? (Zaki 5:13-15)

¹¹Zaki vandá zonzilá bamambu faso ya vandá. Na mukanda yina yandi soniká, beto lenda tala ti Zaki zabá bamambu yina bampangi ya yandi bakristo vandá na yawu. Mpe yandi zonzilá bawu pwelele yinki ba me lunga kusala. Na kifwani, bakristo ya nkaka vandá sadilá ve na mbangu bamambu yina ba vandá zonza na bawu. (Zaki 1:22) Ba ya nkaka vandá lakisa luzolo na ba yina vandá na mbongo kulutila na ba yina vandá ve na yawu. (Zaki 2:1-3) Ba ya nkaka vandá zonzá bamambu kidi-kidi. (Zaki 3:8-10) Ata bampangi ya yandi vandá na ndyatulu yayi, kasi Zaki vandá na kiminu ti ba ke soba. Yandi zonzilá bawu bamambu na ntima ya mbote nyonso, kasi yandi lakisá pwelele yina vandá simba ve. Yandi zonzá mpe na ba yina vandá nwana na kubika bamambu yina, na kulomba bakuluntu sadisa bawu.—Tanga Zaki 5:13-15.

12. Wapi yina zolá vanda dikanisi ya beto ntangu beto ke sadisá ba yina ke longoká Biblia na beto?

¹²Kileso: Zonza bamambu faso ya kele, kasi vanda na kivuvu ti bampangi lenda soba. Ya ke vandá mpasi na bantu ya nkaka yina ke longoká Biblia na kusadila bamambu yina ya ke zonzá. (Zaki. 4:1-4) Ya lenda baka mwa ntangu na bawu na kukatula bifu ya yimbi, mpe kukulisa bifu ya mbote. Faso Zaki, beto zolá vanda ve na boma ya kuzonzila na ba yina ke longoká na beto bamambu yina ba me lunga kuyidika na luzingu ya bawu. Kasi beto zolá bika kukanisa ti ba ke soba ve. Beto vanda na kiminu ti Yehova ke benda bantu ya kukuluka na sika ya yandi, mpe yandi ke pesa bawu ngolo ya kubika bamambu ya yimbi.—Zaki 4:10.

13. Faso me zonza yawu Zaki 3:2 mpe noti, yinki Zaki ndimá?

¹³Zaki vandá kanisa ve ti yandi vandá muntu ya mfunu. Zaki vandá kanisa ve ti yandi lutilá bakristo ya nkaka samu yandi vandá leki ya Yesu, to samu yandi vandá mosi ya ba yina vandá twadisa kimvuka ya siècle ya ntete. Yandi vandá bokilá bakristo ya nkaka “bampangi ya munu ya luzolo.” (Zaki 1:16, 19; 2:5) Yandi vandá lakisá ve ti yandi vandá muntu ya kulunga, yina ke salá ve masumu. Na mukanda yina yandi soniká na bampangi ya yandi bakristo, yandi ndimá ti “beto nyonso ke  kubwaka na masumu bambala mingi.”—Tanga Zaki 3:2, mpe noti.

14. Samu na yinki beto zolá ndima ti beto mpe ke salá masumu?

¹⁴Kileso: Kuzimbana ve ti beto nyonso ke bantu ya masumu. Beto kanisa ve ti beto me lutila ba yina beto ke longá. Samu na yinki? Samu ti si nge nata muntu yina ke longoká na nge na kukanisa ti nge ke salá ve masumu, ya lenda lembisa yandi. Yandi lenda tala ti yandi ke lenda ve kulanda misiku ya Nzambi. Kasi, beto zolá ndima ti bantangu ya nkaka, ya ke mpasi na beto na kusadila bamambu ya Biblia, mpe kulakisa yandi faso Yehova sadisá beto. Si beto sala yawu, ya ke sadisa yandi na kundima ti yandi mpe lenda sadila Yehova.

15. Zonzila faso yina vandá bifwani yina Zaki vandá sadila (Zaki 3:2-6, 10-12)?

¹⁵Zaki sadilá bifwani yina ke simbá ntima. Ntembe ve, ni mpeve ya santu sadisák’ yandi. Kasi, ntangu ya nkaka yandi longoká mpe na bifwani yina yaya ya yandi Yesu, sadilá. Na mukanda ya yandi, Zaki sadilá bifwani yina ke ve mpasi na kusimba mpe na kusadila.—Tanga Zaki 3:2-6, 10-12.

16. Samu na yinki beto zolá sadila bifwani yina ke simbá ntima?

¹⁶Kileso: Sadila bifwani yina ke simbá ntima. Ntangu beto ke sadilá bifwani ya mbote, ya ke salá ti malongi ya Biblia suka ve kaka na makutu ya ba yina ke na wá beto. Kasi ba ke tala mpe yinki ya zola zonza samu na luzingu ya bawu. Ya ke sadisa ba yina ke na wá beto na kuzimbana ve bamambu ya mfunu yina Biblia ke longá. Yesu zabá kusadila bifwani. Mpe leki ya yandi Zaki salá faso yandi. Beto zonzila mosi ya bifwani yina Zaki sadilá, mpe beto tala samu na yinki ya ke simbá ntima.

17. Samu na yinki kifwani yina ke na Zaki 1:22-25 ke mbote?

¹⁷ Tanga Zaki 1:22-25. Mosi ya bifwani yina Zaki sadilá vandá ya kitala-tala (miroir). Bima mingi vandá sala ti ya vanda kifwani ya mbote. Zaki sadilá yawu samu na kulakisa ti, samu Biblia sadisa beto, beto zolá suka ve kaka na kutanga yawu. Kasi, beto zolá sadila yina beto me tanga. Zaki sadilá kifwani ya kitala-tala samu bantu zabá yinki ke kitala-tala. Yinki yandi vandá sosa kulonga? Ya ke vanda buzoba na muntu yina ke na mantwala ya kitala-tala, na kutala kima yina ke na simbá ve, mpe na  manima kuyidika ve yawu. Faso mosi mpe, si beto ke na tangá Biblia, mpe beto me tala ti ya ke na kima yina ke na simbá ve na ndyatulu ya beto, kasi beto me yidika ve yawu, ya ke buzoba.

18. Wapi bima tatu beto me bonga kusala ntangu beto ke sadilá bifwani?

¹⁸ Na kusadila na faso ya mbote bifwani mutindu Zaki, nge lenda sala bima tatu yayi: 1) Sala ti kifwani yina nge ke na sadilá kwenda nzila mosi na bamambu yina nge ke na longá. 2) Sadila bima yina ba yina ke na wá nge zaba. 3) Lakisa pwelele faso ba lenda sadila yawu. Si ya ke mpasi na nge na kuzwa bifwani ya mbote, nge lenda sosa yawu na Index des Publications des Témoins de Jéhovah. Kisika yina ba me sonika “ Illustrations, ” nge lenda kuzwa bifwani mingi yina nge lenda sadila. Kuzimbana ve: kaka faso mikro ke salá ti ndinga ya muntu wakana ntama, bifwani ke sadisá na kubasisa kileso yina beto ke na sosá bantu simba. Na yawu, beto zolá sadila ve bifwani na bamambu nyonso yina beto ke longá. Beto ke na bongisá ve faso ya beto ya kulonga samu na kutalana. Beto ke na salak’ yawu samu na kusadisa bantu mingi na kukota na kati ya dikanda ya Yehova.

19. Wa’ faso beto lenda lakisa ti beto zola dikanda ya beto ya kimpeve?

¹⁹ Beto me kula ve faso Zaki na yaya yina vandá muntu ya kulunga. Ata faso yina, beto ke na bweso ya kusadila Yehova na bampangi mingi ya kento na ya bakala. Beto ke lakisá bawu luzolo ntangu beto ke lutisá ntangu na bawu, ke longoká na sika ya bawu, mpe ke salá kisalu ya kusamuna mpe ya kulonga bantu na bawu. Si beto sala bangolo ya kulanda kifwani ya Zaki na faso ya beto ya kutadila bamambu, na ndyatulu ya beto mpe na faso ya beto ya kulonga, beto ke pesa nkembo na Yehova. Mpe beto ke sadisa bantu ya ntima ya mbote na kukuma pene-pene na Tata ya beto ya luzolo.