Tuʼn qxiʼ toj xnaqʼtzbʼil

Tuʼn qikʼx atz jatumel ta tajlal xnaqʼtzbʼil

XNAQʼTZBʼIL 2

¿Tiʼ xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj titzʼin Jesús?

¿Tiʼ xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj titzʼin Jesús?

«Aqine Santiago, tmajen Dios qine ex tmajen Qajaw Jesucrist» (SANT. 1:1).

BʼITZ 88 «Yekʼuntza qe tbʼeya weye»

AJU KʼELEL QNIKʼ TIʼJ *

1. ¿Tiʼ jaku tzaj tqʼamaʼna kyiʼj toj tja Santiago?

 ATTOQ jun tbʼanel kyamiwbʼil tman Santiago, aju titzʼin Jesús tukʼil Jehová. * Kʼujlaʼntoq Jehová tuʼn José ex María ex ok tilil kyuʼn tuʼn kyajbʼen te. Ax ikx, ten jun tbʼanel toklen Santiago tuʼnju ok te titzʼin Mesías. ¡Tbʼanelxix toklen Santiago tuʼnju ten kyxol toj tja Jesús!

Ok tojtzqiʼnxix Santiago Jesús tuʼnju junx jaw chʼiy tukʼil. (Qʼonka twitza tiʼj taqikʼ 2).

2. ¿Tiquʼn jakutoq jaw labʼin Santiago tiʼj Jesús?

2 Attoq nim tiquʼn tuʼn tjaw labʼin Santiago tiʼj ttzik (Mat. 13:55). Jun techel, ojtzqiʼntoq Tyol Dios tuʼn Jesús maske tzmatoq qʼiʼn 12 abʼqʼi tuʼn ex e jaw labʼin ansyan te Jerusalén tiʼj (Luc. 2:46, 47). Axlo ikx aqʼunan Santiago tukʼil Jesús toj carpintería. Qa ikju, jaku txi qqʼamaʼn qa ok tojtzqiʼnxix Santiago Jesús. Tqʼama ermano Nathan Knorr jlu: «In nel tnikʼa kyiʼj nim tiʼchaq aj taqʼunana tukʼil jun xjal». * Bʼalo ax ikx ok tkeʼyin Santiago tej «nnoʼktoq tnabʼl Jesús ex in chʼiytoq ex bʼaʼn ela tmod tuj twitz Dios ex kywitz xjal» (Luc. 2:52). Tuʼn jlu, jaku kubʼ qximen qa kʼokeltoq Santiago te jun kyxol tnejel t-xnaqʼtzbʼen Jesús, pero mintiʼ bʼaj jlu.

3. ¿Tiʼ tmod Santiago kubʼ tyekʼin tej t-xi tzyet tpakbʼan Jesús?

3 Tej tpakbʼan Jesús tzalu twitz Txʼotxʼ, mintiʼ ok lepeʼ Santiago tiʼj (Juan 7:3-5). Bʼalo ax ikx ten Santiago kyxol qe titzʼin Jesús tej kyqʼama «qa otoq tzʼok te tzkaj» (Mar. 3:21). Ex mintiʼ in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios qa ten Santiago tukʼil ttxuʼ tej tjaw qʼoʼn Jesús twitz tzeʼ (Juan 19:25-27).

4. ¿Alkye kabʼe xnaqʼtzbʼil kʼelel qnikʼ tiʼj?

4 Tej tikʼ ambʼil, okslan Santiago tiʼj Jesús ex ok qʼoʼn toklen toj kʼloj okslal. Toj xnaqʼtzbʼil lu, qo yolil tiʼj kabʼe xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj Santiago. Tnejel, ¿tiquʼn nim toklen tuʼn tkubʼ qin qibʼ? Ex tkabʼin, ¿tzeʼn jaku qo ok te jun tbʼanel aj xnaqʼtzal?

BʼAʼN TUʼN TKUBʼ QIN QIBʼ IK TZEʼN TE SANTIAGO

Kubʼ tin tibʼ Santiago tej tkubʼ tyekʼin tibʼ Jesús twitz ex ok te t-xnaqʼtzbʼen. (Qʼonka twitza kyiʼj taqikʼ 5 a 7).

5. Tej otoqxi jaw anqʼin Jesús, ¿tiʼ bʼant tuʼn Santiago tej tkubʼ tyekʼin tibʼ twitz?

5 ¿Toj alkye ambʼil ok Santiago te t-xnaqʼtzbʼen Jesús? Tej otoqxi jaw anqʼin Jesús, «kubʼ tyekʼun tibʼ twitz Jacobo [moqa Santiago]; ex te tibʼajxi jlu kubʼ tyekʼun tibʼ kywitz kykyaqil apostol» (1 Cor. 15:7). Tej tbʼaj jlu, chʼexpaj tanqʼibʼil Santiago. Ax ikx ten Santiago kyxol apóstol ok kychmon kyibʼ toj jun kwart toj tnam Jerusalén tuʼntzun ttzaj kykʼamoʼn xewbʼaj xjan (Hech. 1:13, 14). Yajxitl, ax ikx tzaj qʼoʼn toklen Santiago tuʼn tten toj kʼloj xjal qʼil twitz aqʼuntl te tnejel syent abʼqʼi (Hech. 15:6, 13-22; Gál. 2:9). Ex kubʼ ttzʼibʼin jun carta kye okslal skʼoʼn maj tuʼn tonbʼil Jehová tjaqʼxi abʼqʼi 62. Kukx in nonin carta lu qiʼj toj ambʼil jaʼlo, qa atz qo anqʼil tzalu twitz Txʼotxʼ moqa toj kyaʼj (Sant. 1:1). Ik tzeʼn tzaj tqʼamaʼn historiador Josefo te tnejel syent abʼqʼi, kubʼ bʼyoʼn Santiago tuʼn tnejel pal Anán. Kukx ajbʼen Santiago te Jehová tzmaxi tej tkyim.

6. ¿Tiquʼn in xi qqʼamaʼn qa junxitl tmod Santiago kubʼ tyekʼin kywitz qe nejenel kye okslabʼil?

6 Mintiʼ jaw tnimsan tibʼ Santiago. Junxitl tmod kubʼ tyekʼin kywitz nejenel kye okslal e anqʼin toj tqʼijlalil. Tej tel tnikʼ Santiago tiʼj qa a Jesús Tkʼwal Dios, kubʼ tin tibʼ ex xi tokslaʼn. Atzun kye pal te Jerusalén junxitl kymod kubʼ kyyekʼin. Jun techel, mlaytoq kubʼ kyewin qa jaw anqʼin Lázaro tuʼn Jesús, pero mintiʼ xi kyokslaʼn qa tzaj samaʼn Jesús tuʼn Jehová. Tuʼntzunju, ok tilil kyuʼn tuʼn tkubʼ kybʼyoʼn Jesús ex Lázaro (Juan 11:53; 12:9-11). Tej tjaw anqʼin Jesús, ok tilil kyuʼn tuʼn miʼn tok kybʼiʼn xjal (Mat. 28:11-15). Tuʼnju jaw kynimsan kyibʼ nejenel lu, el kyikʼun Mesías.

7. ¿Tiquʼn nim toklen tuʼn miʼn tjaw qnimsan qibʼ?

7 Aju xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj: Miʼn jaw qnimsan qibʼ ex qqʼonx ambʼil te Jehová tuʼn qtzaj t-xnaqʼtzaʼn. Qa ma tzaj yabʼil tiʼj tanmi jun xjal, ya mlay tzʼaqʼunan toj tumel. Ax jlu jaku bʼaj tiʼj qanmi qa ma jaw qnimsan qibʼ, ya mlay qo nimen te Jehová. Atzun jlu bʼaj kyiʼj fariseo, jaw kynimsan kyibʼ ex mintiʼ xi kyokslaʼn qa ok Jesús te Tkʼwal Dios ex qa onin tiʼj (Juan 12:37-40). Tej tkubʼ kyyekʼin kymod lu, xi kynajsaʼn ambʼil tuʼn kyanqʼin te jumajx (Mat. 23:13, 33). Tuʼn jlu, in nel qnikʼ tiʼj qa nim toklen tuʼn t-xi qqʼoʼn ambʼil te Tyol Dios ex te xewbʼaj xjan tuʼn tonin qiʼj tuʼn kyten tbʼanel qmod ex tuʼn tjaw qjyoʼn aju mas bʼaʼn (Sant. 3:17). Tuʼnju mintiʼ jaw tnimsan tibʼ Santiago, xi tqʼoʼn ambʼil te Jehová tuʼn ttzaj t-xnaqʼtzaʼn. Ex ik tzeʼn kʼelel qnikʼ tiʼj, noq tuʼnju kubʼ tin tibʼ ok te jun tbʼanel aj xnaqʼtzal.

QO OK TE TBʼANEL AJ XNAQʼTZAL IK TZEʼN TE SANTIAGO

8. ¿Tiʼ jaku tzʼonin qiʼj tuʼn qok te jun tbʼanel aj xnaqʼtzal?

8 Nya nim t-xnaqʼtzbʼil Santiago etz toj escuela. Tuʼntzunju, ok kyqʼoʼn nejenel kye okslabʼil toj tqʼijlalil te jun tal aqʼunal xjal ik tzeʼn te Pedro ex Juan. Kyqʼama jlu kyiʼj: «Mya xnaqʼtzamni qe tuj skwel» (Hech. 4:13). Maske ikju, in nel qnikʼ tiʼj qa ok Santiago te jun tbʼanel aj xnaqʼtzal aj tjaw quʼjin tuʼj. Ax ikx qe, nyalo nim qxnaqʼtzbʼil o tzʼetz toj escuela, pero jaku qo ok te jun tbʼanel aj xnaqʼtzal tuʼn tonbʼil Jehová ex ttnam. Qo yolin tiʼjju bʼant tuʼn Santiago ex qo xnaqʼtzan tiʼj tiʼ jaku tzʼel qkanoʼn tiʼj.

9. Chikʼbʼantza tzeʼn qʼon Santiago xnaqʼtzbʼil.

9 Mintiʼ ajbʼen qe yol kwest tuʼn Santiago ex jun rat in nel qnikʼ tiʼj t-xnaqʼtzbʼil. Tuʼn jlu, el kynikʼ xjal tiʼjju tuʼn tbʼant kyuʼn ex tzeʼn tuʼn tbʼant kyuʼn. Qo yolin tiʼj jun techel. Tqʼama Santiago qa nim toklen tuʼn tikʼx ikʼbʼil kyuʼn okslal ex mintiʼ tuʼn t-xi kykʼuʼn qʼoj. Kubʼ ttzʼibʼin jlu: «In qmaʼn, at tzalajbʼil kye qeju nnikʼx kyuʼn. O kybʼiye tiʼj Job, o ten nim tpasens, ex o kybʼiye aju tbʼincha Qman te te mankbʼilxi; porke ate Qman nim in qʼaqʼan tkʼuʼj ex in tzʼeʼy tkʼuʼj qiʼj» (Sant. 5:11). Ik tzeʼn ma jaw quʼjin, ajbʼen Tyol Dios tuʼn Santiago tuʼn tqʼon xnaqʼtzbʼil. Ex ajbʼen tuʼn tuʼn tel kynikʼ xjal tiʼj qa in che tzaj tkʼiwlaʼn Jehová qeju kukx in che ten tzʼaqli twitz ik tzeʼn te Job. Tej t-xi t-xnaqʼtzaʼn Santiago jlu, mintiʼ e ajbʼen yol kwest tuʼn ex jun rat in nel qnikʼ tiʼj t-xnaqʼtzbʼil. Iktzun tten jaw tnimsaʼn Jehová ex nya ateʼ jaw nimsaʼn.

10. ¿Tzeʼn jaku tzʼel qkanoʼn tiʼj Santiago aj qqʼon xnaqʼtzbʼil?

10 Aju xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj: Miʼn che ajbʼen yol kwest quʼn ex bʼaʼn tuʼn tajbʼen Tyol Dios quʼn. Nya qaj tuʼn t-xi qyekʼin kye xjal qa at nim qojtzqibʼil, sino qaj tuʼn t-xi qyekʼin kye qa at nim tojtzqibʼil Jehová ex qa in ximen kyiʼj (Rom. 11:33). Jaku bʼant jlu quʼn qa kukx ma tzʼajbʼen Tyol Dios quʼn. Jun techel, qa in qo qʼon xnaqʼtzbʼil te jun xjal, mas bʼaʼn tuʼn kyajbʼen techel tkuʼx toj Tyol Dios quʼn tuʼn tel tnikʼ tiʼj t-ximbʼetz Jehová twitzju tuʼn t-xi qqʼamaʼn te tiʼ qe jaku bʼant quʼn. Qa ma bʼant jlu quʼn, kxel kybʼinchaʼn aju in nel kynikʼ tiʼj tuʼnju kyaj tuʼn ttzalaj Jehová ex nya tuʼnju kyaj tuʼn qtzalaj.

11. ¿Alkye junjun nya bʼaʼn kymod okslal ten ex tiʼ consej xi tqʼoʼn Santiago kye? (Sant. 5:13-15).

11 El tnikʼ Santiago kyiʼj txqantl. Toj uʼj kubʼ ttzʼibʼin Santiago, in nel qnikʼ tiʼj qa ojtzqiʼntoq tuʼn alkyeqe nya bʼaʼn e ok weʼ erman twitz ex xi tqʼamaʼn kye tiʼ tuʼn tbʼant kyuʼn. Jun techel, ateʼ junjun erman kwest ela toj kywitz tuʼn t-xi kybʼiʼn qe consej (Sant. 1:22). Atzun junjuntl, ok kyqʼoʼn kyoklen qʼinun (Sant. 2:1-3). Ex ateʼ junjuntl, kwesttoq tuʼn tok kyxqʼuqin kytziʼ (Sant. 3:8-10). Nyatoq bʼaʼn kymod erman lu, pero mintiʼ kubʼ t-ximen Santiago qa mlaytoq chʼexpaj kymod. Toj tumel ex tukʼil kʼujlabʼil xi tqʼoʼn consej kye ex xi tqʼamaʼn kye qeju otoq che chewix toj kyokslabʼil tuʼn kyjyon onbʼil kyukʼil ansyan (kjawil uʼjit Santiago 5:13-15).

12. ¿Tzeʼn jaku ten qximbʼetz toj tumel tiʼj jun xjal in xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios?

12 Aju xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj: Tzʼelx qnikʼ kyiʼj txqantl ex tenx qximbʼetz toj tumel kyiʼj. Kwest in nela toj kywitz xjal in che xnaqʼtzan qukʼil tuʼn tkubʼ kyanqʼiʼn aju in nel kynikʼ tiʼj (Sant. 4:1-4). Atlo maj kxel tiʼn ambʼil tuʼn tbʼant junjun chʼixpubʼil kyuʼn ex tuʼn tten tbʼanel kymod. Ik tzeʼn te Santiago, nim toklen tuʼn tten qipumal tuʼn t-xi qqʼamaʼn kye alkyeqe chʼixpubʼil tuʼn tbʼant kyuʼn. Aj tbʼant jlu quʼn, nim toklen tuʼn tten tbʼanel qximbʼetz kyiʼj ex bʼaʼn tuʼn ttzaj qnaʼn qa kʼonil Jehová kyiʼj qeju mintiʼ in jaw kynimsan kyibʼ ex kxel tqʼoʼn kyipumal tuʼn tbʼant chʼixpubʼil kyuʼn (Sant. 4:10).

13. ¿Tiʼ el tnikʼ Santiago tiʼj? (Sant. 3:2).

13 Ten t-ximbʼetz Santiago toj tumel tiʼjx. Mintiʼ kubʼ t-ximen qa mas nimtoq toklen kywitz txqantl okslal noq tuʼnju ok te titzʼin Jesús moqa tuʼnju ten nim toklen toj kʼloj okslal. Tuʼntzunju, tqʼama jlu kyiʼj okslal: «Aqeye erman at nkʼuʼje kyiʼje» (Sant. 1:16, 19; 2:5). Mintiʼ ok tqʼon tibʼ te tzʼaqli, sino tqʼama jlu: «Porke qkyaqil nimku maj in qo tzpet» (kjawil uʼjit Santiago 3:2).

14. ¿Tiquʼn nim toklen tuʼn tel qnikʼ tiʼj qa in qo el txalpaj?

14 Aju xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj: Bʼaʼn tuʼn ttzaj qnaʼn qa qkyaqilx aj il qoʼ. Mintiʼ tuʼn tkubʼ qximen qa mas nim qoklen kywitz xjal in qo qʼon xnaqʼtzbʼil kye. ¿Tiquʼn? Tuʼnju qa ma kubʼ t-ximen jun xjal in xnaqʼtzan qa mintiʼ in qo el tzpet, jaku kubʼ t-ximen qa mlayx che japun qe tkawbʼil Jehová tuʼn. Pero qa ma txi qqʼamaʼn te xjal qa at maj kwest in nela toj qwitz tuʼn kyjapun tkawbʼil Jehová quʼn ex qa oʼkx te in nonin qiʼj tuʼn kybʼant chʼixpubʼil quʼn, kʼonil jlu tiʼj tuʼn tajbʼen te Jehová.

Tbʼanel qe techel e ajbʼen tuʼn Santiago tuʼnju nya kwest tuʼn tel qnikʼ tiʼj ex in tzaj tqʼoʼn jun xnaqʼtzbʼil qe. (Qʼonka twitza tiʼj taqikʼ 15 ex 16). *

15. ¿Tzeʼn qe techel e ajbʼen tuʼn Santiago? (Sant. 3:2-6, 10-12).

15 E ajbʼen tbʼanel techel tuʼn Santiago tuʼn tpon toj kyanmi xjal. Onin xewbʼaj xjan tiʼj Santiago tuʼn tqʼon xnaqʼtzbʼil, pero ok tilil tuʼn tuʼn t-xnaqʼtzan kyiʼj tbʼanel techel ajbʼen tuʼn Jesús aju ttzik. Jun rat jaku tzʼel qnikʼ kyiʼj techel ajbʼen tuʼn Santiago toj carta kubʼ ttzʼibʼin ex jaku che onin qiʼj (kjawil uʼjit Santiago 3:2-6, 10-12).

16. ¿Tiquʼn nim toklen tuʼn kyajbʼen tbʼanel techel quʼn?

16 Aju xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj: Bʼaʼn tuʼn kyajbʼen tbʼanel techel quʼn. Qa ma che ajbʼen tbʼanel techel quʼn, jaku qo onin kyiʼj xjal tuʼn kyximen tiʼjju in nok kybʼiʼn. Aj kyajbʼen tbʼanel techel quʼn, che onil kyiʼj xjal tuʼn ttzaj kynaʼn qe xnaqʼtzbʼil nim kyoklen tkuʼx toj Tyol Dios. E ajbʼen tbʼanel techel tuʼn Jesús ex ax jlu bʼant tuʼn Santiago. Qo xnaqʼtzan tiʼj jun techel ajbʼen tuʼn Santiago ex qo yolin tiʼj tiquʼn tbʼanel techel lu.

17. ¿Tiquʼn in xi qqʼamaʼn qa tbʼanel techel tkuʼx toj Santiago 1:22 a 25?

17 (Kjawil uʼjit Santiago 1:22-25). Tej tyolin Santiago tiʼj jun espej, jaku txi qqʼamaʼn qa tbʼanel techel ajbʼen tuʼn. ¿Tiquʼn? Tuʼnju ojtzqiʼntoq tuʼn alkye xnaqʼtzbʼil tajtoq tuʼn ttzaj tyekʼin. Tajtoq tuʼn ttzaj tyekʼin qa nim toklen tuʼn tkubʼ qbʼinchaʼn aju in nel qnikʼ tiʼj toj Tyol Dios ex nya oʼkx tuʼn tjaw quʼjin. Tbʼanel techel ajbʼen tuʼn Santiago tej tyolin tiʼj espej tuʼnju ojtzqiʼntoq kyuʼn xjal. ¿Tiʼ tajtoq Santiago tuʼn tel kynikʼ xjal tiʼj? Qa ma tzʼokx tkeʼyin jun xjal twitz toj espej ex in nel tnikʼ tiʼj qa il tiʼj tuʼn tbʼaj tbʼinchaʼn chʼintl tten, mintiʼ tnabʼil qa mintiʼ ma txi tbʼinchaʼn. Ax jlu jaku bʼaj qiʼj aj tjaw quʼjin Tyol Dios. Qa ma tzʼel qnikʼ tiʼj qa il tiʼj tuʼn tbʼant jun chʼixpubʼil quʼn ex qa mintiʼ ma txi qbʼinchaʼn, noqx gan in qo uʼjin tiʼj Tyol Dios.

18. ¿Alkye oxe tiʼ bʼaʼn tuʼn qximen tiʼj aj kyajbʼen techel quʼn?

18 Aj tajbʼen jun techel quʼn, jaku tzʼel qkanoʼn tiʼj Santiago qa ma bʼant oxe tiʼ quʼn. Tnejel, bʼaʼn tuʼn qximen tiʼj qa at toklen techel tukʼil xnaqʼtzbʼil. Tkabʼin, bʼaʼn tuʼn tajbʼen jun techel quʼn aju ojtzqiʼn kyuʼn xjal. Ex toxin, qchikʼbʼanx xnaqʼtzbʼil toj tumel tuʼntzun tel kynikʼ xjal tiʼj. Qa kwest in nela toj qwitz tuʼn tkanet jun techel quʼn, bʼaʼn tuʼn tkux qjyoʼn toj Índice de las publicaciones Watch Tower. Jaku che kanet nim techel quʼn jatumel in tzaj tqʼamaʼn «Ejemplos». Bʼaʼn tuʼn ttzaj qnaʼn qa in che ok qe techel in che ajbʼen quʼn ik tzeʼn jun micrófono, tuʼnju in nonin qiʼj tuʼn tqʼajqʼaj mas toj qwiʼ. Ax ikx qe techel, jaku che onin tuʼn telxix tnikʼ xjal kyiʼj xnaqʼtzbʼil mas nim kyoklen. Tuʼntzunju, tbʼanel qa oʼkx ma che ajbʼen techel quʼn aj t-xi qyekʼin jun xnaqʼtzbʼil nim toklen. Bʼaʼn tuʼn ttzaj qnaʼn qa in nok tilil quʼn tuʼn qok te tbʼanel aj xnaqʼtzal tuʼnju qaj tuʼn qonin kyiʼj xjal tuʼn kyoktz toj ttnam Jehová ex nya tuʼn tok bʼaj kywitz txqantl qiʼj.

19. ¿Tzeʼn in kubʼ qyekʼin qa kʼujlaʼn qe erman quʼn?

19 Mintiʼ jun qtzik tzʼaqli ik tzeʼn te Santiago, pero o tzaj tqʼoʼn Jehová ambʼil qe tuʼn qajbʼen junx kyukʼil erman. Jaku kubʼ qyekʼin qkʼujlabʼil kyiʼj aj tel qpaʼn ambʼil tuʼn qten kyukʼil, aj tel qkanoʼn kyiʼj, ex aj qajbʼen junx kyukʼil te Jehová toj pakbʼabʼil. Aj tok tilil quʼn tuʼn tel qkanoʼn tiʼj techel kyaj tqʼoʼn Santiago ex tiʼj alkye tten qʼon xnaqʼtzbʼil, in jaw qnimsaʼn Jehová ex in qo onin kyiʼj xjal tuʼn kyok laqʼeʼ ttxlaj.

BʼITZ 114 Qyekʼinx qpasens

^ Junx jaw chʼiy Santiago tukʼil Jesús, tuʼntzunju, jaku txi qqʼamaʼn qa mas ojtzqiʼntoq Tkʼwal Jehová tuʼn twitz alkyexku juntl xjal toj ambʼil aju. Toj xnaqʼtzbʼil lu, qo yolil tiʼj tiʼ xnaqʼtzbʼil jaku tzʼel qiʼn tiʼj tanqʼibʼil Santiago ex kyiʼj t-xnaqʼtzbʼil. Mintiʼ jaw tnimsan tibʼ Santiago ex nim onin kyiʼj okslal te tnejel syent abʼqʼi.

^ Tuʼn miʼn qyolin tiʼj nim tqanil, toj xnaqʼtzbʼil lu kxel qqʼamaʼn qa ok Santiago te titzʼin Jesús maske medio terman. Ax ikx, in tzaj kyyekʼin nim tqanil qa a kubʼ tzʼibʼinte uʼj tok tbʼi tiʼj.

^ Ten ermano Nathan Knorr toj Kʼloj Xjal Qʼil Twitz Aqʼuntl ex kyim toj abʼqʼi 1977.

^ TQANIL KYIʼJ TILBʼILAL: Yolin Santiago tiʼj qʼaqʼ tuʼn ttzaj tyekʼin qa jaku tzaj nim nya bʼaʼn tuʼn qyol. Tbʼanel tej tajbʼen techel lu tuʼn tuʼnju ojtzqiʼntoq kyuʼn xjal.