1. En kar ewi wãween am̦ kõmel̦el̦e kõn baam̦le eo an Jemes?

JEMES, l̦eo jatin Jesus, ear dik im rũttol̦o̦k ilo juon baam̦le me ekajoor ilo tõmak. * Rũtto ro jemãn im jinen, Josep im Meri, rar lukkuun yokwe Jeova im rar kate er joñan wõt aer maroñ ñan karejar ñane. Ear bar wõr juon jeraam̦m̦an ilo mour eo an Jemes​—l̦eo jein enãj kar rũttol̦o̦k im erom Messaia eo me kar kallim̦ur kake. Ear juon jeraam̦m̦an ippãn Jemes ñan an uwaan baam̦le in!

2. Ta men ko me remaroñ kar kõm̦m̦an bwe Jemes en kautiej l̦eo jein?

² Elukkuun lõñ un ko unin an Jemes maroñ kar kautiej l̦eo jein. (Matu 13:55) Ñan waanjoñak, Jesus ear lukkuun jel̦ã kobban Jeje ko, joñan ke ear 12 an iiõ, em̦m̦aan ro rerũtto ilo Jerusalem me rar bõk jel̦ãl̦o̦kjen̦ ko rel̦l̦ap rar lukkuun bwilõñ kake. (Luk 2:46, 47) Jemes emaroñ kar bar jerbalin kaam̦tõ ippãn Jesus. El̦aññe ear, ejjel̦o̦k pere bwe men in ear kõm̦m̦an bwe en l̦apl̦o̦k an lukkuun jel̦ã kajjien l̦eo jein. Ekkã an kar Nathan H. Knorr ba, “El̦apl̦o̦k am̦ katak im jel̦ã kõn juon armej ñe kwõj jerbal ippãn.” * Jemes emaroñ kar bar kile an Jesus “rũttol̦o̦k wõt im l̦apl̦o̦k wõt an mãlõtlõt, im ear bar l̦apl̦o̦k wõt an armej ro im Anij buñbũrueer kake.” (Luk 2:52) Kõn men in, jemaroñ l̦õmn̦ak bwe Jemes emaroñ kar juon iaan ro m̦oktata me ear erom ri-kal̦ooran Jesus. Bõtab ejjab men eo in ear wal̦o̦k.

3. Ewi wãween an kar Jemes em̦m̦akũt ke Jesus ear jinoe jerbalin kwal̦o̦k naan eo an?

³ Ke Jesus ear kõm̦m̦ane jerbalin kwal̦o̦k naan eo an ijin  ioon lal̦, Jemes ear jab erom juon iaan ri-kal̦oor ro an. (Jon 7:3-5) Ilo m̦ool, Jemes emaroñ kar juon iaan ro nukũn Jesus me ear l̦õmn̦ak bwe ‘em̦õj an jino jorrããn kõmãlij eo an’ Jesus. (Mark 3:21) Im ejjab alikkar el̦aññe Jemes ear pãd ijo ippãn kõrã eo jineer, Meri, ke Jesus ear mej ioon al̦al̦ in eñtaan eo.​—Jon 19:25-27.

4. Ta ko jenaaj etali?

⁴ Tokãlik, Jemes ear likũt an tõmak ilo Jesus im ear erom juon iaan ro ilo eklejia eo me rar kautieje. Ilo katak in, jenaaj etale ruo men ko jemaroñ katak jãn Jemes: (1) etke jej aikuj kõttãik wõt bũruod im (2) wãween ad maroñ erom juon eo em̦m̦an an katakin.

5. Ewi wãween an kar Jemes em̦m̦akũt ke Jesus ear wal̦o̦k ñane ãlikin an kar jerkakpeje?

⁵ Ñããt eo Jemes ear erom juon iaan ri-kal̦oor ro retiljek an Jesus? Ãlikin an kar Jesus jerkakpeje, “ear wal̦o̦k ñan Jemes, innem tokãlik ñan aolep rijjilõk ro.” (1 Kor. 15:7) Ilo iien in me Jemes ear iioone Jesus, Jemes ear ukot mour eo an. Ear pãd ijo ke rijjilõk ro rar kõttar jetõb kwõjarjar eo me kar kallim̦ur kake ilo ruum̦ eo ilõñ ilo Jerusalem. (Jrb. 1:13, 14) Tokãlik, Jemes ear bõk jeraam̦m̦an eo ñan an erom juon iaan ro ilo kumi eo ej lale aolep eklejia ko ilo tõre ko an rijjilõk ro. (Jrb. 15:6, 13-22; Gal. 2:9) M̦okta jãn iiõ eo 62 C.E., kar kõm̦akũti bwe en je juon lõta ñan rũkkapit ro. Rainin jej bar bõk tokjãn jãn lõta in jekdo̦o̦n ñe kõjatdikdik eo ad ej ñan mour ijin ioon lal̦ ak ilañ. (Jem. 1:1) Ekkar ñan juon ri-jeje bwebwenato an ri-Ju ro etan Josephus, Anenaiõs l̦eo nejin Annas ekar jiroñ bwe ren liaakel̦o̦k Jemes ñan mej. Jemes ear dãpij wõt an tiljek ñan Jeova m̦ae iien eo ear jem̦l̦o̦k mour eo an ijin ioon lal̦.

6. Ilo wãween et Jemes ear oktak jãn ri-tõlin kabuñ ro ilo tõre ko an?

⁶Ear ettã bũruon Jemes. Etke jemaroñ ba men in? L̦õmn̦ak kõn oktak eo ikõtaan wãween an kar Jemes tokãlik em̦m̦akũt kõn ta ko Jesus ear ba ak kõm̦m̦ani im an kar elõñ iaan ri-tõlin kabuñ ro em̦m̦akũt. Ke Jemes ear lo an alikkar kein kam̦ool eo bwe Jesus ej Nejin Anij, ear kõttãik bũruon im tõmak. Ak kar jab ãindein ippãn bũrij ro reutiej ilo Jerusalem. Ñan waanjoñak, rar jab maroñ ba bwe Jesus ear jab kõjerkakpejeik Lazerõs. Ijello̦kun aer kile bwe Jeova ear jilkintok Jesus, rar pepe in m̦ane Jesus im Lazerõs ñan mej. (Jon 11:53; 12:9-11) Tokãlik ke  Jesus ear jerkakpeje, rar kajjioñ n̦ooje mel̦el̦e in jãn armej ro. (Matu 28:11-15) Kõn an utiej bũruon ri-tõlin kabuñ rein, rar kõjekdo̦o̦ne Messaia eo.

7. Etke jej aikuj in kõjparok jãn utiej bõro?

⁷Men eo jej katak: Jab utiej bõro im jen m̦õn̦õn̦õ in katak. Ãinwõt an juon nañinmej maroñ kõm̦m̦an bwe en kwõj eke ko ilo juon menono im kõm̦m̦an bwe en apañ an bam̦, utiej bõro emaroñ kapen bũruod im kõm̦m̦an bwe jen jab em̦m̦akũt ñan naanin tõl ko jãn Jeova. Parisi ro rar kapen bũrueer, joñan rar jab kõn̦aan kile ak tõmak kein kam̦ool ko me jetõb kwõjarjar eo an Anij ear lukkuun kaalikkarl̦o̦k ñan er. (Jon 12:37-40) Men in ear kauwõtata kõnke ear jelõt ilju im jekl̦aj eo aer ak aer maroñ bõk mour indeeo. (Matu 23:13, 33) Jej lo joñan an aorõk bwe jen wõnm̦aanl̦o̦k wõt im kõtl̦o̦k bwe Naanin Anij im jetõb kwõjarjar eo an ren l̦ame kõj im wãween ad l̦õmn̦ak im pepe ko ad! (Jem. 3:17) Kõnke ear ettã bũruon Jemes, ear m̦õn̦õn̦õ in kõtl̦o̦k bwe Jeova en katakini. Im ãinwõt ad nãj loe, Jemes ear maroñ erom juon eo ekapeel ilo katakin kõnke ear ettã bũruon.

8. Ta ko renaaj jipañ kõj bwe jen juon eo em̦m̦an an katakin?

⁸ Jemes ear jab lukkuun bõk jel̦ãl̦o̦kjen̦ ko rel̦l̦ap. Ejjel̦o̦k pere ri-tõlin kabuñ ro ilo tõre ko an rar watõke ãinwõt aer kar watõk rijjilõk Piter im Jon​—ãinwõt “ro rettã im ejjab l̦ap jel̦ãl̦o̦kjen̦ ippãer.” (Jrb. 4:13) Bõtab Jemes ear katak kilen an maroñ juon eo me em̦m̦an an katakin, ãinwõt an alikkar ñe jej riiti bok eo me ej etn̦ake etan. Ãinwõt Jemes, jemaroñ kar jab lukkuun bõk jel̦ãl̦o̦kjen̦ ko rel̦l̦ap. Meñe ãindein, ak kõn jipañ eo jãn kajoor eo an Jeova im ad bõk kein jipañ ak kamminene ko jãn doulul in an, jemaroñ bareinwõt erom juon eo em̦m̦an an katakin. Jen etale joñak eo Jemes ear likũti ñan kõj ãinwõt juon eo ej katakin im men ko jemaroñ katak jãne.

9. En kar ewi wãween am̦ kõmel̦el̦eik wãween an kar Jemes katakin?

⁹Jemes ear jab kõjerbal naan ko reppen ak kõmel̦el̦e ko rekapokpok. Tokjãn men in, ro rar roñjake e rar jel̦ã ta ko rar aikuj in kõm̦m̦ani im kilen aer kõm̦m̦ani. Ñan waanjoñak,  l̦õmn̦ak kõn wãween in epidodo me Jemes ear katakin Kũrjin ro ñan m̦õn̦õn̦õ in kijenmej ium̦win ekajet ko rejjab jim̦we im ñan jab dike ro rej kõm̦m̦ani men kein ñan er. Ear je: “Jej watõk bwe em̦õn̦õn̦õ ro rar kijenmej. Em̦õj ami roñ kõn an kar Job kijenmej im kom̦ar lo jem̦l̦o̦k eo Jeova ear lel̦o̦k ñane, im bwe Jeova elukkuun l̦ap an yokwe im etũriam̦o.” (Jem. 5:11) Jej kile bwe Jemes ear atartar ioon Jeje ko ilo an kar katakin. Ear kõjerbal Naanin Anij ñan jipañ ro rej roñjake ñan lo bwe aolep iien Jeova ej n̦aon̦ããn ro rej tiljek ñane, ãinwõt kar Job. Ear alikkar boin eo Jemes ear kajjioñ kwal̦o̦ke ilo an kar kõjerbal naan ko im kõmel̦el̦e ko rel̦amwaan. Ilo an kar ãindein, ear kõm̦m̦an bwe armej ro ren loe im kile bwe naan kein rar itok jãn Jeova im jab jãne.

10. Ta juon iaan wãween ko jemaroñ anõke Jemes ñe jej katakin?

¹⁰Men eo jej katak: En pidodo ak l̦amwaan ennaan eo kwõj kwal̦o̦k kake, im kwõn katakin jãn Naanin Anij. Mejãnkajjik eo ad ejjab ñan kwal̦o̦k kõn joñan jel̦ã ko ippãd ak ej ñan kwal̦o̦k ñan ro jet kõn joñan jel̦ã eo ippãn Jeova im joñan an kea kake er. (Rom 11:33) Jemaroñ tõpare mejãnkajjik in ilo ad lale bwe aolep iien men ko jej ba ren pedped ioon Baibõl̦. Ñan waanjoñak, ijello̦kun ad ba ñan rũkkatak ro ad ta ko jen kar kõm̦m̦ane ñe en kar kõj eo, jej aikuj jipañ er ñan kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn waanjoñak ko ilo Baibõl̦ im ñan kajjioñ bõk l̦õmn̦ak im eñjake ko an Jeova. Innem men in enaaj kõm̦m̦akũt er ñan kõn̦aan kabuñbũruon Jeova, im jab kõj.

11. Ta apañ ko ippãn kar jet iaan Kũrjin ro ilo raan ko an Jemes, im ta naanin kauwe ko Jemes ear lel̦o̦k ñan er? (Jemes 5:13-15)

¹¹Jemes ear kile men ko rej wal̦o̦k ippãn armej. Ilo lõta eo an, alikkar bwe Jemes ear kile apañ ko rũttõmak ro m̦õttan rar iiooni, im ear lel̦o̦k ñan er naanin tõl ko ralikkar kõn kilen aer maroñ anjo̦ ioer. Ñan waanjoñak, jet Kũrjin ro rar jab lukkuun m̦õkaj ilo aer jerbali naanin kauwe ko. (Jem. 1:22) Jet rar kwal̦o̦k kalijekl̦o̦k ilo aer kõm̦m̦an em̦m̦an wõt ñan ro rem̦weiie. (Jem. 2:1-3) Im ekar wõr ro jet me ekar pen aer dãpij loer. (Jem. 3:8-10) Ear lukkuun pen ñan an Kũrjin rein kõm̦m̦an oktak, bõtab Jemes ear jab ebbweer jãn an kajjioñ jipañ er. Ear lel̦o̦k naanin kauwe ko ilo juon wãween ejouj ak ealikkar, im ear rõjañ ro rar m̦õjn̦o̦ ilo tõmak ñan kappok jipañ jãn em̦m̦aan ro rej lale eklejia.​—Riit Jemes 5:13-15.

12. Ewi wãween ad maroñ bõk l̦õmn̦ak ko rem̦m̦an ak rejim̦we ñe jej jipañe rũkkatak ro ad?

¹²Men eo jej katak: Kile men ko rej wal̦o̦k ippãn armej, bõtab kwõn bõk l̦õmn̦ak ko rem̦m̦an kõn ro jet. Ñan elõñ iaan ro jej katak Baibõl̦ ippãer, emaroñ lukkuun pen ñan aer jerbali naanin kauwe ko ilo Baibõl̦. (Jem. 4:1-4) Emaroñ bõk iien ñan aer lukkuun jol̦o̦k jet kadkad ak imminene ko ippãer im kõm̦m̦an bwe kadkad ko an Christ ren bõk jikin men kein. Ilo ad anõke Jemes, jej aikuj in peran ilo ad kwal̦o̦k ñan rũkkatak ro ad ia ko rej aikuj in kakõm̦anm̦anl̦o̦k ippãer. Jej aikuj in bareinwõt bõk l̦õmn̦ak ko rem̦m̦an ak rejim̦we, im lõke bwe Jeova enaaj karuwaaktok armej ro ettã bũrueer ñan E im enaaj lel̦o̦k ñan er kajoor eo ñan kõm̦m̦an oktak ko ilo mour ko aer.​—Jem. 4:10.

13. Ãinwõt an wal̦o̦k ilo Jemes 3:2, ta eo Jemes ear kile?

¹³Jemes ear bõk wõt l̦õmn̦ak ko rejim̦we kõn e make. Jemes ear jab l̦õmn̦ak bwe baam̦le eo ej itok jãne ak eddo ko ear bũki rar kõm̦m̦an bwe en juon eo eutiej ak em̦m̦anl̦o̦k jãn ro jein im jatin. Ear ãñinñini rũttõmak ro m̦õttan “ro jeiũ im jatũ rejitõnbõro.” (Jem. 1:16, 19; 2:5) Ear jab kajjioñ kõm̦m̦an bwe ro jet ren  l̦õmn̦ak bwe eweeppãn. Ijoke, ear kitibuj e ke ear ba naan kein: “Elõñ alen kõj aolep jej kõm̦m̦an bõd.”—Riit Jemes 3:2.

14. Etke jej aikuj m̦õn̦õn̦õ in kwal̦o̦k kõn bõd ak likjab ko ad?

¹⁴Men eo jej katak: Keememej bwe kõj aolep jej rijjerawiwi. Jejjab aikuj bõk l̦õmn̦ak eo bwe ilo juon wãween jeutiejl̦o̦k jãn ro jej katakin er. Etke? El̦aññe jej kõm̦m̦an bwe rũkkatak eo ad en l̦õmn̦ak bwe jejjab kõm̦m̦an likjab ak bõd, emaroñ bõk l̦õmn̦ak eo bwe eban maroñ kajejjeti men ko Anij ekõn̦aan bwe en kõm̦m̦ani. Bõtab ñe jej kõttãik kõj im kwal̦o̦k bwe ejjab aolep iien epidodo ñan ad l̦oore naanin kakapilõk ko ilo Baibõl̦ im jej kõmel̦el̦eiki wãween an kar Jeova jipañ kõj anjo̦ ioon apañ ko jaar iiooni, jenaaj jipañ rũkkatak eo ad ñan lo bwe e bareinwõt emaroñ karejar ñan Jeova.

15. En kar ewi wãween am̦ kõmel̦el̦eik waanjoñak ko Jemes ear kõjerbali? (Jemes 3:2-6, 10-12)

¹⁵Jemes ear kõjerbal waanjoñak ko me rar tõpar bũruon armej. Ejjel̦o̦k pere bwe ear bõk jipañ jãn jetõb kwõjarjar, bõtab emaroñ kar bar l̦ap an katak kõn kilen katakin ikijjeen an kar katak kõn waanjoñak ko me l̦eo jein, Jesus, ear kõjerbali. Waanjoñak ko Jemes ear kõjerbali ilo lõta eo an rar pidodo im l̦amwaan, im ear alikkar boin ko.​—Riit Jemes 3:2-6, 10-12.

16. Etke jej aikuj in kõjerbal waanjoñak ko me rejejjet?

¹⁶Men eo jej katak: Kõjerbal waanjoñak ko me rejejjet. Ñe kwõj kããlõt waanjoñak ko rejejjet im rekkar, armej ro reban roñ wõt ak renaaj maroñ pijaikl̦o̦k. Kwõj jipañ er ñan pijaikl̦o̦k men ko kwõj kajjioñ ba. Aer maroñ pijaikl̦o̦k boin ko emaroñ jipañ er ñan keememej boin ko raorõk ilo Baibõl̦. Jesus ear juon eo elukkuun tijem̦l̦o̦k ilo an kõjerbal waanjoñak ko me rejejjet, im Jemes, l̦eo jatin, ear anõke joñak eo an. Jen etale juon iaan waanjoñak ko Jemes ear kõjerbali im lale etke elukkuun kar em̦m̦an im jejjet.

17. Etke waanjoñak eo ilo Jemes 1:22-25 el̦ap an em̦m̦an ak jejjet?

¹⁷ Riit Jemes 1:22-25. Elõñ un ko unin an em̦m̦an waanjoñak eo Jemes ear kõjerbale kõn juon kilaaj. Ekar wõr juon boin ear kõn̦aan kaalikkare, ej bwe jen bõk tokjãn jãn Naanin Anij. Elõñl̦o̦k men ko jej aikuj in kõm̦m̦ani ijello̦kun ad baj riiti wõt, jej aikuj in jerbali men ko jej riiti. Jemes ear  kããlõt juon waanjoñak me armej ro remaroñ m̦õkaj aer mel̦el̦e kake​—an juon kalimjek e make ilo juon kilaaj. Ta boin eo ear kajjioñ in kwal̦o̦ke? Ej bwe en kar juon menin bwebwe el̦aññe juon ear kalimjeke e ilo juon kilaaj, lo juon likjab emaroñ kõm̦adm̦ade, ak ejjab kõm̦m̦an jabdewõt oktak. Ejja ãindeinl̦o̦k wõt, enãj juon menin bwebwe ñe juon ej riiti Naanin Anij, kile juon men ej aikuj in kõm̦m̦an oktak ie, ak ejjab kõm̦m̦an jabdewõt oktak.

18. Ta men ko jilu jej aikuj in kõm̦m̦ani ñe jej kõjerbal waanjoñak ko?

¹⁸ Ñe jej kõjerbal waanjoñak, jemaroñ anõke joñak eo an Jemes ikijjeen ad kõm̦m̦ani men kein jilu: (1) Lukkuun lale bwe waanjoñak eo kwõj kõjerbale en jejjet im ekkar ñan boin eo kwõj kwal̦o̦ke. (2) Kõjerbal juon waanjoñak me ro rej roñjake remaroñ m̦õkaj aer mel̦el̦e kake. (3) Lukkuun kaalikkar boin eo kwõj kajjioñ kaalikkare ilo waanjoñak eo. Ñe kwõj lo bwe epen ñan pukot waanjoñak ko rejejjet ak rekkar, kappok jipañ ilo Watch Tower Publications Index. Ium̦win̦ unin tõl eo ej ba “Illustrations,” kwõnaaj lo elõñ waanjoñak ko me kwõmaroñ kõjerbali. Bõtab keememej bwe waanjoñak ko rej ãinwõt m̦aik ak kein kõnono ko​—renaaj lukkuun kaalikkar boin eo kwõj kajjioñ kwal̦o̦ke. Innem em̦m̦an ñan kõjerbal wõt waanjoñak ko ñan boin ko rel̦l̦ap me kokõn̦aan kwal̦o̦ki. Alikkar, unleplepin ad kõn̦aan kakõm̦anm̦anl̦o̦k wãween ad katakin, ejjab bwe jen bõktok nõbar ñan kõj make, ak ej bwe jen jipañ elõñ armej joñan wõt ad maroñ ñan erom ro uwaan baam̦le eo an Jeova me el̦ap aer m̦õn̦õn̦õ.

19. Ewi wãween ad maroñ kwal̦o̦k ad yokwe im kam̦m̦oolol kõn baam̦le eo ad ilo tõmak?

¹⁹ Ejjab wõr ippãd jeraam̦m̦an eo ñan dik im rũttol̦o̦k ippãn juon jeid me eweeppãn ãinwõt kar Jemes, bõtab ewõr ippãd jeraam̦m̦an eo ñan karejar ñan Jeova iturin baam̦le eo ad el̦ap uwaan me ej ejaakin ro jeid im jatid ilo tõmak. Jej kwal̦o̦k ad yokwe er ikijjeen ad jol̦o̦k iien ippãer, katak jãn er, im ilo ad kobal̦o̦k ippãer im karejar ñan Jeova ilo ad kwal̦o̦k naan im katakin. Ñe jej lukkuun kate kõj ñan anõke joñak eo an Jemes ilo wãween ad l̦õmn̦ak, kõm̦m̦an ko ad, im wãween ad katakin, jej bõktok nõbar ñan Jeova im jej jipañ ro em̦ool bũrueer ñan ruwaakl̦o̦k ñan Jemãdwõj ilañ.