1. De odẹ ughughan ne a ya bu ima ude? Vbọzẹ nọ na khẹke ne a bu ima ude?

 AI MIẸN ọmwa nẹi gualọ ibude. Ugbẹnso, ma sẹtin bu ọmwa ne ima rẹnrẹn wẹẹ, ọ gha sẹtin bu ima ude nọ khẹke, ne ọ rhie ibude ne ima. Ọtẹn ne ọ hoẹmwẹ ima gha bẹghe ẹre wẹẹ ima khian zẹ owẹ nọ ma khẹke, ọ sẹtin do bu ima ude, ne ima ghẹ ya ru emwi nọ gha ya ima gha gbe I ma rẹn vbe okiekie. (Gal 6:1) A sẹtin vbe miẹn wẹẹ, ọ kẹ ima ya ru orukhọ nọ wegbe nẹ, a ke do dia ima ye odẹ. Vbene ọ rhirhi gha ye hẹ, a gha bu ima ude, te ọ khẹke ne ima gha rhie. Ma gha ru vberriọ, ọ gha ya agbọn maan ima, ọ gha vbe sẹtin miẹn ima fan!​—Itan 6:23.

2. Zẹvbe nọ rre ebe Itan 12:​15, vbọzẹ nọ na khẹke ne ima gha rhie ude?

² Ako evbagbẹn nọhuanrẹn ne ako iruẹmwi na hẹnhẹn egbe yan, wẹẹ ne ima gha danmwehọ umẹwaẹn. (Itan 22:17) Orhunmwu ọkpa i rrọọ ne ọ wa rẹn emwi hia fo; ai miẹn vbene ima khian rẹn emwi sẹ hẹ, ọmwa rrọọ ne ọ rẹn sẹ ima. (Tie Itan 12:15.) Rhunmwuda ọni, ọ khẹke ne ima gha rhie ude, ima gha ru vberriọ, ọ rhie ma wẹẹ ima mu egbe rrie otọ kevbe wẹẹ, ima gualọ iyobọ ọghe emwa ọvbehe. Ọni ẹre ọ si ẹre ne Jehova na loo Ọba ighẹ Sọlomọn ya gbẹn ẹmwẹ na ye otọ: “Gualọ ude vbe ehe ne a gha na sẹtin bu ruẹ ude hia, ọ gha dunna nuẹn.”​—Itan 15:22.

3. Ya unu kaan odẹ eso ne ima ya miẹn ibude?

³ Ọmwa sẹtin bu ima rre do bu ima ude. Ọdiọn ra ọtẹn ọvbehe ne ọ mudia ẹse gha bẹghe emwi eso ne ima i ru ẹse, ọ sẹtin dia ima. Adeghẹ ọmwa na ya e Baibol bu ima ude, te ọ khẹke ne ima ya ekhọe hia miẹn ọnrẹn yi, rhunmwuda te ọ hoẹmwẹ ima ẹre ọ si ẹre ne ọ na do bu ima ude. Emwi ne ima tie vbe Baibol ra ebe ọghe ima sẹtin vbe dia ima ye odẹ.​—Hib 4:12.

4. Zẹvbe nọ rre ebe Asan-Ibo 7:​9, de emwi ne ọ ma khẹke ne ima ru, deghẹ a na bu ima ude?

 ⁴ Ne a gbe ọdẹn ne a ta ẹmwata, ugbẹnso ọ sẹtin gha lọghọ ne a rhie ude ne a bu ima re, uhiẹn ọ ghi kue ya ohu gha mu ima. Vbọsiẹ ne ọ na yerriọ? Ẹmwata nọ wẹẹ ima rẹnrẹn wẹẹ, ọ ma gba ne ima fo; sokpan, ọmwa gha do tama ima wẹẹ, ọ mwẹ emwi eso ne ima ma ru ẹse, ọ ghi gha lọghọ ne ima miẹn ọnrẹn yi. (Tie Asan-Ibo 7:9.) Ma ghi kue gha gualọ vbene ima khian ya gi ọmwa nii rẹn wẹẹ, ima ma rri abe. Ma sẹtin do gha roro ẹre wẹẹ, ‘Vbọzẹ ne ọ na do bu mwẹ ude? Te ọ mwẹ emwi ne ọ gualọ vbọ ra? Ọ ma vbe mu ẹmwẹ ye owa ẹse. Irẹn ne ọ do gu mwẹ guan na, irẹn maan sẹ mwẹ ra?’ Adeghẹ ibude ne ọmwa rhie ne ima, ma na yẹẹ ima, ọ sẹtin la ima iyeke ehọ fua, ma ghi gha gualọ ọmwa ne ọ gha ta ẹmwẹ ne ima gualọ ye ima ehọ.

5. De emwi ne ima khian guan kaan vbe ako iruẹmwi na?

⁵ Vbe ako iruẹmwi na, ma gha guan kaan emwa eso ne okha ọghe iran rre Baibol, ni rhie ude kevbe ni ma rhie. Ma gha vbe guan kaan emwi ne ọ gha ru iyobọ ne ima, ne ima mieke na gha rhie ude kevbe afiangbe ne ima gha miẹn vbọ, deghẹ ima na gha ru vberriọ.

6. Vbe ima miẹn ruẹ, vbe emwi ne Rehoboam ru vbe a bu ẹre ude?

⁶ Gi ima ghee emwi nọ sunu daa e Rehoboam. Vbe ọ ghi rri ọba yan otọ Izrẹl, ivbi ẹvbo ẹre keghi bu ẹre rre. Iran na wẹẹ, ihẹ ne erhae ighẹ e Sọlomọn mu yan iran uhunmwu khua gbe; iran na wẹẹ ne Rehoboam yae khian ne hogha ne iran. Ẹre Rehoboam na mu ẹmwẹ na ma avbe eniwanrẹn ni ka winna lele erhae, ne ọ mieke na rẹn vbene ọ khian ya zẹ ẹmwẹ wanniẹn iran. Avbe eniwanrẹn nii keghi bu ẹre ude wẹẹ, adeghẹ ọ na ru emwi ne ivbi ẹvbo ẹre khare, iran gha ya ekhọe hia ga ẹre vbene ọ khẹke. (1 Ọba 12:​3-7) Ẹmwẹ ne iran tama rẹn ma mu ẹre ekhọe, ọ na bu ihua ẹre ne iran gba waan ne iran bu ẹre ude. Egbọre avbe ihua ẹre na gberra ukpo 40 nẹ, rhunmwuda ọni, ẹi mwẹ iran ma he miẹn emwi vbe agbọn. (2 Krọ 12:13) Sokpan iran na bu ẹre ude dan. Iran na wẹẹ, ne ọ gi obọ ne ọ khian ya mu iran khọọ sẹ ọghe erhae. (1 Ọba 12:​8-11) Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ te ada ghi khian eva, e Rehoboam gha te nọ e Jehova vbene irẹn khian khian hẹ. Sokpan ọ ma ru vberriọ, ọ na rhie ude nọ yẹẹ ọre sẹ, ọni ọre ude ne ihua ẹre bu ẹre. Okiekie ẹre ma gha maan ne Rehoboam kevbe ivbi ẹvbo ẹre. Erriọ ẹre ọ vbe ye, ibude eso rrọọ ne a gha bu ima re nẹi khian yẹẹ ima, sokpan, ọ khẹke ne ima rhie ẹre, deghẹ ọ na gu emwi nọ rre Baibol ro.

7. Vbe ima miẹn ruẹ vbe emwi nọ rhuan Uzaia?

⁷ Uzaia ne ọba ma rhie ude ne a bu ẹre. Ọ na la eke nọ ma te khẹke ne ọ la vbe uwu Ọgua Osa, avbe ohẹn ọkpa ẹre ọ la evba; ẹi vbe re ọni ọkpa, ọ na gha hoo ne ọ giẹn eturari vba. Avbe ohẹn keghi tama Uzaia wẹẹ: “U i mwẹ asẹ ne u ya giẹn eturari ghe Nọyaẹnmwa. Avbe ohẹn ni re uniẹn Erọn, emwa ne a vbe ma re ohẹn yọ, ọre ọ ru ẹre.” Vbe Uzaia a ghi ru? Akpawẹ ọ rhie ude ne a bu ẹre, ọ na wa vbe kpa hin evba rre vbe ọwara ọkpa nii, egbọre Jehova gha te yabọ ẹre. Sokpan, “ohu avbe ohẹn nii keghi mu ẹẹn.” Vbọzẹ ne Uzaia ma na rhie ude ne a bu ẹre? Egbọre te ọ ghaa roro ẹre wẹẹ, irẹn mwẹ asẹ ne irẹn khian ya ru emwi ke emwi ne irẹn hoo ne irẹn ru; rhunmwuda, ọba ẹre irẹn khin. Sokpan, e Jehova ma ghee ẹre vberriọ. Rhunmwuda ne ọ na mu egbe ẹre ye ukpo ne ọ ma sẹ, e Jehova keghi mu emianmwẹ oti kuọ ọre. Erriọ ẹre ọ ghi gha ye ọ te ya wu. (2 Krọ 26:​16-21) Emwi nọ sunu daa Uzaia maa ima re wẹẹ, ọ gha khọnrẹn ne ima gha mwẹ iwinna ne kpataki ne ima ru vbe otu e Jehova, te ọ khẹke ne ima gha rhie ude, vbe ẹi erriọ, e Jehova sẹtin fi iyeke gbe ima.

8. Vbe Job a ru, vbe a dia ẹre ye odẹ?

⁸ Gberra iran eva ni zẹ utun vbe ehọ ne ima guan kaan ban, e Baibol vbe ya unu kaan emwa eso ne Jehova fiangbe, rhunmwuda ne iran na rhie ude ne a bu iran re. Ọkpa vbe iran na guan kaan na, ọre Job. Agharhemiẹn wẹẹ, ọmwa ne ọ mu ohan Osanobua ẹre ghaa nọ, ọ ru emwi eso nọ ma gba. Vbe uwu ẹghẹ ne emwi ya gha baa su ẹre, ọ keghi ta ẹmwẹ eso nọ ma te khẹke ne ọ ta. Rhunmwuda ọni, e Jehova kevbe Elihu keghi dia ẹre ye odẹ. Vbe Job a ghi ru? Ọ keghi ya emwi ne iran tama rẹn ru emwi. Ọ khare wẹẹ: “I guan vbe ekpa emwi ne I ma rẹn otọ ẹre . . . Rhunmwuda ọnii, ekhue ẹmwẹ ne I talọe hia mu mwẹ. I roiro fiwerriẹ vbe uwu ebubẹ kevbe emuẹn.” E Jehova keghi fiangbe Job, rhunmwuda ne ọ na mu egbe rrie otọ.​—Job 42:​3-6, 12-17.

9. De emwi ne Mosis ru vbe Jehova dia ẹre? Vbe ima khian ya ya egbe taa ẹre hẹ?

⁹ Ọmwa ne a gha sẹtin ya egbe taa ẹre Mosis khin. Vbe Jehova dia ẹre ọ ma mu ohu yọ. Ọ mwẹ asẹ ọkpa ne ohu ya mu e Mosis sẹrriọ wẹẹ, ọ na ru emwi nọ sọnnọ e Jehova. Rhunmwuda ọni, ọ ma ghi la otọ ne Jehova wẹẹ irẹn gha mu ne Ivbi Izrẹl. (Nọm 20:​1-13) Vbe Mosis ghi rinmwian e Jehova ne ọ fi ekhọe werriẹ ne ọ gi irẹn la otọ nii, e Jehova keghi tama rẹn wẹẹ: “Ghẹ ghi dọlegbe ta ẹre!” (Diut 3:​23-27) E Mosis ma rhunmwuda ọni gha mu ohu. Sokpan, ọ keghi kue ye emwi ne Jehova khare, ọ na ye gha ya ekhọe hia su Ivbi Izrẹl khian. (Diut 4:1) Emwa nọ khẹke ne a ya egbe taa, ẹre Job vbe Mosis khin, rhunmwuda vbe a bu iran ude, iran na wa rhie. Vbe a bu e Job ude, ọ keghi fi werriẹ; ọ ma gha gualọ emwi ne ọ khian mu na. Erriọ ẹre Mosis vbe ru ẹre vbe Jehova dia ẹre; agharhemiẹn wẹẹ, ọ ma ghi la otọ nii, te ọ ye ga e Jehova sẹ ufomwẹ.

10. (a) Zẹvbe nọ rre ebe Itan 4:​10-13, de iyobọ ne ima khian miẹn deghẹ ima na gha rhie ude? (b) De emwi ne emwa eso ru vbe a bu iran ude?

¹⁰ Adeghẹ ima na ya egbe taa emwa vbe na ghee Job vbe Mosis, ọ gha wa ru iyobọ ne ima. (Tie Itan 4:​10-13.) Etẹn ima nibun wa rrọọ ni ya egbe taa iran. Gia ghee emwi ne ọtẹn ima na tie ẹre Emmanuel, nọ rre Congo tae vbekpa ibude ne a rhie nẹẹn. Ọ wẹẹ: “Etẹn eso vbe iko mwẹ ghi bẹghe ẹre wẹẹ, I khian ru emwi nọ gha ya mwẹ khian oghian e Jehova, iran na do ru iyobọ mẹ. I na ghi rhie ude ne iran bu mwẹ re, ọna ẹre ọ ghi ru iyobọ mẹ ne I ghẹ ru emwi nọ gha ya mwẹ khian rree ne Jehova.” * Arọndẹ ọkpa nọ rre Canada na tie ẹre Megan khare wẹẹ: “Etẹn gha khian bu mwẹ ude, ẹi re emwi ne I hoo ne I họn, ẹre iran mobọ tama mwẹ. Sokpan, emwi nọ gha ru iyobọ mẹ ẹre iran tama mwẹ.” Ọtẹn nokpia ọkpa na tie ẹre Marko nọ rre Croatia khare wẹẹ: “Agharhemiẹn wẹẹ, iran miẹn mwẹ iwinna ne I te ka ru vbe uwu iko, I ghọghọ wẹẹ ibude ne iran rhie mẹ, ẹre ọ zẹ ighẹ I werriegbe khian ọsie Jehova.”

11. De emwi ne Ọtẹn Nokpia Karl Klein tae vbe a ghi bu ẹre ude?

¹¹ Ọmwa ọvbehe ne ọ rhie ude ne a bu ẹre, ọre Ọtẹn Nokpia Karl Klein, ọkpa vbe Ẹbu Nọ Su ghaa nọ. Vbe Ọtẹn Nokpia Klein ghi ta okha ọghe ẹdagbọn rẹn, ọ na wẹẹ, ọ mwẹ ẹghẹ ne Joseph F. Rutherford, ya gi irẹn rẹn wẹẹ, ọ mwẹ emwi eso ne irẹn ru nọ ma deyọ; vbe ẹghẹ na kha na, ọse kankankan ẹre irẹn vbe Rutherford khin. E Klein khare wẹẹ, ẹko ma zẹdẹ rhiẹnrhiẹn irẹn ye emwi ne Rutherford tama irẹn. Ọ na wẹẹ: “Mẹ vbe ọre ghi dọlegbe miẹn egbe, ọ na do ghọghọ tuọ mwẹ, ọ na wẹẹ, ‘E Karl vbọ ye hẹ?’ Sokpan, rhunmwuda ne I na ye gha mu ohu, I keghi ya umaro umaro khuẹnniẹn ọnrẹn. Ẹre Rutherford na ghi khama mwẹ wẹẹ, ‘Karl, gha begbe o, ne u ghẹ ya de  ye ifi Esu!’ Ẹmwẹ ne ọ tae na keghi ya ekhue mu mwẹ, ẹre I na ghi tama rẹn wẹẹ, ‘ẹi re te I mu ohu ruẹ.’ Sokpan ọ rẹnrẹn wẹẹ, ohu ye mu mwẹ, ẹre ọ na ghi khama mwẹ wẹẹ, ‘Ọ maan. Gha begbe o, ne u ghẹ ya de ye ifi Esu.’ Ẹmwata ẹre ọ wa tama mwẹ! Ma ghaa mu ohu ọtẹn rhunmwuda ne ọ na ta ẹmwata ma ima . . . , te ima kie ẹkpotọ ne Esu vberriọ.” * (Ẹfis 4:​25-27) Ọtẹn Nokpia Klein keghi lele ibude ne Rutherford rhie nẹẹn; ọse kankankan ẹre iran eva ye gha khin.

12. De vbene imuegberriotọ khian ya ru iyobọ ne ima hẹ, ne ima mieke na gha rhie ude? (Psalm 141:5)

¹² Vbọ khian ru iyobọ ne ima ya gha rhie ude? Ọ khẹke ne ima gha mu egbe rrie otọ, ma ghi vbe kọ ẹre ye ekhọe wẹẹ, ai miẹn ne ọ fo na, ma hia zẹdia ru emwi ukọnmwẹ. Zẹvbe ne ima ka ruẹ ọre sin, ọ ghaa mwẹ ẹghẹ ne Job ya ta ẹmwẹ nọ ma khẹke. Sokpan vbe Jehova ghi dia ẹre, ọ na fi werriẹ, ẹre Jehova na ghi fiangbe ẹre. Emwi nọ ya e Jehova fiangbe Job, ọre rhunmwuda ne ọ na mu egbe rrie otọ. Vbe Elihu bu ọre ude, ọ ma ya aro ọvbokhan ghee ẹre, ọ na rhie ude ne ọ bu ẹre. (Job 32:​6, 7) Ma ghaa mu egbe rrie otọ, ẹre ima khian na sẹtin rhie ude ne a bu ima re, ọ gha khọnrẹn ne ima gha roro ẹre wẹẹ ibude nii ma khẹke ima. Ọdiọn ọkpa vbe Canada khare wẹẹ, “Ugbẹnvbe a miẹn wẹẹ, emwa ọvbehe ẹre ọ khian sẹtin tama ima vbene uyinmwẹ ima ye hẹ, ọ khẹke ne ima gha rhie ude.” Gha nọ vbe uwu ima, nẹi hoo ne ọ gha mwẹ alaghodaro vbe ugamwẹ e Jehova, ra nọ sẹtin gha yin vbe odẹ nọ khẹke Ivbiotu e Kristi?​—Tie Psalm 141:5.

13. A gha bu ima ude, vbọ khẹke ne ima ru?

¹³ Rhunmwuda ne Osanobua na hoẹmwẹ ima, ẹre ọ si ẹre ne ọ na bu ima ude. E Jehova hoo ne agbọn maan ima. (Itan 4:​20-22) E Jehova keghi loo Ẹmwẹ ọghẹe, ebe ne otu gbẹnnẹ rre kevbe etẹn ne ima gba ga, ya bu ima ude rhunmwuda ọ hoẹmwẹ ima. Ebe Hibru 12:​9, 10 gi ima rẹn wẹẹ “te Osanobua ru ẹre ne umamwẹ mwa.”

14. De emwi nọ ma khẹke ne ima ru vbe a gha bu ima ude?

¹⁴ A gha bu ruẹ ude, ghẹ ghee vbene ọmwa nii ya gu ruẹ guan, sokpan rhie ẹmwẹ ne ọ tae. Ugbẹnso ohu sẹtin mu ima, rhunmwuda vbene ọmwa nii ya gu ima guan. Ẹmwata nọ rrọọ ọre wẹẹ, te ọ khẹke ne ọmwa ne ọ bu ọmwa ude, gua gha mu ẹmwẹ ye owa. * (Gal 6:1) Sokpan, adeghẹ ọmwa na bu ima ude, ọ ma khẹke ne ima gha ghee vbene ọmwa nii ya gu ima guan hẹ, sokpan, ọ khẹke ne ima rhie ẹmwẹ ne ọ tae. Ma ghi nọ egbe ima wẹẹ: ‘Ọ gha khọnrẹn wẹẹ,  ọmwa nii ma mu ẹmwẹ ye owa ẹse, ẹmwata rre ẹmwẹ ne ọ tae ra? Ẹi re te ọ khẹke ne I rhie ude ne ọ bu mwẹ re, ne I gha te ya gha ghee emwi ne ọ ma ru ẹse?’ Adeghẹ ima na gha re ọmwa ne ọ rhie ude, ọ gha wa ru iyobọ ne ima.​—Itan 15:31.

15. Vbọzẹ nọ na khẹke ne ima gha gualọ ude?

¹⁵ E Baibol wẹẹ ne ima gha gualọ ọmwa ne ọ gha bu ima ude. Ebe Itan 13:10 khare wẹẹ: “Ne a gualọ ọmwa ne ọ gha bu ọmwa ude ọre ẹwaẹn ye sẹ.” Ẹmwata ne uhunmwu ẹmwẹ ẹre ọni wa khin! Emwa ni gualọ ude, ẹre ọ mobọ mwẹ alaghodaro vbe ugamwẹ e Jehova. Nọnaghiyerriọ, ọ khẹke ne ima tobọ ima gha gualọ ude vbe obọ emwa, ne ima gha te ya gha khẹ ne ọmwa ka do dia ima ye odẹ nẹ.

16. De emwi eso nọ gha sẹtin de rre, nọ gha ya ima gha gualọ ude vbe obọ etẹn ne ima gba ga?

¹⁶ Gi ima guan kaan emwi eso nọ gha sẹtin de rre, nọ gha ya ima gha gualọ ude vbe obọ etẹn ne ima gba ga. (1) Ọtẹn nokhuo ọkpa sẹtin wẹẹ, ne ọtẹn ọvbehe lele irẹn ya maa ọmwa e Baibol; ọ gha ghi gu ọmwa nii ruẹ e Baibol fo nẹ, ọ sẹtin nọ ọtẹn nọ lele ẹre, emwi eso nọ khẹke ne irẹn ru, ne irẹn mieke na gha mwẹ alaghodaro vbe odẹ ne ọ ya maa emwa emwi. (2) Gia kha wẹẹ, ọtẹn nokhuo nọ ma he rọnmwẹ ọdọ, khian ya dẹ etalawẹ vbe ẹki, ọ sẹtin nọ ọtẹn nokhuo ọvbehe ne ọ mudia ẹse vbe ugamwẹ e Jehova, vbene ọ ghee ukpọn nii hẹ. (3) Gia vbe kha wẹẹ, ọtẹn nokpia khian ya ọta azagba guan; egbọre ẹghẹ okaro ne ọ ya ya ọta guan na khin. Ọ sẹtin nọ ọtẹn ọvbehe nọ wa gua ya ọta guan, ne ọ gbe ehọ ke otọ danmwehọ vbe irẹn ghaa guan, ne ọ mieke na gi ẹre rẹn emwi ne irẹn gha ru, ne ọ gha yae gha mwẹ alaghodaro. Ọ gha khọnrẹn wẹẹ, ọ kpẹẹ re ne ima ke ya ọta guan, ma sẹtin ye nọ ọtẹn ọvbehe nọ gua ya ọta guan, ne iran tama ima emwi eso ne ima gha ru, ne ima mieke na gha mwẹ alaghodaro.

17. Ma ghaa rhie ude, de vbene ọ khian ya ru iyobọ ne ima hẹ?

¹⁷ Ẹi mwẹ ọmwa ma do bu ima ude vbe ẹdẹ ọkpa; ma sẹtin vbe miẹn ibude vbe emwi ne ima tiere vbe Baibol ra ebe ọghe ima. Ọ gha sunu vberriọ, ọ ma khẹke ne ima mianmian emwi hia ne ima he guan kaan sin. Ọ khẹke ne ima gha mu egbe rrie otọ. A gha bu ruẹ ude, ghẹ ghee vbene ọmwa nii ya gu ruẹ guan, sokpan u ghi hia ne u ya ẹmwẹ ne ọ tae ru emwi. Orhunmwu ọkpa i rrọọ ne ọ wa rẹn emwi hia fo. Sokpan e Baibol gi ima rẹn wẹẹ, ma ghaa rhie ude ne a bu ima re, ma ghi do gha mwẹ ẹwaẹn.​—Itan 19:20.