1. Uwedẹ kẹkẹ nela a ha rẹ sabọ re adia nin mhan? Bezẹle nọn da khẹke nan ha re adia nin mhan?

 ẸGHE rebhe ọ rẹ khẹke nan ha re adia nin mhan. Ẹgheso, mhan sabọ rẹ bu ọria nin mhan mun ekpẹn nan nin ọle re ibhude nin mhan. Ẹgheso yẹ, obhio mhan nin ẹmhọn mhan rẹtẹ sabọ rẹ bu mhan re dọ taman mhan ghe, mhan guanọ nin mhan zẹ ukpoẹ nọn imhẹn. (Gal. 6:1) A sabọ yẹ miẹn ghe, mhan lu emhin ọbe nọn kaka fo ọkuẹsẹ a re adia nin mhan. Uwedẹ nọn hi ki rẹ khin nan rẹ re adia nin mhan, ọkhẹke nin mhan ha miẹn ọlẹn ọbhi egbe. Mhan dẹ miẹn elele bhọ yẹ miẹn iẹnlẹn nọnsẹmhan fan sade mhan lu iriọ!​—Prov. 6:23.

2. Beji Proverbs 12:15 rẹman, bezẹle nọn da khẹke nin mhan ha re ehọ ọbhi adia?

² Baibo nọn mun ọne uhọnmhọn-ọta nan mhọnlẹn yọle ghe, nin mhan ha “re ehọ ọbhi ọta ọsi ọnọn wanlan.” (Prov. 22:17) A bha miẹn ọria soso nọn lẹn emhin rebhe. Ọria dẹ wo ha ribhọ nọn lẹn emhin, la mhọn ẹwanlẹn gbera mhan. (Tie Proverbs 12:15.) Bhiriọ, mhan ha miẹn adia ọbhi egbe, ọ ki rẹman ghe mhan mhọn idegbere. Ọ ki yẹ rẹman mhan lẹnmhin ghe, ọ iyi emhin rebhe mhan sabọ lu, ghe ọkhẹke nin ọria rẹkpa mhan mun emhanmhan nesẹmhan sẹ. Jehova da noo Solomon nin Ojie nọn mhọn ẹwanlẹn rẹ gbẹn yọle: “Emhanmhan dẹ de odọ re sade a guanọ adia bhi obọ eria.”​—Prov. 15:22.

3. Uwedẹ nela mhan ha rẹ sabọ miẹn adia?

³ Asabọmiẹn ọria dẹ vae dọ re adia nin mhan. Bhi ọsi ijiẹmhin, ọwanlẹn la obhio mhan bhi agbotu sabọ rẹ dọ taman mhan eji mhan ida lu nọnsẹn nọn da khẹke nin mhan wẹnna ọi. Ahamiẹn ọria hoẹmhọn mhan sẹbhọ ghe, ọle da bu mhan re dọ re iBaibo re adia nin mhan, ọkhẹke nin ebi ọle lu ti mhan bhọ. Sẹyẹ, ọkhẹke nin mhan ka ọle ehọ, yẹ dọnmhegbe rẹ re obọ rẹkhan ọne adia. Asabọmiẹn yẹ miẹn uwedẹ ọbhebhe mhan ha rẹ miẹn adia. Uwedẹ nela? Mhan sabọ rẹ tie emhin bhi Baibo la ebe nesẹmhan nọn ha re imhan ria eria nyan emhin nin mhan lu. Bhiriọ, ebi mhan tie  ki re imhan fi uwedẹ nin mhan rẹ ria eria, bi uwedẹ nin mhan rẹ lu emhin denọ.​—Heb. 4:12.

4. Beji Ecclesiastes 7:9 rẹman, uwedẹ nela ọ bha rẹ khẹke nin mhan rẹ lu emhin sade a re adia nin mhan?

⁴ Bhi ọsi ẹmhọanta, ahamiẹn ọria vae dọ re adia nin mhan, ọ dẹ sabọ nọghọ mhan rẹ miẹn ọne adia ọbhi egbe. Asabọmiẹn ọ bhọ dẹ re imhan ha khọẹkẹ. Bezẹle? Arẹmiẹn mhan lẹn sẹbhọ ghe, ọ bha gba nin mhan fo, ọ dẹ sabọ ha nọghọ mhan rẹ miẹn adia ọbhi egbe sade ọria vae dọ taman mhan eji mhan bha da lu nọnsẹn. (Tie Ecclesiastes 7:⁠9.) Mhan sabọ rẹ ha guanọ nin mhan rẹman ọne ọria ghe, mhan bha miẹn eji mhan da lu khọlọ. Mhan sabọ rẹ ha yọle ghe, emhin nin ọle mhọn bhi ọkhọle zẹle nin ọle da vae dọ re adia nin mhan, la ha khọẹkẹ ranmhude uwedẹ nin ọle rẹ re ọne adia nin mhan. Mhan sabọ rẹ ha guanọ eji ọne ọria nọn dọ re adia nin mhan ida lu nọnsẹn, yẹ ha riale: ‘Họla re ọne ahu nanlẹn rẹ dọ re adia nin mẹn? Ọle bha mhẹn gbera mẹn!’ Sẹyẹ, ahamiẹn adia nan re nin mhan bha yẹẹ mhan, mhan sabọ rẹ re ẹlo gbe ọne adia a, la dọ guanọ adia bhi obọ ọria ọbhebhe nọn ha taman mhan ebe ha yẹẹ mhan.

5. Be imhan ha zilo nyan bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan?

⁵ Bhi ọne uhọnmhọn-ọta nan, mhan dẹ zilo nyan ijiẹmhin ọsi ẹbho ne bha ka miẹn adia ọbhi egbe, bi ọsi ẹbho ne miẹn adia ọbhi egbe. Mhan dẹ yẹ zilo nyan ebe ha rẹkpa mhan rẹ ha miẹn adia ọbhi egbe, bi elele nin mhan ha miẹn bhọ.

6. Be imhan miẹn luẹ bhi uwedẹ nin Rehoboam nin Ojie rẹ lu emhin yẹ ẹghe nan rẹ re adia nanlẹn?

⁶ Bha ji mhan fẹ ijiẹmhin ọsi Rehoboam ghe. Ẹghe nin ọle rẹ kiẹn ojie ọsi Izrẹl, ẹbho nin ọle gbẹloghe da vae dọ bhii ọle emhin. Ele da taman ọlẹn ghe, nin ọle lu ọle nin ihẹ nin Solomon nin aba ọle mun nyan ele lẹkhẹ nin ele. Rehoboam da noo ẹwanlẹn. Ọle da bu ewanlẹn ọsi Izrẹl dọ nọọn ele ebi ọle ha rẹ wanniẹn ene ẹbho yẹ. Ene ewanlẹn da re ibhude nanlẹn ghe, ọle ha lu ebi ene ẹbho tale, ele dẹ wo ha hẹnmhọn nanlẹn. (1 Ki. 12:3-7) Adia nin ene ewanlẹn re nin Rehoboam bha ti ọle bhọ. Bhiriọ, ọle da dọ nọọn ikpea nin ele ko wanre ebi ọle ha lu yẹ. Asabọmiẹn ebe sẹ ikpe 40 ene ikpea nan ha ye. Bhiriọ, ele dẹ sabọ ha mhọn isẹlobhemhin eso bhi iẹnlẹn. (2 Chron. 12:13) Sokpan bhi ọne ẹghe nan, ele da re ibhude nọn imhẹn nin Rehoboam. Ele da taman ọlẹn nin ọle kie mun ihẹ ba ele ihẹ. (1 Ki. 12:8-11) Rehoboam da miẹn ibhude bhi obọ ene ewanlẹn, bi bhi obọ ibo ọle. Bhiriọ, ọ rẹ khẹke nin ọle nan erọnmhọn ji Jehova, yẹ nọọn ọlẹn ọ nela ọle ha re obọ rẹkhan. Ọkpakinọn, ranmhude ebe yẹẹ ọle ene usẹn ikpea taman ọlẹn, ọle da re ehọ ọbhọ. Ranmhude ọnan, Rehoboam bi ibhokhan Izrẹl da loya. Ẹlẹnan nian, adia nan ha re nin mhan sabọ rẹ ha yi ebi mhan bha ho nin mhan họn. Ọrẹyiriọ, ahamiẹn adia nan re nin mhan diẹn mun ebe ribhi Baibo, ọkhẹke nin mhan miẹn ọlẹn ọbhi egbe.

7. Be ijiẹmhin ọsi Uzziah nin Ojie man mhan le?

⁷ Uzziah nin Ojie bha ka miẹn adia ọbhi egbe. Ọle da nabhi eji ene ohẹn ọkpa na ọi bhi uwa oga. Ọle da ha guanọ nin ọle dọ tuẹ emhin nọn vin-ohin. Bhiriọ, ene ohẹn da taman ọlẹn yọle: “Uz·ziʹah ọ iyi emhin nọn khẹke ẹ nin uwẹ rẹ tuẹ emhin nọn vin-ohin ji Jehova! Ene ohẹn ọkpa ọkhẹke ne tuẹ emhin nọn vin-ohin an.” Be bhọ Uzziah rẹ lu emhin yẹ? Asabọmiẹn Jehova ha rẹ rẹhunmhan ọlẹn sade ọle re idegbere miẹn ọne adia ọbhi egbe, yẹ re ẹjẹje sibhi ọne uwa oga re. Ọkpakinọn, ohu da wo re Uzziah. Bezẹle nin ọle bha da re obọ rẹkhan adia nan re nanlẹn? Ranmhude ojie ọle khin, ọle sabọ rẹ ha riale ghe ọle mhọn ọne ahu nin ọle rẹ lu emhin nọn hi ki rẹ khin nọn yẹẹ ọle. Sokpan, Jehova bha re obọ bhi ọnan. Ranmhude emhin nan bha re ahu nin Uzziah rẹ lu, nin ọle dọ lu, Jehova da mun emianmhẹn egbekẹn  gbe ọle. Ọne emianmhẹn nan ọle khọnmhọn sẹbhi ukpẹdẹ nin ọle yu. (2 Chron. 26:16-21) Ijiẹmhin ọsi Uzziah rẹkpa mhan rẹ lẹn ghe, unan ọria nin mhan hi ki rẹ khin, la ihe nọn hi ki rẹ khin nin mhan ye, Jehova ida re ẹlo esili ghe mhan sade mhan bha miẹn adia nan re nin mhan ọbhi egbe.

8. Be iJob lu yẹ ẹghe nan rẹ re adia nanlẹn?

⁸ Ijiẹmhin esili ọsi ẹbho yẹ ribhi Baibo ne miẹn erọnmhọn ranmhude nin ele rẹ miẹn adia nan re nin ele ọbhi egbe. Bha ji mhan fẹ ijiẹmhin ọsi Job ghe. Arẹmiẹn ọle mun ofẹn Osẹnobulua, ọ bha yẹ gba nanlẹn fo. Ẹghe nin ọle rẹ wo ha ribhi ẹkẹ ọkakale, ọle da ta emhin eso ne bha gba. Bhiriọ, Elihu bi Jehova da re adia nanlẹn. Be iJob rẹ lu emhin yẹ? Ọle da re idegbere rẹ miẹn ọne adia ọbhi egbe. Ọle da yọle ghe, ọle bha lẹn otọ ebi ọle ha ta, ghe ‘ebi ọle rẹ ta, ọle bha yẹ ta, ọle fidenọ bhi ẹbubu bi ẹmọn.’ Jehova da nan erọnmhọn nin Job ranmhude idegbere nin ọle ha mhọnlẹn.​—Job 42:3-6, 12-17.

9. Be iMoses rẹ lu emhin yẹ ẹghe nan rẹ re adia nanlẹn? Bezẹle nin ọle da yi ijiẹmhin esili?

⁹ Moses da miẹn adia ọbhi egbe ẹghe nin ọle rẹ lu emhin ebe nọn kaka. Ijiẹmhin esili wo khọnan. Ẹghe ọkpa ribhọ nin ohu rẹ wo manman re ọle sẹbhọ ghe, ọle bha yẹ mun ekpẹn nin Jehova. Ranmhude ọnan, Moses bha yẹ nabhi otọ nan ve nin ele. (Num. 20:1-13) Ẹghe nin Moses rẹ ha bhii Jehova nin ọle ji ọle da nabhi otọ nan ve nin ele, Jehova da taman ọlẹn yọle: “Hẹi yẹ ne imẹn tẹmhọn ọne ẹmhọn nan.” (Deut. 3:23-27) Moses bha ha re ohu. Ọkpakinọn, ọle da miẹn adia nin Jehova re nanlẹn ọbhi egbe. Bhiriọ, Jehova da sẹyẹ noo ọle rẹ ha sun ibhokhan Izrẹl. (Deut. 4:1) Job bi Moses da miẹn adia nan re nin ele ọbhi egbe. Ijiẹmhin esili ele khin nin mhan ha sabọ re egbe khọkhọ. Job da fi uwedẹ nin ọle rẹ ha ghe emhin denọ. Ọle bha ha guanọ ebi ọle ha mun gbe. Moses da rẹman ghe ọle miẹn adia nin Jehova re nanlẹn ọbhi egbe, beji ọle rẹ sẹyẹ sun rẹkhan ọlẹn arẹmiẹn ọle ida nabhi otọ nan ve nin ele.

10. (a) Be Proverbs 4:10-13 tale rẹji elele nan miẹn sade a miẹn adia ọbhi egbe? (b) Uwedẹ esili nela ẹbho eso rẹ lu emhin ẹghe nan rẹ re adia nin ele?

¹⁰ Mhan miẹn elele sade mhan re egbe khọkhọ ẹbho ne miẹn adia ọbhi egbe, bọsi Job bi Moses. (Tie Proverbs 4:10-13.) Ibhio mhan ne bunbun wo lu iriọ. Fẹ ebi obhio mhan natiọle Emmanuel nọn nyẹnlẹn bhi Congo tale rẹji adia nin ibhio mhan re nanlẹn. Ọle da yọle: “Ibhio mhan ne deziẹn bhi oga da daghe mẹn khian riia ikolo nin mẹn bi Jehova ko mhọnlẹn an, bhiriọ, ele da dọnmhegbe rẹ rẹkpa mẹn. Ranmhude mẹn re obọ rẹkhan adia nin ele re nin mẹn, ọ da rẹkpa mẹn rẹ sabọ rẹban okhẹnan ne bunbun.” * Obhio mhan natiọle Megan nọn nyẹnlẹn bhi Canada nọn lu iwẹnna ọkanẹfan da yọle: “Ọ iyi ẹghe rebhe adia nan re nin mẹn rẹ yi ebi mẹn guanọ nin mẹn họn. Sokpan, ebe khẹke nin mẹn họn nọn.” Sẹyẹ, obhio mhan natiọle Marko nọn nyẹnlẹn bhi Croatia da yọle: “A da re imẹn sotọ bhi ihe nin mẹn rẹ ha ye. Sokpan, mẹn ha ria ẹmhọn ebe sunu ẹghenin, mẹn ki dọ lẹn sẹbhọ ghe, adia nan re nin mẹn rẹkpa mẹn rẹ kie ziẹn ikolu nin mẹn bi Jehova ko mhọnlẹn.”

11. Be bhọ obhio mhan nin Karl Klein tale rẹji adia nan miẹn ọbhi egbe?

¹¹ Ijiẹmhin ọsi ọria ọbhebhe nọn miẹn elele ranmhude nin ọle rẹ miẹn adia ọbhi egbe hi, obhio mhan nin Karl Klein, nọn ha yi ọkpa bhi Otu Nọn Sun Oga. Bhi okha ọsi obhio mhan nin Klein, ọle da tale ghe, ẹghe ọkpa ribhọ nin obhio mhan nin Joseph F. Rutherford nin ele ko yi imọẹ ne manman sikẹ egbe rẹ re adia nọn kaka nanlẹn. Obhio mhan nin Klein da yọle ghe, ọne adia nan re nanlẹn wo ba ọle bhi egbe bhi  ọsi ọhẹnhẹn. Ọle da yọle: “Ẹghe nin [obhio mhan nin Rutherford] ki rẹ miẹn mẹn, ọle da re eghọnghọn yọle, ‘Ọmọẹ mẹn nin Karl!’ Ranmhude ebi ọle taman mẹn sẹyẹ ha ba mẹn bhi egbe, mẹn da si uru re otọ rẹ tuẹ ọle. Ọle da taman mẹn yọle: ‘Karl gbẹlokotọ, Esu guanọ nin ọle re ufi rẹ mun ẹn!’ Ẹkhọle da mun mẹn. Bhiriọ, mẹn da wanniẹn ọlẹn yọle, ‘Eo, ẹkẹ uwẹ bha khọ mẹn obhio mẹn nin Rutherford.’ Ọkpakinọn, ọle lẹnmhin ghe, ẹkẹ ọle khọ mẹn. Bhiriọ, ọle da yọle, ‘Ọ mhẹn riọ. Gbẹlokotọ, Esu guanọ nin ọle re ufi rẹ mun ẹn.’ Ẹmhọanta ọle wo ta! Ahamiẹn ẹkẹ obhio mhan wo ha khọ mhan, manman nọn ranmhude ọle ta ọta nọn khẹke nin ọle ta . . . , ọ ki lẹkhẹ nin Esu rẹ re ufi mun mhan.” * (Eph. 4:25-27) Obhio mhan nin Klein da miẹn adia nin obhio mhan nin Rutherford re nanlẹn ọbhi egbe. Ele da sẹyẹ ha yi imọẹ ne manman sikẹ egbe.

12. Be idegbere ha rẹ rẹkpa mhan ha miẹn adia ọbhi egbe yẹ? (Psalm 141:5)

¹² Be ha sabọ rẹkpa mhan rẹ ha miẹn adia ọbhi egbe? Ọkhẹke nin mhan ha mhọn idegbere, yẹ yere ghe ọ bha gba nin mhan fo. Sẹyẹ, mhan dobọ ẹgheso. Beji mhan ka zilo ọle, Job bha rẹ re ẹlo nọn khẹke rẹ ghe idia nin ọle ye. Ọkpakinọn, ọle da fi uwedẹ nin ọle rẹ ha ria eria denọ. Bhiriọ, Jehova da nan erọnmhọn nanlẹn. Bezẹle? Ranmhude Job mhọn idegbere. Ọle da rẹman ghe ọle mhọn idegbere nin ọle rẹ miẹn adia nin Elihu re nanlẹn ọbhi egbe, arẹmiẹn ọle manman diọn Elihu. (Job 32:6, 7) Idegbere dẹ yẹ rẹkpa mhan rẹ re obọ rẹkhan adia nan re nin mhan aharẹmiẹn mhan riale ghe, ọne adia bha khẹke mhan, la aharẹmiẹn imhan diọn ọne ọria nọn re ọne adia nin mhan. Ọwanlẹn ọkpa bhi agbotu bhi Canada da yọle ghe, “Beji a miẹn mhan idaghe egbe mhan beji ẹbho nekẹle rẹ daghe ọle, ọ dẹ manman nọghọ mhan rẹ lu re alo sade ọria soso bha re adia nin mhan.” Ọkhẹke nin mhan rebhe ha mhọn ikpẹ ọsi ẹlinmhin nọn khiale, yẹ dọnmhegbe ha tẹmhọn Osẹnobulua yẹ man emhin nọnsẹn.​—Tie Psalm 141:5.

13. Ẹlo nela ọkhẹke nin mhan rẹ ha ghe adia nan re nin mhan?

¹³ Ha ghe adia bii oyẹẹ nin osẹnobulua mhọn da mhan. Emhin ne ha mhẹn mhan bhi egbe Jehova guanọ. (Prov. 4:20-22) Jehova re oyẹẹ nọnsọle man mhan sade ọle re adia nin mhan bhi ẹkẹ Baibo, ebe nesẹmhan, la bhi obọ obhio mhan nọn deziẹn bhi oga. “Nin mhan da miẹn elele, ọle zẹle nin ọle da dia mhan,” beji Hebrews 12:9, 10 rẹman.

14. Be ọkhẹke nin mhan mun ọkhọle ọi sade a re adia nin mhan?

¹⁴ Ria eria nyan ebi uwẹ ha sabọ miẹn luẹ bhi ọne adia, ọ iyi uwedẹ nan rẹ re ọne adia nin uwẹ. Ẹgheso, mhan sabọ ha riale ghe, ọ iyi uwedẹ nọn khẹke a rẹ re adia nin mhan. Bhi ọsi ẹmhọanta, ọkhẹke nin ọnọn re adia nin ọria lu  ọle bhi uwedẹ nọn ha da lẹkhẹ nin ọria nin ọle re adia nan, da sabọ miẹn ọlẹn ọbhi egbe. * (Gal. 6:1) Ọkpakinọn, ahamiẹn a re adia nin mhan, ọkhẹke nin mhan ria eria nyan ebi mhan ha sabọ miẹn luẹ bhọ​—aharẹmiẹn mhan riale ọne ọria ha rẹ re ọne adia nin mhan bhi uwedẹ nọn mhẹn. Mhan sabọ rẹ nọọn egbe mhan ene inọnta nan: ‘Aharẹmiẹn uwedẹ nan rẹ re adia nin mẹn bha ti mẹn bhọ, ẹmhọanta be ribhi ebi a taman mẹn? Mẹn dẹ be sabọ re ẹlo gbera idobọ ọsi ọne ọria nọn re adia nin mẹn, yẹ luẹ emhin bhi ebi ọle tale?’ Ọ dẹ ha yi emhin ẹwanlẹn sade mhan re obọ rẹkhan adia nọn hi ki rẹ khin nan re nin mhan.​—Prov. 15:31.

15. Bezẹle nin mhan ha da ha bu ẹbho nin ele re adia nin mhan?

¹⁵ Baibo taman mhan nin mhan ha guanọ adia bhi obọ ẹbho. Proverbs 13:10 yọle: “Ẹbho ne guanọ ibhude mhọn ẹwanlẹn.” Ẹmhọanta wo khọnan! Eria ne bu ẹbho re nin ele re adia nin ele kẹ wo lu re alo bhi oga gbera eria ne iguanọ adia bhi obọ ẹbho. Bhiriọ, hẹi wo ha khẹ nin ẹbho vae dọ re adia nin uwẹ. Sokpan, ha bu ele nin ele re adia nin uwẹ.

16. Idia nela mhan ha da sabọ guanọ adia bhi obọ ẹbho?

¹⁶ Ẹghela mhan ha rẹ sabọ guanọ adia bhi obọ ibhio mhan? Bha ji mhan fẹ ene idia nan ghe: (1) Obhio mhan nin okhuo da taman obhio mhan ọbhebhe nọn deziẹn bhi oga nin ọle rẹkhan ọlẹn dọ man ọria emhin. Ele ki man ọne ọria emhin fo, ọle da nọọn ọne obhio mhan si adia ribhọ nin ọle ha re nanlẹn beji ọle ha da sabọ ha man emhin nọnsẹn. (2) Obhio mhan nin okhuo nọn bha sẹ bọ ọdọ khian dẹ ukpọn. Bhiriọ, ọle da nọọn obhio mhan nin okhuo nọn deziẹn bhi oga unan ukpọn nela ọkhẹke nin ọle dẹ. (3) A da re ọta ogbakha nin obhio mhan bhi ọsi ọhẹnhẹn. Ọle da taman obhio mhan nọn sabọ re ọta man nọnsẹn nin ọle kaehọ ọta nọnsọle, yẹ taman ọlẹn eji ọle ha wẹnna ọi. Obhio mhan nọn mọn da re ọta man bhi ikpe ne bunbun dẹ yẹ sabọ guanọ adia bhi obọ ibhio mhan ne sabọ re ọta man nọnsẹn, yẹ re obọ rẹkhan adia nin ele ha re nanlẹn.

17. Be imhan ha rẹ sabọ miẹn elele bhi adia yẹ?

¹⁷ Rẹ na ẹlẹnan ha khian, ọria dẹ vae dọ re adia nin mhan, la mhan sabọ miẹn adia bhi Baibo la ebe nesẹmhan nin mhan tiele. Ọnan ha sunu, ye emhin kikẹ nin mhan zilo ọle re. Ha mhọn idegbere. Ha mun ọkhọle ọbhi adia nan re nin uwẹ, ọ iyi uwedẹ nan rẹ re ọne adia nin uwẹ. Uwẹ ha yẹ re obọ rẹkhan adia nan re nin uwẹ. Ọria soso iribhọ nan biẹ ọle bi ẹwanlẹn. Ọkpakinọn, ahamiẹn mhan re ehọ ọbhi adia yẹ miẹn ọlẹn ọbhi egbe, mhan ki ha wanlan.​—Prov. 19:20.