1. Tũtonya kũkwata ũtao ata, na nĩkĩ ithyonthe twĩ na vata wa kũtawa?

ITHYONTHE nĩtwendaa kũnengwa ũtao mavinda kwa mavinda. Mavinda amwe no tũkũlye mũndũ tũnengete ndaĩa ũtao. Mavinda angĩ, mwana-a-asa ũkũtũthĩnĩkĩa no atũtae oona tũyenda kwosa “ĩtambya yĩtaĩle” yĩtonya kũtuma twĩsa kwĩlila. (Aka. 6:1) Mũthya, no tũkwate ũtao yĩla tũũlũngwa ĩtina wa kwĩka ĩvĩtyo ĩnene. O na ethĩwa twĩkwata ũtao kwa nzĩa yĩva, nĩtwaĩle kũwĩthukĩĩsya. Kwĩka ũu nĩkũtũtethasya na no kũtangĩĩe thayũ witũ!—Nth. 6:23.

2. Kwosana na Nthimo 12:15, nĩkĩ twaĩlĩte kwĩthukĩĩsya ũtao?

² Ĩandĩko ya mũsingi yĩtwĩkĩĩte vinya ‘twĩw’e ndeto sya ala oĩ.’ (Nth. 22:17) Vai mũndũ wĩthĩawa esĩ kĩla kĩndũ, na kwoou mavinda onthe vaikakosaa mũndũ wĩ na ũmanyi kana ũtũĩka mwingangĩ kwĩ ũla twĩ naw’o. (Soma Nthimo 12:15.) Nũndũ wa ũu, yĩla tweethukĩĩsya ũtao, twĩthĩawa tũyonany’a kana twĩ na wĩnyivyo. O na twĩthĩawa tũyonany’a kana nĩtwĩsĩ ve maũndũ tũtatonya na kana nĩtũkwenda kũtetheew’a twĩanĩsye maũndũ mana. Mũsumbĩ Solomoni aĩ mũĩ mũno na aveveeiwe kũandĩka ũũ: “Vala ve wingĩ wa atai [maũndũ] nĩmalũlũmĩlaw’a.”—Nth. 15:22.

3. Nĩ mĩthemba yĩva ya ũtao tũtonya kũkwata?

³ No tũkwate ũtao ũte wa ĩmwe kwa ĩmwe kana wa ĩmwe kwa ĩmwe. Ũtao ũte wa ĩmwe kwa ĩmwe nĩ wĩva? No tũsome ũndũ mũna Mbivilianĩ kana mavukunĩ maitũ ũũtuma tũsũanĩa mwĩkalĩle witũ, na nũndũ wa ũu, tũitw’a kwĩlũnga. (Aevl. 4:12) No twasye ũsu nĩ ũtao ũte wa ĩmwe kwa ĩmwe. Naw’o ũtao wa ĩmwe kwa ĩmwe nĩ wĩva? Mũtumĩa wa kĩkundi kana o mwana-a-asa  ũngĩ mũimu kĩ-veva no atũtavye vandũ twaĩle kũlũnga. No twasye ũsu nĩ ũtao wa ĩmwe kwa ĩmwe. Yĩla mũndũ watũnenga ũtao wumĩte Mbivilianĩ ethĩawa ayonany’a kana nũtwendete, na kwoou nĩtwaĩle kwonany’a kana nĩtũũmũtũngĩa mũvea kwa kũmwĩthukĩĩsya na kũatĩĩa kĩla watũtavya.

4. Kwosana na Mũtavan’ya 7:9, nĩ ũndũ wĩva tũtaĩle kwĩka yĩla twanengwa ũtao?

⁴ Kũneena w’o, no twone ve vinya kwĩtĩkĩla ũtao wa ĩmwe kwa ĩmwe. O na no ũtũthatye. Nĩkĩ? Nũndũ no twĩw’e ve vinya kwĩtĩkĩla ũtao yĩla mũndũ watũtavya wonzu mũna twĩ naw’o, o na kau no twĩsĩ twĩ ene naĩ. (Soma Mũtavan’ya 7:9.) Nũndũ wa ũu, no twambĩĩe kwĩtetea. O na no twambĩĩe kwona ũsu watũnenga ũtao ta wĩ na ũndũ ũngĩ naitũ, kana tũkathatw’a nĩ ũndũ watũnenga ũtao ũsu. Eka ũu, no twambĩĩe kũmumany’a, tũisũanĩa ũũ: ‘Ndaĩlĩte kũnenga ũtao. O nake e na mawonzu a make!’ Na ethĩwa tũinendeew’a nĩ ũtao ũla watũnenga, no tũũvũthĩĩsye kana tũkamantha ũtao kwa ala meũtũtavya kĩla tũkwenda kwĩw’a.

5. Twĩneenea kyaũ ĩsomonĩ yĩĩ?

⁵ Ĩsomonĩ yĩĩ, twĩneenea ngelekany’o syĩ Maandĩkonĩ sya andũ maleile ũtao na angĩ mawĩtĩkĩlile. O na nĩtũkwona kĩla kĩtonya kũtũtetheesya twĩtĩkĩle ũtao na tũitetheka nĩw’o.

6. Twĩĩmanyĩsya kyaũ twasũanĩa ũndũ Mũsumbĩ Leovoamu weekie anengwa ũtao?

⁶ Kwasũanĩa ngewa ya Leovoamu. Yĩla watw’ĩkie mũsumbĩ wa Isilaeli, andũ nĩmookie vala ũĩ mayenda kũmũkũlya ũndũ mũna. Mendaa amavũthĩsye mũio ũla ĩthe wake, Solomoni, wamaĩkĩtye. Leovoamu nĩweekie ũndũ mũseo nũndũ nĩwakũlilye atumĩa ma Isilaeli ũtao nĩ kana amanye ũndũ ũkũsũngĩa andũ. Mamwĩie kana eeka kĩu andũ meũmũkũlya eke, andũ asu makamũkwataa mbau mavinda onthe. (1 Asu. 12:3-7) Ĩndĩ Leovoamu ndaaĩanĩwa nĩ ũtao ũsu. Na kwoou nĩwaendie kũkũlya aũme ala meanĩte ĩmwe mamũnenge ũtao. Aũme asu nĩmatonya kwĩthĩwa maĩ na myaka 40 ũu, na kwoou no nginya methĩwe maĩ na ũmanyi wĩana ũna. (2 Mav. 12:13) Ĩndĩ mamũnengie ũtao mũthũku. Mamwĩie aitavĩĩsye andũ mũio ũla maĩkĩtw’e. (1 Asu. 12:8-11) Nũndũ Leovoamu anengiwe mawoni elĩ maĩ kĩvathũkany’o, aĩ o atonya kũmũkũlya Yeova ũtao ũla ũkũatĩĩa. Ĩndĩ atwie kũatĩĩa ũtao wa aũme ala maĩ ma ĩika yake nũndũ nĩw’o wamwendeeisye. Kĩu nĩkyatumie maũndũ make na ma Aisilaeli onthe mathi naĩ. O naitũ ti mavinda onthe tũkanengawe ũtao ũla tũkwenda kwĩw’a. Ĩndĩ ethĩwa wumĩte Ndetonĩ ya Ngai, nĩtwaĩle kũwĩtĩkĩla.

7. Ngewa ya Mũsumbĩ Usia yĩtũmanyĩsya kyaũ?

⁷Mũsumbĩ Usia nĩwaleile ũtao. Mũthenya ũmwe, nĩwaendie ĩkalũnĩ ya Yeova na alika vandũ vataaĩle kũlika mũndũ ũngĩ eka o athembi, na atata kũtoeesya ũvani. Athembi ma Yeova moona ũu mamwĩie: “Ti wĩa waku, Usia, kũmũtoeesya Yeova ũvani, ĩndĩ nĩ wa athembi.” Usia eekie ata? Keka nĩweetĩkĩlile ũtao enyivĩtye na ayuma ĩkalũnĩ vau kwa vau, Yeova ethĩwa amũekeie. Vandũ va ũu, eekie ‘kũthilĩka.’ Nĩkĩ waleile ũtao ũsu wanengiwe? Veonekana kana nũndũ nĩwe waĩ mũsumbĩ, eew’aa aĩlĩte kwĩka kĩla ũkwenda. Ĩndĩ ũsu tiw’o waĩ woni wa Yeova. Nũndũ wa mĩtũlyo yake, Yeova nĩwamũkũnie na mangũ “kũvika mũthenya wa kĩkw’ũ kyake.” (2 Mav. 26:16-21) Ngewa ya Usia yĩtũmanyĩsya kana, o na ethĩwa nithyĩ aaũ, twalea ũtao wumĩte Mbivilianĩ, Yeova ndesa kũtwĩtĩkĩla.

8. Yovu eekie ata anengwa ũtao?

⁸ Kĩvathũkany’o na ngewa ila twaneenea sya andũ maleile ũtao, Mbivilia nĩnenganĩte ngelekany’o nzeo sya andũ meetĩkĩlile ũtao na maathimwa nũndũ wa ũu. Kwasũanĩa ngelekany’o ya Yovu. O na kau nĩwamũkĩĩte Ngai, ũu ti kwasya ndavĩtasya. Ĩvinda yĩmwe waitavĩwe mũno, nĩwawetie maũndũ mataĩ maseo. Nũndũ wa ũu, Eliu na Yeova nĩmamũnengie ũtao wa ĩmwe kwa ĩmwe. Ĩndĩ we eekie ata? Nĩweetĩkĩlile ũtao ũsu enyivĩtye. Aisye: “Nĩnĩneenete ũndũ ndaamanya . . . Nĩngwĩthĩtha, na nĩngwĩlilĩla kĩtoonĩ na mũunĩ.” Yeova nĩwamũathimie mũno nũndũ wa wĩnyivyo wake.—Yovu 42:3-6, 12-17.

9. Nĩkĩ tũtonya kwasya Mose nĩ ngelekany’o nzeo ya mũndũ weetĩkĩlile ũtao?

⁹Mose nĩ ũngĩ waĩ ngelekany’o nzeo ya mũndũ weetĩkĩlile ũtao. Ĩvinda yĩmwe nĩwakaniw’e nũndũ wa kwĩka ĩvĩtyo ĩito. Yĩu nĩ yĩla ĩvinda wathatie mũno na aema kũmũkumya Yeova. Nũndũ wa ũu, nĩwaaisye mwanya wa kũlika ĩla Nthĩ ya Watho. (Mot. 20:1-13) Mose nĩwamwĩsũvie Yeova amwĩw’ĩe tei, ĩndĩ amwĩie: “Ndũkaneene nakwa ĩngĩ ũvoo ũsu.” (Kũt. 3:23-27) Kĩu kĩyaatuma Mose athata. Vandũ va ũu, nĩweetĩkĩlanile na ũtwi ũsu, na Yeova nĩwaendeeie kũmũtũmĩa kũtongoesya Isilaeli. (Kũt. 4:1) No tũatĩĩe ngelekany’o nzeo ya Yovu na Mose kwa kwĩtĩkĩlaa ũtao. Yĩla Yovu wanengiwe ũtao nĩwalũngile mawoni make, ĩndĩ ndaambĩĩa kwĩtetea. Nake Mose oonanisye nĩwĩtĩkĩlĩte ũtao wa Yeova kwa kũendeea kwĩkala e mũĩkĩĩku, o na ĩtina wa kwasya kĩanda woonaa kĩ kya vata.

10. (a) Ĩandĩko ya Nthimo 4:10-13 yonanĩtye tũtethekaa ata tweetĩkĩla ũtao? (b) Amwe moonanisye ata me na woni mũseo yĩla manengiwe ũtao?

¹⁰ Nĩtũtethekaa mũno twaatĩĩa ngelekany’o sya aũme aĩkĩĩku, ta Yovu na Mose. (Soma Nthimo 4:10-13.) Ana-a-asa na eĩtu-a-asa aingĩ nĩmekĩte ũu. Kwa ngelekany’o, mwana-a-asa wĩtawa Emmanuel wa Congo aĩtye ũũ ĩũlũ wa ũtao wanengiwe: “Ve ana-a-asa aimu kĩ-veva kĩkundinĩ kitũ moonie ndyenda kwananga ngwatanĩo yakwa na Yeova na matw’a kũndetheesya. Nĩnaatĩĩie ũtao woo, na kĩu nĩkyanzũvĩie ndikalike mathĩnanĩ maingĩ.” * Nake mwĩĩtu-a-asa vainia wa Canada wĩtawa Megan aĩtye ũũ ĩũlũ wa ũtao, “Kaingĩ, kĩla ndavaw’a tikyo nĩthĩawa ndyenda kwĩw’a, ĩndĩ nĩkyo kĩndethasya.” Na ĩndĩ ve mwana-a-asa wa Croatia wĩtawa Marko waĩtye, “Nĩnaaisye kĩanda kĩla naĩ nakyo, ĩndĩ nasũanĩa ũndũ ũsu, nĩnĩmanyaa kana ũtao ũla nanengiwe nĩwandetheeisye kũtũngĩĩa ngwatanĩo yakwa na Yeova.”

11. Mwana-a-asa Karl Klein aisye ata ĩũlũ wa kwĩtĩkĩla ũtao?

¹¹ Mwana-a-asa Karl Klein, ũla waĩ wa Nzama Ĩla Ĩtongoesye, nĩ ũngĩ weetĩkĩlile ũtao na atetheka. Ngewanĩ yake nĩwaeleisye ĩvinda Mwana-a-asa Joseph F. Rutherford, ũla maĩ ndũũ mũno, wamũnengie ũkany’o mũito. Mwana-a-asa Klein aisye kana mbeenĩ nĩwathatiw’e nĩ ũkany’o ũsu. Aisye: “Yĩla [Mwana-a-asa Rutherford] wakomanie nakwa ĩngĩ, angethisye ũũ e mũtanu, ‘Ũvoo, Karl!’ Ĩndĩ nũndũ nĩnathatĩtw’e nĩ ũkany’o ũla wanengete, nakethekie na mang’oo. Ambĩie, ‘Karl, ĩsũvĩe! Ndevili nũkũteete!’ Namũsũngĩie ũũ nĩw’ĩte nthoni, ‘Nyie ndi kaũndũ, Mwana-a-asa Rutherford.’ Ĩndĩ nĩweesĩ nĩnĩmũthatĩe, na kwoou nĩwatũngĩlĩĩile ũkany’o wake ambĩa, ‘Nĩ sawa. Ĩndĩ ĩsũvĩe. Ndevili nũkũteete.’ Kĩu wandavisye kyaĩ kya w’o ki! Yĩla twaendeea kũmũthatĩa mwana-a-asa, na mũno mũno ethĩwa atũtavya kĩndũ eeaĩle  kũtũtavya . . . , twĩthĩawa twamũnenga Ndevili mwanya.” * (Aev. 4:25-27) Mwana-a-asa Klein nĩweetĩkĩlile ũtao wa Mwana-a-asa Rutherford, na maendeea kwĩkala me ndũũ.

12. Wĩnyivyo ũtonya kũtũtetheesya ata twĩtĩkĩle ũtao? (Savuli 141:5)

¹² Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya twĩtĩkĩle ũtao? Nĩtwaĩle kwĩthĩwa na wĩnyivyo na tũililikana kana twĩ ene naĩ, na mavinda amwe nĩtwĩkaa maũndũ ma ũtumanu. O tondũ twĩĩ tũnoona, ĩvinda yĩmwe Yovu nĩwaneenie maũndũ mataĩle. Ĩndĩ nĩwesie kũlũnga mosũanĩo make na Yeova amũathima mũno nũndũ wa ũu. Nĩkĩ weelũngile? Nũndũ aĩ na wĩnyivyo. Oonanisye nĩwĩnyivĩtye yĩla weetĩkĩlile ũtao wa Eliu, o na kau Eliu aĩ mũninangi kwĩ we. (Yovu 32:6, 7) O naitũ tweethĩwa na wĩnyivyo no tũatĩĩe ũtao ũla twanengwa, o na ethĩwa twĩona tũtaĩlĩte kũũnengwa, kana ethĩwa ũla ũkũtũtaa nĩ mũninangi kwĩ ithyĩ. Mũtumĩa ũmwe wa kĩkundi wa Canada aĩtye, “Nũndũ tũyĩthĩawa tũtonya kwĩyona ũndũ angĩ meũtwona, ti laisi kwitũ kwĩka maendeeo ala angĩ maema kũtũtaa.” Nũũ ũtenda kwĩkĩa kĩthito onany’e nesanga ũsyao wa veva kana ethĩwe mũtavany’a na mwalimũ mũseango wa ũvoo mũseo?—Soma Savuli 141:5.

13. Twaĩle kwona ata ũtao ũla twanengwa?

¹³Manya kana Ngai atũtaaa nũndũ nũtwendete. Yeova atwendeaa ũseo. (Nth. 4:20-22) Yĩla watũtaa atũmĩĩte Ndeto yake, mavuku maitũ, kana Mũklĩsto mũimu kĩ-veva, ethĩawa ayonany’a kana nũtwendete. Ĩandĩko ya Aevelania 12:9, 10 yaĩtye atũtaaa “nĩ kana tũtetheke.”

14. Yĩla tũũnengwa ũtao twaĩle kũtũnga kĩlĩko kitũ va?

¹⁴Tũnga kĩlĩko kyaku kwa kĩla ũũtavw’a, ĩndĩ ti ũndũ ũũkĩtavw’a. Mavinda amwe, no twĩw’e ta twanengwa ũtao kwa nzĩa ĩtaĩle. Nĩ w’o kana ũla ũkũnengane ũtao aĩle kũtata ũndũ ũtonya aũnengane kwa nzĩa nzeo nĩ kana ũla ũkũũnengwa ndakaemwe nĩ kũũatĩĩa. * (Aka. 6:1) Ĩndĩ ethĩwa nithyĩ tũũnengwa ũtao, nũseo tũkatũnga kĩlĩko kitũ kwa kĩla tũũtavw’a, o na ethĩwa twĩĩw’a ũla ũkũtũtaa ta ũtanatũmĩa nzĩa nzeo. No twĩkũlye-ĩ: ‘O na ethĩwa ndinatanĩthw’a nĩ ũndũ nanengwa ũtao ũsu, kĩla natavw’a no kĩndethye? No nĩeke kũatĩanĩa na mawonzu ma ũla ũkũnenga ũtao na ndisisya ũndũ ũtao ũsu ũtonya kũndethya?’ Wĩthĩwa wĩ ũndũ mũseo mũno tũkasisya ũndũ tũtonya kũtetheka nĩ ũtao ũla tũũnengwa.—Nth. 15:31.

15. Nĩkĩ twaĩle kũkũlya tũnengwe ũtao?

¹⁵ Mbivilia ĩtwĩkĩĩte vinya tũmanthae ũtao. Ĩandĩko ya Nthimo 13:10 yaĩtye: “Ũĩ nĩ wa ala mamanthaa ũtao.” (NWT) Ndeto isu nĩ sya w’o ki! Ala mosaa ĩtambya ya kũmantha ũtao vandũ va kweteela mũndũ amatae, kaingĩ mekaa maendeeo manene kwĩ ala mataũmanthaa. Kwoou osaa ĩtambya ya kũkũlya angĩ maũnenge ũtao.

16. Nĩ mavinda ta meva tũtonya kũkũlya tũnengwe ũtao?

¹⁶ Nĩ mavinda ta meva tũtonya kũkũlya athaithi ala angĩ matũnenge ũtao? Kwasũanĩa amwe. (1) Mwĩĩtu-a-asa no akũlye mwĩĩtu-a-asa ũngĩ wĩ na ũtũĩka aendany’e nake ayĩmanyĩsya na mũmanyĩw’a wa Mbivilia, na amina aimũkũlya ũndũ ũtonya kwaĩlangya ũtũĩka wake wa kũmanyĩsya. (2) Mwĩĩtu-a-asa ũte mũtwae ũkwenda kũthooa ngũa no akũlye mwĩĩtu-a-asa ũngĩ mũimu kĩ-veva ũndũ ũkwona ngũa ĩla wanyuva ateũmũvitha kĩndũ. (3) Mwana-a-asa ũnengetwe ũvoo wa andũ onthe ya mbee no akũlye mwana-a-asa ũngĩ wĩ na ũmanyi amwĩthukĩĩsye atanamba kũwumya kĩkundinĩ, na aimũkũlya amũtavye kũla ũtonya kwaĩlangya. O na mwana-a-asa wĩthĩĩtwe ayumya maũvoo kwa myaka mingĩ, no atetheke mũno akũlya ana-a-asa angĩ me na ũtũĩka mamũtavye ũndũ waumya ũvoo, na ayĩkĩa kĩthito aatĩĩe ũtao ũla meũmũnenga.

17. Tũtonya kwĩka ata nĩ kana tũtetheke nĩ ũtao?

¹⁷ Syumwanĩ ila syũkĩte kana myeinĩ ĩla yũkĩte, kĩla ũmwe witũ ndalea kũkwata ũtao, wĩthĩwe nĩ wa ĩmwe kwa ĩmwe kana ti wa ĩmwe kwa ĩmwe. Waũkwata, wĩlilikana maũndũ ala twaneenea. Mbee, ndũkolwe nĩ kwĩnyivya. Kelĩ, tũnga kĩlĩko kyaku kwa kĩla ũũtavw’a, ĩndĩ ti ũndũ ũũkĩtavw’a. Na ĩndĩ ũiatĩĩa ũtao ũla ũũnengwa. Vai ũmwe witũ ũsyaawa e mũĩ. Ĩndĩ Ndeto ya Ngai ĩtũtavĩtye kana ‘tweew’a ũtao, na twoosa ũmanyĩsyo, tũkeethĩwa oĩ.’—Nth. 19:20.