1, 2. ¿Achkë xtamaj jun ukʼwäy bʼey taq xpixabʼaj jun qachʼalal ixöq?

 OJER qa, ye kaʼiʼ ukʼwäy bʼey xkibʼechʼaʼej jun qachʼalal ixöq ri ma bʼenäq ta wä chik chkipan ri qamoloj. Jun chkë ryeʼ xskʼij kʼïy textos ri akuchï nuʼij chë kan nkʼatzin nqbʼä chkipan ri qamoloj. Ryä xquʼ chë ri xuʼän kan xkʼuqbʼaʼ rukʼuʼx ri qachʼalal. Ye kʼa, taq ya yebʼä äl, ri qachʼalal xuʼij chkë: «Rïx ma itaman ta achkë najin nqʼaxaj rïn». Ri ukʼwäy taq bʼey riʼ xa xuʼ xkipixabʼaj ri qachʼalal y ma xkikʼutuj ta na che rä achkë kʼayewal najin yeruqʼaxaj. Rma riʼ ri qachʼalal ma xnaʼ ta chë xkʼuqbʼäx rukʼuʼx.

² Ri ukʼwäy bʼey ri xskʼij ri textos chwäch ri qachʼalal ixöq nuʼij: «Taq xuʼij ya riʼ chqë, rïn xinquʼ chë ri qachʼalal riʼ kan ma ntyoxin ta. Ye kʼa taq xinquʼ más rij, xqʼax chi nwäch chë, pa rukʼexel xinquʼ rij qachʼalal, xa yë ri textos ri xkenksaj xinquʼ kij. Rchë xikowin ta xtintoʼ, rïn naʼäy kʼo ta chë xintamaj achkë najin nuqʼaxaj ri qachʼalal». Re ukʼwäy bʼey reʼ kan kʼïy xtamaj qa chrij ri xbʼanatäj ri qʼij riʼ. Komä, ryä kan nuquʼ na achkë najin nkiqʼaxaj ri nkʼaj chik taq yerutoʼ.

3. ¿Achkë ri ye kʼo chpan ri congregación ütz yepixabʼan?

 ³ Ri ukʼwäy taq bʼey, ri ye achiʼel ta ajyuqʼ chpan rutinamit Dios, yaʼon qa pa kiqʼaʼ yekipixabʼaj ri qachʼalal ri nkʼatzin kitoʼik. Ye kʼa, kʼo jojun mul, nkʼaj chik qachʼalal ütz chqä yekipixabʼaj ri nkʼaj chik. Tqatzʼetaʼ jojun tzʼetbʼäl. Rkʼë jbʼaʼ jun qachʼalal kʼo chë nupixabʼaj jun rachiʼil rkʼë le Biblia (Sal. 141:5; Prov. 25:12). O rkʼë jbʼaʼ jun qachʼalal ixöq nkʼatzin nupixabʼaj jun ri kʼa más akʼal na chwäch ryä rchë nusmajij ri nuʼij chpan Tito 2:3-5. Chqä ri teʼej tataʼaj kʼo chë  yekipixabʼaj chqä yekiqʼïl ri kalkʼwal. Rma riʼ, tapeʼ re tjonïk reʼ bʼanon pä chkë ri ukʼwäy taq bʼey, jontir kan xtqrtoʼ xtqatzʼët achkë rubʼanik yeqayaʼ naʼoj ri xkekitoʼ ri nkʼaj chik, ri xtuʼän chë kan kiʼ kikʼuʼx xtkiʼän (Prov. 27:9).

4. ¿Achkë kʼutunïk xkeqʼalajsäx chpan re tjonïk reʼ?

⁴ Chpan re tjonïk reʼ xtqaqʼalajsaj kajiʼ kʼutunïk ri xkojkitoʼ rchë kan pa rubʼeyal xtqpixabʼan. Ri kʼutunïk riʼ ya riʼ: ¿achkë kʼo ta chë nbʼanö chwä chë yipixabʼan?, ¿kan nkʼatzin nbʼän riʼ?, ¿achkë kʼo ta chë nyaʼö rchë? y ¿achkë ütz nqaʼän rchë ri naʼoj xtqayaʼ kan xttoʼ ri achoq che rä xtqayaʼ wä?

5. ¿Achkë rma nqaʼij chë jun winäq más chanin xtkʼän jun naʼoj we nunaʼ chë najowäx rma ri nyaʼö ri naʼoj che rä? (1 Corintios 13:4, 7).

⁵ Ri ukʼwäy taq bʼey kowan yekajoʼ ri qachʼalal. Kʼo mul nkikʼüt riʼ taq nkipixabʼaj jun ri ma kan ta ütz rubʼey rukʼwan (Gál. 6:1). Ye kʼa, taq jun ukʼwäy bʼey nrajoʼ nupixabʼaj jun chik, ryä naʼäy kʼo ta chë nuquʼ rij ri xuʼij ri apóstol Pablo chrij ri yajowan. Ryä xuʼij: «Ri winäq ri najowan nkochʼon chqä ütz runaʼoj, [...] nuköchʼ ri nbʼan che rä, nunmaj ri nbʼix che rä, ma nikʼo ta rukʼuʼx nyoʼen chqä nuköchʼ ri kʼayewal nyaʼöx pa ruwiʼ» (taskʼij ruwäch 1 Corintios 13:4, 7). Taq ri ukʼwäy bʼey xtquʼ kij re versículos reʼ, xtqʼalajin chwäch we npixabʼan rma najowan chqä xttoʼ rchë kan pa rubʼeyal xtyaʼ ri naʼoj riʼ. Jun winäq rkʼë jbʼaʼ más xtkʼän jun naʼoj we nutzʼët chë najowäx rma ri najin nyaʼö ri naʼoj che rä (Rom. 12:10).

6. ¿Achkë utziläj tzʼetbʼäl xyaʼ qa ri apóstol Pablo chkiwäch ri ukʼwäy taq bʼey?

⁶ Ri apóstol Pablo xyaʼ qa jun utziläj tzʼetbʼäl chkiwäch ri ukʼwäy taq bʼey. Tqaquʼ rij achkë runaʼoj xuʼän kikʼë ri cristianos aj Tesalónica. Ryä ma xxiʼij ta riʼ xerupixabʼaj taq xkʼatzin kitoʼik. Ye kʼa naʼäy xuʼij chkë chë kiʼ rukʼuʼx kikʼë rma ri samaj najin nkiʼän, rma kowan yejowan chqä rma kikochʼon ri kʼayewal kilon. Chqä xquʼ rij ri najin nkiqʼaxaj, rma riʼ xuʼij chkë chë retaman achkë kʼayewal najin nkiqʼaxaj chqä ri yaʼon pa kiwiʼ (1 Tes. 1:3; 2 Tes. 1:4). Ryä chqä xuʼij chkë chë ryeʼ kan jun utziläj tzʼetbʼäl najin nkiyaʼ qa chkiwäch ri nkʼaj chik cristianos (1 Tes. 1:8, 9). Ri cristianos riʼ rkʼë jbʼaʼ kan xel kikʼuʼx taq xkikʼoxaj jontir ri xuʼij Pablo chkë. Ryeʼ xqʼalajin chkiwäch chë kan kowan wä yejowäx. Rma riʼ, ri cristianos riʼ kan ma kʼayewal ta xuʼän chkiwäch xkikʼän ri naʼoj xyaʼ Pablo chkë chkipan ri kaʼiʼ ruwuj ri xtäq äl chkë (1 Tes. 4:1, 3-5, 11; 2 Tes. 3:11, 12).

7. ¿Achkë rkʼë jbʼaʼ nbʼanö chë jun winäq xa npë ruyowal taq npixabʼäx?

⁷ We ma pa rubʼeyal ta nqayaʼ jun naʼoj, rkʼë jbʼaʼ xtbʼanatäj ri xuʼij jun qachʼalal ri kan ojer chik oknäq pä ukʼwäy bʼey. Ryä xuʼij: «Ye kʼo npë kiyowal taq yepixabʼäx, ye kʼa ma rma ta ri naʼoj nyaʼöx chkë, xa rma ri rubʼanik nyaʼöx ri naʼoj riʼ chkë». ¿Achkë nqatamaj qa röj? Chë jun winäq más chanin xtkʼän jun naʼoj we nqayaʼ ri naʼoj riʼ che rä rma nqajoʼ y ma rma ta kʼo qayowal che rä rma ri xuʼän.

8. Taq jun ukʼwäy bʼey nrajoʼ nupixabʼaj jun qachʼalal, ¿achkë ütz nukʼutuj qa chwäch?

⁸ Ri ukʼwäy taq bʼey ütz nkitzʼët na we kan nkʼatzin nkiyaʼ jun naʼoj. Taq jun ukʼwäy bʼey nrajoʼ nupixabʼaj jun qachʼalal, ütz nukʼutuj qa reʼ chwäch: «¿Kan nkʼatzin npixabʼaj? ¿Kantzij chë ma ütz ta ri najin  nuʼän? ¿Najin nuqʼäj jun pixaʼ kʼo chpan le Biblia, o xa xuʼ chi nwäch rïn ma ütz ta ri najin nuʼän?». Jun ukʼwäy bʼey ri kan kʼo runaʼoj nuquʼ na naʼäy ri nuʼij (Prov. 29:20). We ma kan ta retaman achkë ütz nuʼän, ütz nukʼulbʼej jun chik ukʼwäy bʼey rchë junan nkitzʼët we ri qachʼalal riʼ najin nuqʼäj jun pixaʼ kʼo chpan le Biblia chqä we nkʼatzin npixabʼäx (2 Tim. 3:16, 17).

9. ¿Achkë nkitamaj ri ukʼwäy taq bʼey chrij ri apóstol Pablo taq nkajoʼ nkipixabʼaj jun qachʼalal chrij ri rubʼanik nuwäq riʼ? (1 Timoteo 2:9, 10).

⁹ Tqayaʼ jun tzʼetbʼäl. Tqabʼanaʼ che rä chë jun ukʼwäy bʼey ma kan ta ütz nutzʼët ri rubʼanik nuwäq riʼ jun qachʼalal. Ryä ütz nukʼutuj qa reʼ chwäch: «¿Kantzij najin nuqʼäj jun pixaʼ kʼo chpan le Biblia?». Rma ma nrajoʼ ta chë xa yë ri nrajoʼ ryä nbʼan, nukʼutuj runaʼoj che rä jun chik ukʼwäy bʼey o che rä jun qachʼalal ri kʼuqül rukʼuʼx pa ruchʼaʼäl Dios. Che kaʼiʼ nkinukʼuj ruwäch ri xuʼij qa Pablo chrij ri rubʼanik kʼo chë nuwäq riʼ jun cristiano (taskʼij ruwäch 1 Timoteo 2:9, 10). Pablo ma kan ta xuʼij qa achkë tzyäq ütz nqaksaj y achkë manä. Pa rukʼexel riʼ, ryä xeruyaʼ qa naʼoj ri yojkitoʼ rchë pa rubʼeyal nqawäq qiʼ. Pablo retaman wä chë ri cristianos ütz nkichaʼ achkë tzyäq nkiksaj, xa xuʼ ma tkiqʼäj ta ri naʼoj ye kʼo chpan le Biblia. Rma riʼ, taq ri ukʼwäy taq bʼey najin nkitzʼët we kan nkʼatzin nkipixabʼaj jun winäq o manä chrij ri rubʼanik nuwäq riʼ, ryeʼ ütz nkiquʼ rij we kan pa rubʼeyal najin nuwäq riʼ o manä.

10. ¿Achkë kʼo chë ma nqamestaj ta chrij ri nkiʼän ri nkʼaj chik?

¹⁰ Majun bʼëy tqamestaj ta chë ye kaʼiʼ qachʼalal ri kʼuqül chik kikʼuʼx chpan ruchʼaʼäl Dios ma ronojel ta mul kan junan xtkiʼän. Ye kʼa riʼ ma ntel ta chë tzij chë jun chkë ryeʼ ma ütz ta ri nuʼän. Rma riʼ, ma keqachaqtiʼij ta ri qachʼalal rchë nkiʼän ri chqawäch röj ütz o ma ütz ta (Rom. 14:10).

11, 12. We nqʼalajin chë kan nkʼatzin npixabʼäx jun qachʼalal, ¿achkë ütz nukʼutuj qa jun ukʼwäy bʼey chwäch, y achkë rma?

¹¹ We nqʼalajin chë jun qachʼalal kantzij nkʼatzin npixabʼäx, ütz nqakʼutuj qa reʼ chqawäch: «¿Achkë kʼo ta chë npixabʼan rchë?». Tqayaʼ jun tzʼetbʼäl. We nkʼatzin npixabʼäx jun qachʼalal ixöq ri kʼlan chik o jun ri kʼa kʼo na kikʼë ruteʼ rutataʼ, jun ukʼwäy bʼey naʼäy kʼo ta chë ntzjon rkʼë ri ukʼwayon bʼey chpan jun jay. Rkʼë jbʼaʼ yë ri qachʼalal riʼ xtrajoʼ xkerupixabʼaj ri ye kʼo pa rachoch, o xtyaʼ qa pa ruqʼaʼ ri ukʼwäy bʼey ye kʼa xtrajoʼ xtjeʼ rkʼë taq xtuʼän riʼ. * O, we yë jun qʼopoj ri nkʼatzin npixabʼäx, rkʼë jbʼaʼ más ütz npixabʼäx rma jun qachʼalal  ixöq ri más rujunaʼ chwäch ryä, achiʼel xqatzʼët chpan ri  peraj 3.

¹² Jun chik kʼutunïk ri ütz nuʼän qa jun ukʼwäy bʼey chwäch taq nkʼatzin npixabʼäx jun qachʼalal ya riʼ: «¿Yïn komä rïn ri más ütz yipixabʼan rchë re qachʼalal reʼ, o más ütz jun chik nbʼanö rchë?». Tqayaʼ jun tzʼetbʼäl. Jun qachʼalal ri nunaʼ chë majun ta ruqʼij rkʼë jbʼaʼ más xtkʼän jun naʼoj we yë jun ukʼwäy bʼey ntzjon rkʼë ri ruqʼaxan chqä ri najin nuqʼaxaj ryä, rma ri ukʼwäy bʼey riʼ más xtqʼax chwäch achkë najin nuqʼaxaj ri qachʼalal. Tapeʼ ke riʼ, jontir ri ukʼwäy taq bʼey yaʼon qa pa kiqʼaʼ yekitoʼ ri qachʼalal rchë yekijäl naʼoj ri ma ye ütz ta. Rma riʼ, we kʼo jun nkʼatzin npixabʼäx, kan ütz chë nbʼan riʼ rkʼë.

13, 14. ¿Achkë rma kowan rejqalen chë ri ukʼwäy taq bʼey nkiyaʼ kixkïn chkë ri qachʼalal?

¹³ Tayaʼ axkïn. Taq jun ukʼwäy bʼey najin nuquʼ rij achkë rubʼanik xtpixabʼaj jun qachʼalal, ryä ütz nukʼutuj qa reʼ chwäch: «¿Kan ntaman achkë najin nuqʼaxaj? ¿Kʼo komä kʼayewal najin nuqʼaxaj ri ma ntaman ta rïn? ¿Achkë komä ri más nkʼatzin che rä komä?».

¹⁴ Jontir ri yepixabʼan ütz nkismajij ri naʼoj kʼo chpan Santiago 1:19. Santiago xtzʼibʼaj qa reʼ: «Naʼäy tiyaʼ ixkïn chkë ri nkʼaj chik chqä ma chanin ta kixtzjon apü y ma chanin ta tpë iyowal». Jun ukʼwäy bʼey ma ütz ta nuquʼ chë kan retaman jontir ri achkë najin nuqʼaxaj ri qachʼalal ri nrajoʼ nupixabʼaj. Proverbios 18:13 nunataj reʼ chqë: «We jun winäq nchʼö yän apü taq majanä tkʼoxaj jontir ri xbʼanatäj, xa majun ta runaʼoj chqä xa nutzäq rukʼïx». Rma riʼ, ri más ütz ya riʼ nqakʼutuj che rä ri winäq achkë najin nuqʼaxaj, y taq xtuʼän riʼ, tqayaʼ qaxkïn che rä. Ya riʼ xtamaj ri ukʼwäy bʼey ri xqatzjoj pa naʼäy che rä re tjonïk reʼ. Ryä xqʼax chwäch chë, pa rukʼexel nuʼij apü naʼäy ri ruchʼobʼon äl, más ta ütz xuʼän re kʼutunïk reʼ che rä ri qachʼalal: «¿Achkë abʼanon? ¿Achkë rubʼanik yatintoʼ?». We ri ukʼwäy taq bʼey nkitäj kiqʼij rchë nkitamaj achkë najin nkiqʼaxaj ri qachʼalal, ya riʼ xtuʼän chë kan xkekitoʼ chqä chë kan xtkikʼuqbʼaʼ kikʼuʼx.

15. ¿Achkë rubʼanik nkismajij ri ukʼwäy taq bʼey ri naʼoj kʼo chpan Proverbios 27:23?

¹⁵ Tatamaj kiwäch ri qachʼalal. Achiʼel xqatzʼët pa naʼäy, taq nqapixabʼaj jun winäq, ma xa xuʼ ta nkʼatzin nqaskʼij ruwäch jojun textos chqä nqayaʼ jojun runaʼoj. Ri qachʼalal nkʼatzin nkinaʼ chë yeqajoʼ, chë nqʼax pa qajolon ri najin nkiqʼaxaj chqä chë nqajoʼ yeqatoʼ (taskʼij ruwäch Proverbios 27:23). Ri ukʼwäy taq bʼey kʼo chë nkitäj kiqʼij rchë yeʼok utziläj kichiʼil ri qachʼalal pa congregación.

16. ¿Achkë kʼo chë nkiʼän ri ukʼwäy taq bʼey rchë ma kan ta kʼayewal nuʼän chkiwäch yepixabʼan?

¹⁶ Ri ukʼwäy taq bʼey kʼo chë nkitäj kiqʼij  rchë ri qachʼalal ma nkiquʼ ta chë xa xuʼ yetzjon kikʼë taq nkʼatzin yepixabʼäx. Pa rukʼexel riʼ, ryeʼ kʼo chë chaq taqïl yetzjon kikʼë chqä yekitoʼ taq kʼo kʼayewal najin nkiqʼaxaj. Jun qachʼalal ri ojer chik oknäq pä ukʼwäy bʼey nuʼij chë we nkiʼän riʼ, xkeʼok utziläj kichiʼil ri qachʼalal. Ryä chqä nuʼij: «Ya riʼ xtuʼän chë taq xtkʼatzin xtkipixabʼaj jun qachʼalal, ma kan ta kʼayewal xtuʼän chkiwäch». Ya riʼ chqä xttoʼ ri qachʼalal ri xtpixabʼäx rchë ma kan ta kʼayewal xtuʼän chwäch xtkʼän ri naʼoj xtyaʼöx che rä.

17. ¿Ajän riʼ taq ri ukʼwäy taq bʼey kʼo chë ma nikʼo ta kikʼuʼx rkʼë jun qachʼalal chqä nkikʼüt chwäch chë nkajoʼ?

¹⁷ Ma tikʼo ta akʼuʼx rkʼë ri qachʼalal chqä takʼutuʼ chwäch chë nawajoʼ. Kan nkʼatzin nqaʼän riʼ rkʼë jun qachʼalal taq, pa naʼäy, ma nukʼän ta ri naʼoj nqayaʼ che rä o ma chanin ta nuchäp rusamajxik. Ri ukʼwäy taq bʼey kʼo ta chë ma npë ta kiyowal taq nbʼanatäj riʼ. Ryeʼ kʼo chë nkikʼän kinaʼoj chrij Jesús, ri xbʼix reʼ chrij chpan jun profecía: «Ma xtresaj ta pa kaʼiʼ ri aj ri xa qʼajnäq chik nixta xtchüp ri qʼaqʼ ri xa jbʼaʼ nrajoʼ rchë nchup» (Mat. 12:20). Rma riʼ, ri ukʼwäy bʼey ütz nukʼutuj che rä Jehová taq nchʼö rkʼë chë ttoʼ ri qachʼalal riʼ rchë nutzʼët achkë rma nkʼatzin nusmajij ri naʼoj xyaʼöx che rä. Rkʼë jbʼaʼ ri winäq nkʼatzin nuquʼ na rij ri xbʼix che rä. We ri ukʼwäy bʼey ma nikʼo ta rukʼuʼx rkʼë chqä nukʼüt chwäch chë nrajoʼ, ri winäq xtyaʼ ran chrij ri naʼoj xyaʼöx che rä y ma chrij ta ri rubʼanik xyaʼöx che rä. Ye kʼa ronojel mul ri naʼoj xtyaʼöx che rä kʼo chpan le Biblia ntel wä pä.

18. a) ¿Achkë kʼo chë ma nqamestaj ta taq nqpixabʼan? b) Achiʼel nqʼalajin chwäch ri achbʼäl chqä chpan ri recuadro, ¿achkë kʼo chë nkiquʼ rij ri teʼej tataʼaj taq nkipixabʼaj jun kalkʼwal?

¹⁸ Kʼo tatamaj qa chrij ri akuchï yasach wä. Rma jontir xa nqsach, ma xtqkowin ta xtqasmajij jontir ri naʼoj kʼo chpan re tjonïk reʼ (Sant. 3:2). Kantzij na wä chë kʼo akuchï xtqsach wä, ye kʼa nkʼatzin nqakʼän  qa qanaʼoj chrij riʼ. We ri qachʼalal nkinaʼ chë yeqajoʼ, ma kan ta kʼayewal xtuʼän chkiwäch xkojkiküy we kʼo jun nqaʼij o kʼo jun nqaʼän ri xa xkerusök. (Tatzʼetaʼ chqä ri recuadro « Naʼoj chkë ri teʼej tataʼaj»).

19. ¿Achkë ütz nqaʼän rchë taq nqpixabʼan nqaʼän chë ri qachʼalal kiʼ kikʼuʼx nkiʼän?

¹⁹ Achiʼel xqatzʼët pä, ma chaq bʼaʼ ta kan pa rubʼeyal yapixabʼan. Ma tqamestaj ta chë ri nyaʼö jun naʼoj xa kʼo qa ri mak chrij, y ke riʼ chqä ri nkʼulü ri naʼoj. Rma riʼ, ma keqamestaj ta ri naʼoj xqatzʼët chpan re tjonïk reʼ. Taq xtqapixabʼaj jun winäq, tqabʼanaʼ riʼ rma nqajoʼ. Chqä tqatzʼetaʼ na we kantzij nkʼatzin npixabʼäx y achkë más ütz npixabʼan rchë. Tqabʼanaʼ kʼutunïk chqä tqayaʼ qaxkïn che rä rchë nqatamaj achkë najin nuqʼaxaj. Tqatjaʼ qaqʼij rchë nqʼax pa qajolon achkë najin nuqʼaxaj. Tqakʼutuʼ chkiwäch ri qachʼalal chë yeqajoʼ chqä q-ok utziläj kichiʼil. Ma tqamestaj ta chë taq nqapixabʼaj jun qachʼalal, nqaʼän riʼ rchë kʼo utzil nrïl chqä chë kiʼ rukʼuʼx nuʼän (Prov. 27:9).