1-2. Muzwale yomuñwi naaitutile tuto mañi ka za kufa kelezo?

LILIMO zeñata kwamulaho, baana-bahulu bababeli nebaizo potela kaizeli yomuñwi yanaangile nako inze asafumanehi kwa mikopano ya puteho. Yomuñwi wa baana-bahulu bao abalela kaizeli mañolo anaabonisa butokwa bwa kukopana. Muzwale yo naanahana kuli nebasusuelize kaizeli yo, kono hane banze bafunduka, kaizeli yo naabulezi kuli: “Hamuzibi butata bonikopana ni bona mizwale.” Mizwale bao nebafile kaizeli yo kelezo kusina kumubuza ka za miinelo yetaata yanaakopana ni yona. Kabakaleo, kaizeli yo naaikutwile kuli kelezo yene bamufile neisika mutusa.

² Muuna-muhulu yanaabalezi kaizeli yo mañolo haiheta kwamulaho utalusa kuli: “Hamulaho wa kumupotela, neniikutwile kuli kaizeli yo naasika lukuteka. Kono hase ninahanisisize ka za teñi, nalemuha kuli niha nenibalezi kaizeli yo mañolo aswanela, nenisika mubuza lipuzo zeswanela kuli nizibe miinelo yanaakopana ni yona mwa bupilo ni mone nikona kumutuseza.” Muinelo wo wanaakopani ni ona muuna-muhulu yo neu mulutile tuto ya butokwa. Kacenu, muuna-muhulu yo ki mulisana yomunde yanani kutwisiso.

3. Ki bo mañi mwa puteho babakona kufa babañwi kelezo?

 ³ Ka kuba balisana, baana-bahulu banani buikalabelo bwa kufa kelezo hakutokwahala kueza cwalo. Nihakulicwalo, mizwale ni likaizeli mwa puteho batokwanga kufa babañwi kelezo. Ka mutala, muzwale kamba kaizeli ukona kufa mulikanaa hae kelezo yetomile fa Bibele. (Samu 141:5; Liprov. 25:12) Kamba kaizeli yali musali-muhulu wakona ‘kueleza likalibe’ mwa litaba zecwale ka zefumaneha kwa Tite 2:3-5. Mi bashemi  hañata batokwanga kueleza ni kukalimela bana babona. Kacwalo, nihaike kuli taba ye ilukiselizwe kutusa sihulu baana-bahulu ba puteho, kaufelaa luna lukatusiwa ka kunyakisisa molukona kufela kelezo yetusa ni yesusueza, ili ‘yekatabisa pilu.’—Liprov. 27:9.

4. Lukanyakisisañi mwa taba ye?

⁴ Mwa taba ye, lukanyakisisa lipuzo zeene ka za kufa kelezo: (1) Ki kabakalañi hamubata kufa babañwi kelezo? (2) Kana luli mutokwa kufa mutu kelezo? (3) Ki bo mañi babaswanela kufa babañwi kelezo? (4) Mukona kufa cwañi kelezo yetusa?

5. Kuba ni mubonelo oswanela kukona kutusa cwañi muuna-muhulu kufa kelezo ka nzila yekatusa kuli babafiwa kelezo baiamuhele? (1 Makorinte 13:4, 7)

⁵ Baana-bahulu balata mizwale ni likaizeli babona. Fokuñwi babonisanga lilato leo ka kubaeleza habalemuha kuli muhato obabata kuunga uka bakenya mwa kozi. (Magal. 6:1) Kono pili muuna-muhulu asika eleza kale mutu yo, uswanela kunyakisisa zanaabulezi muapositola Paulusi ka za lilato. Naaize: “Lilato linani pilu-telele ni sishemo. . . . Likwahela lika kaufela, lilumela lika kaufela, lisepa lika kaufela, liitiisa mwa lika kaufela.” (Mubale 1 Makorinte 13:4, 7.) Kunahanisisa zeibulela Bibele mwa litimana zeo kukatusa muuna-muhulu kunyakisisa libaka habata kufa muzwale wahae kelezo mi ukafa kelezo yeo ka nzila yeswanela. Haiba yafiwa kelezo yeo aikutwa kuli muuna-muhulu wamuisa pilu, ukona kuamuhela kelezo yeo.—Maro. 12:10.

6. Ki mutala mañi omunde walutomezi muapositola Paulusi?

⁶ Muapositola Paulusi naatomile mutala omunde ka kuba muuna-muhulu. Ka mutala, Bakreste ba kwa Tesalonika hane batokwa kufiwa kelezo, Paulusi naasika zina-zina kueza cwalo. Kono mwa mañolo anaa bañolezi, Paulusi naakalile ka kuitebuha musebezi wa tumelo yabona, musebezi one baeza ka lilato, ni buitiiso bwabona. Hape naaziba kuli nebakopana ni miinelo yetaata mwa bupilo mi nebatokwa kuitiisa kabakala nyandiso. (1 Mates. 1:3; 2 Mates. 1:4) Mane naabataluselize kuli nebatomela Bakreste babañwi mutala omunde. (1 Mates. 1:8, 9) Kusina kukakanya, nebatabile hahulu kuutwa manzwi a Paulusi a kubababaza! Kaniti luli, Paulusi naalata hahulu mizwale ni likaizeli bahae. Ki lona libaka hanaafile kelezo yende mwa mañolo amabeli anaañolezi Bakreste ba kwa Tesalonika.—1 Mates. 4:1, 3-5, 11; 2 Mates. 3:11, 12.

7. Ki kabakalañi batu babañwi habasa amuhelangi kelezo?

⁷ Ki lika mañi zekona kuezahala haiba lusafi kelezo ka nzila yeswanela? Muuna-muhulu yomuñwi yayezi seli utalusa kuli: “Batu babañwi habaamuhelangi kelezo isiñi kabakala kuli neisa swaneli, kono kabakala kuli neisika fiwa ka lilato.” Luitutañi kwa taba yeo? Kubunolo hahulu kuamuhela kelezo haiba mutu yalufa kelezo ueza cwalo kabakala kuli walulata, isiñi kabakala kuli ufilikani.

8. Ki lipuzo mañi zaswanela kuipuza muuna-muhulu kuli azibe haiba waswanela kufa mutu yomuñwi kelezo kamba kutokwa?

⁸ Baana-bahulu habaswaneli kumatukela kufa kelezo. Pili muuna-muhulu asikafa kale kelezo, uswanela kuipuza kuli: ‘Kana luli niswanela kubulela sesiñwi ka za taba ye? Kana zaezize mutu yo lifosahalile luli? Kana ulobile mulao omuñwi wa mwa Bibele? Kamba esi mwendi niikutwa kuli ufosize bakeñisa kuli na nenisike naeza nto yeswana?’ Baana-bahulu baswanela kuba ‘babaliyeha kubulela.’ (Liprov. 29:20) Haiba muuna-muhulu haazibi  hande kuli muzwale utokwa kufiwa kelezo kamba kutokwa, uswanela kubuza muuna-muhulu yomuñwi haiba ni yena ulemuhile kuli mutu yo utulile likuka za mwa Bibele mi utokwa kufiwa kelezo.—2 Tim. 3:16, 17.

9. Luitutañi kwa mutala wa Paulusi ka za mwakufela kelezo yeama mwakuapalela ni mwakuikabiseza? (1 Timotea 2:9, 10)

⁹ Halunyakisiseñi mutala wo. Luungeñi kuli muuna-muhulu ubilaezwa ki muapalelo kamba muikabisezo wa Mukreste yomuñwi. Muuna-muhulu yo ukona kuipuza kuli: ‘Kana kunani libaka la mwa Mañolo haniswanela kubulela sesiñwi ka za taba ye?’ Bakeñisa kuli muuna-muhulu haabati kuatula ka kuya ka mubonelo wahae, ukona kukupa mubonelo wa muuna-muhulu yomuñwi kamba Mukreste yomuñwi yahulile kwa moya. Muuna-muhulu yo hamoho ni muuna-muhulu yomuñwi kamba Mukreste yahulile kwa moya yo bakona kunyakisisa hamoho kelezo yanaafile Paulusi ka za mwakuapalela ni mwakuikabiseza. (Mubale 1 Timotea 2:9, 10.) Paulusi naafile likuka za mwakuapalela, mi naabulezi kuli Mukreste uswanela kuapala ka nzila yeswanela, ka likute, ni ka nzila yesatahisi kuli muapalelo wahae ushwaulise Jehova. Kono Paulusi naasikafa milao ka za liapalo zaswanela kuapala Mukreste ni zasaswaneli kuapala. Naaziba kuli mizwale ni likaizeli bahae nebanani tukuluho ya kuiketela liapalo zene babata kuapala, ibile feela keto yabona neisa lobi likuka za mwa Mañolo. Kacwalo, baana-bahulu basikafa kale mutu kelezo, baswanela kunyakisisa kubona haiba muapalelo wahae ubonisa likute mi haushwaulisi libizo la Mulimu.

10. Ki lika mañi zeluswanela kuhupula ka za likatulo za ka butu zebaeza babañwi?

¹⁰ Luswanela kuhupula kuli Bakreste bababeli babahulile kwa moya bakona kueza likatulo zeshutana. Kono hakutalusi kuli katulo ya yomuñwi ilukile mi ya yomuñwi yona ifosahalile. Haluswaneli kuhapeleza mizwale ni likaizeli baluna kulatelela mubonelo waluna wa lika zeluunga kuli lilukile kamba halisika luka.—Maro. 14:10.

11-12. Haiba kwatokwahala kuli kelezo ifiwe, ki lipuzo mañi zaswanela kuipuza muuna-muhulu, mi ki kabakalañi?

¹¹ Haiba kulemuseha luli kuli mutu uswanela kufiwa kelezo, luswanela kuipuza kuli: ‘Ki bo mañi babaswanela kumufa kelezo yeo?’ Muuna-muhulu pili asika ambola kale ni kaizeli yanyezwi kamba mwanana, uswanela kuambola ni toho ya lubasi, ili yo mwendi ukona kutabela kuambola ni bona yena muñi. * Kamba toho ya lubasi ukona kukupa kuli abe teñi muuna-muhulu yo haakafa kelezo musalaa  hae kamba mwanaa hae. Mi sina mokutaluselizwe mwa  paragilafu 3, fokuñwi neikaba hande kuli kaizeli yasaahulile aeleze kaizeli yasali yomunca.

¹² Kunani taba yeñwi hape yaswanela kunyakisisa muuna-muhulu. Uswanela kuipuza kuli: ‘Kana ki na luli yaswanela kufa kelezo ye, kamba ikaamuhelwa hande haiba ifiwa ki mutu usili?’ Ka mutala, mutu yaikutwa kuli haki wa butokwa ukona kuamuhela hande kelezo haiba ifiwa ki muuna-muhulu yakile aipumana mwa muinelo wali ku ona kufita haiwa ki muuna-muhulu yasika ipumana kale mwa muinelo wo. Muuna-muhulu yakile aipumana mwa muinelo wali ku ona mutu yo, ukona kuutwisisa hande muinelo wahae, mi ukona kubulela litaba zeka mufita kwa pilu. Nihakulicwalo, baana-bahulu kaufela bakona kususueza mizwale ni likaizeli babona kueza licinceho, kulikana ni mwaboniseza Mañolo. Kacwalo, haiba kwatokwahala kuli mutu yomuñwi afiwe kelezo, muuna-muhulu uswanela kufa kelezo yeo niha sikaipumana kale mwa muinelo wali ku ona mutu yo.

13-14. Ki kabakalañi muuna-muhulu haswanela kuba muteelezi yomunde?

¹³Mube bateelezi babande. Muuna-muhulu haitukiseza kufa kelezo, uswanela kuipuza kuli: ‘Ki muinelo mañi wakopana ni ona muzwale waka? Esi mwendi ukopana ni miinelo yetaata yenisa zibi na? Ki lika mañi zatokwa hahulu ka nako ya cwale?’

¹⁴ Kaniti luli, ki kwa butokwa kuli babafa babañwi kelezo basebelise sikuka sesi kwa Jakobo 1:19. Jakobo naañozi kuli: “Mutu kaufela ulukela kuba yaakufa kuteeleza, yasaakufi kubulela, yasaakufi kuhalifa.” Muuna-muhulu ukona kuikutwa kuli waziba litaba kaufela, kono mwendi haki cwalo luli. Liñolo la Liproverbia 18:13 libulela kuli: “Mutu kaufela haalaba taba asika utwa kale litaba kaufela, ki bukuba ni maswabisa.” Neikaba hande kukupa mutu yelubata kufa kelezo kulutaluseza litaba kaufela yena muñi. Kacwalo, muuna-muhulu uswanela kuteeleza pili asika bulela kale sesiñwi. Muhupule tuto yanaaitutile muuna-muhulu yabulezwi kwa makalelo a taba ye. Naaitutile kuli mwa sibaka sa kukalisa kuambola litaba zanaaitukiselize, naaswanela kubuza kaizeli yene bayo tusa lipuzo zecwale ka ze: “Ki lika mañi zemukopana ni zona mwa bupilo?” “Nikona kutusa cwañi?” Haiba baana-bahulu baeza mobakonela kaufela kuutwisisa miinelo yebakopana ni yona mizwale ni likaizeli babona, bakakona kubasusueza hande.

15. Baana-bahulu bakona kusebelisa cwañi sikuka sesi kwa Liproverbia 27:23?

¹⁵Muzibe mutapi. Sina molunyakisiselize kwa makalelo a taba ye, kufa kelezo yende haki kubala feela mañolo asikai kamba kufa liakalezo lisikai. Kono luswanela kubonisa kuli lwaisa pilu mizwale ni likaizeli baluna, lwabautwisisa, mi lubata kubatusa. (Mubale Liproverbia 27:23.) Baana-bahulu  baswanela kueza mobakonela kaufela kuba balikani ba mizwale ni likaizeli babona.

16. Ki lika mañi zekona kutusa baana-bahulu kufa kelezo yende?

¹⁶ Baana-bahulu habaswaneli feela kuambolanga ni mizwale ni likaizeli babona hababata kubafa kelezo. Kono baswanela kuambolanga ni bona kamita, ili kubonisa kuli babaisa pilu habanze batalimana ni miinelo yetaata. Muzwale yomuñwi yasasebelize sina muuna-muhulu ka nako yetelele, utalusa kuli: “Haiba baana-bahulu baambolanga ni mizwale ni likaizeli babona kamita, bakaba balikani babande ni bona. Mi kuka babela bunolo kuambola ni bona hababata kubaeleza.” Mi yafiwa kelezo ukakona kuiamuhela ka bunolo.

17. Ki lili sihulu fatokwela muuna-muhulu kuba ni pilu-telele ni kubonisa sishemo?

¹⁷Mube ni pilu-telele ni sishemo. Muuna-muhulu utokwa kuba ni pilu-telele ni sishemo sihulu haiba mutu yafiwa kelezo ya mwa Bibele ahana kuiamuhela sapili. Haaswaneli kuhalifa haiba mutu yafiwa kelezo ahana kuiamuhela kamba kuisebelisa honafo feela. Bibele ibulela cwana ka za Jesu: “Haana kulobelela lutaka lolufunyukile, mi haana kutima muhala wa lambi osatunya musi.” (Mat. 12:20) Kacwalo, muuna-muhulu yo hanzaa lapela ku Jehova ka butu, wakona kukupa kuli afuyaule mutu yo yatokwa kelezo mi amutuse kuutwisisa libaka kelezo yeo haitokwahala ni haswanela kuisebelisa. Muzwale kamba kaizeli yafilwe kelezo utokwa nako ya kunahanisisa kelezo yafilwe yeo. Haiba muuna-muhulu aba ni pilu-telele ni kubonisa sishemo, kukabela bunolo muzwale kamba kaizeli yafiwa kelezo kuamuhela kelezo yeo. Nihakulicwalo, kelezo yelufa kamita iswanela kutoma fa Linzwi la Mulimu.

18. (a) Halufa mutu kelezo, ki lika mañi zeluswanela kuhupulanga? (b) Sina mokuboniselizwe mwa siswaniso ni mokutaluselizwe mwa mbokisi, bashemi baswanela kunyakisisañi?

¹⁸Muitute kwa mafosisa amina. Bakeñisa kuli halusika petahala, haluna kukona kusebelisa liakalezo kaufela zefilwe mwa taba ye ka kutala. (Jak. 3:2) Lukaeza mafosisa, mi haiba kuba cwalo, luitute sesiñwi ku ona. Haiba  mizwale ni likaizeli baluna balemuha kuli lwabalata, kuka babela bunolo kuluswalela haiba lubafoseza bakeñisa zelubulezi kamba zeluezize.—Mubone ni mbokisi yeli, “ Kwa Bashemi.”

19. Lukona kutabisa cwañi pilu ya mizwale ni likaizeli baluna?

¹⁹ Sina molunyakisiselize, haki nto yebunolo kufa mutu kelezo yende. Halusika petahala, mi mutu yatokwa kufiwa kelezo ni yena hasika petahala. Muhupulange lisupo zelunyakisisize mwa taba ye. Mubone teñi kuli munani libaka leliswanela la kufa mutu kelezo. Hape munyakisise ka za haiba kelezo yeo yaswanela luli mi ki mina babaswanela kuifa. Pili musikafa kale mutu kelezo, mumubuze lipuzo mi muteeleze ka tokomelo hanzaa alaba kuli muutwisise miinelo yetaata yakopana ni yona. Mulike kuutwisisa mubonelo wahae. Mube bababunolo mi mube balikani ba mizwale ni likaizeli bamina. Muhupule taba ye: Halubati feela kufa kelezo yende kono lubata kuli zelubulela ‘litabise pilu.’—Liprov. 27:9.