1-2. Mughala wetu mughuma mw’ighaki oko mwatsi w’erihana owundi mundu?

HAMABILABA myaka mingyi, abasyakulu b’endeko babiri mobayabana mwali wetu oyo wabya akabula oko mihindano y’endeko oko mughulu mulebe. Omughuma w’oko basyakulu mwakangya mwali wetu y’amasako malebe awalebirye erihika oko mihindano. Mwalengekania ati kwenene ebinywa ebyo byamatula oko mutima wa mwali wetu, aliwe iye haghuma n’owundi musyakulu babere basubula, mwali wetu mwabugha ati, “Inywe baghala betu simwasi n’ahake amaligho awo ngalolako.” Abaghala betu abo mobaleta erihano lyabo isibalitatsuka babulya mwali wetu oyo ng’akalaba omo maligho wahi. Busana n’ekyo, mwatayowa ng’amabana obuwatikya b’omo erihano lyabo.

² Abere akalengekania oko mwatsi oyo, omughala wetu oyo wasomera mwali wetu y’amasako mwabugha ati: “Oko katambi ako, monalengekania nyiti mwali wetu syetasima erihano eryo tulyamuha. Aliwe nabere nyinemulola embere ngaghanirya oko mwatsi oyo, monahika okw’ilangira ngoko monamuhikira n’amasako wosi awatolere omo mwanya w’erimuhikira n’amabulyo wosi awatolere, ng’awakwamire hano: Ebiro bino, ni malighoki awakakuhikira? ‘Nangakuwatikya nyiti?’” Mughala wetu mw’igha esomo y’omughaso y’omo eky’alolako ekyo. Neryo lino ni mulisya oyukayihira omo mwanya w’abandi n’eribawatikya.

3. Abangahana abandi b’omo ndeko ni bahi?

 ³ Kusangwa ni balisya, abasyakulu b’endeko bawite omubírí w’erihana abandi omughulu bayitaghire oko rihano. Aliwe, hane endambi eyo litolere abandi batuliri b’omo ndeko ibahana abandi. Eky’erileberyako, omughala kutse mwali wetu, anganaha omurafiki wiwe y’erihano erikalua omo Biblia. (Esy. 141:5; Emis. 25:12)  Kutse mwali wetu oyukulire ‘anganahana abakali balere’ ng’omo myatsi eyikanibweko omo Tito 2:3-5. N’ababuti nabo, kangyi-kangyi litolere ibabya bakahana abana babo n’eribakunga. Neryo, nomo omwatsi ono analebirye kutsibu-tsibu abasyakulu b’endeko, obuli mughuma w’okw’itwe anganabana endundi omw’itasyalebya esyonzira esyo twangabya tukahana mw’abandi n’eribaha erihano erikaletera omuhwa n’erikangania omundu y’eky’erikola kandi ‘n’erikenditsemesya omutima.’​—Emi. 27:9.

4. Omo mwatsi ono tukendikania okuki?

⁴ Omo mwatsi ono, tukendikania oko mabulyo ani awalebirye erihana: (1) Niki kyo kitolere ikyakuna omundu eriteka erihano? (2) Erihano line n’omughaso kwenene? (3) Nindi yutolere erileta erihano? (4) Wangatoka wuti erileta erihano eryangawatikya?

5. Busanaki omundu anganaligha erihano ly’omusyakulu w’endeko lyo bweghu-bweghu amabimuha ly’omo nzira y’olwanzo? (1 Abanya Korinto 13:4, 7)

⁵ Abasyakulu b’endeko banzire abaghala n’abali babo. Oko sindi ndambi, bakakanganaya olwanzo omughulu bakahana omundu mulebe oyuli omo bwiko bw’erisonda erikola erilolo. (Gal. 6:1) Aliwe, embere sy’eriyakania n’omundu oyo, litolere omusyakulu w’endeko iniatsuka alengekania oko myatsi eyilebirye olwanzo eyo omukwenda Paulo akanayako. “Olwanzo lukayibombeka kandi luli n’obwenge. . . . Olwanzo siluliluha, omo myatsi yosi lukikiriraya, lukabya n’amaha, lukayiyinaya.” (Soma 1 Abanya Korinto 13:4, 7.) Erilengekania buli oko milondo y’eBiblia eyo likendiwatikya omusyakulu w’endeko abye inianikirirye ngoko olwanzo lolukamukuna eriyaha omundu y’erihano kandi ngoko akendimuhana omo nzira eyitolere. Oyukahabawa erihano amalangira ngoko omusyakulu amutsomene, inianganaligha erihano eryo.​—Rom. 12:10.

6. Omukwenda Paulo abya eky’erileberyako ekyuwene ati?

⁶ Omukwenda Paulo abya musyakulu w’endeko, oyuli eky’erileberyako ekyuwene. Omwatsi w’erileberyako w’ono. Omughulu abaghala betu b’omo Tesalonika babya balaghire okw’ihanwa, Paulo mwahanabo. Aliwe, omo baruha eyahandikirabo, Paulo mwatsuka abasima busana n’omubírí wabo w’obutaleghula, omubírí wabo w’erikuhakuha owali m’olwanzo kandi n’eriyiyinia lyabo. Kandi mwalengekania oko mibere eyo babyamo n’eribabwira kw’anasi ngoko amaisa wabo syabya olobire kandi ngoko babya ibanemuyiyinia butaleghula omwendereribwa. (1 Tes. 1:3; 2 Tes. 1:4) Nibya mwabwira abaghala betu abo ati babya eky’erileberyako oko bandi Bakristo. (1 Tes. 1:8, 9) Mobatsema kutsibu bakapokera ebinywa by’erisima bya Paulo ebikatula oko mutima! Sihangabere eritika-tika ryosi-ryosi ngoko Paulo abya anzire abaghala babo bo kundu. Ekyo kyo kyaleka iniatoka eribaha amahano awabaletera endundi omo syobaruha siwe ibiri oko Abanya Tesalonika.​—1 Tes. 4:1, 3-5, 11; 2 Tes. 3:11, 12.

7. Ekyangaleka abandu balebe ibahitana oko rihano niki?

⁷ Ekyangabya niki twamatendileta erihano ly’omo nzira eyitolere? Omusyakulu w’endeko oyo wabirilola oko myatsi mingyi akabugha ati: “Abandu balebe bakahitana oko rihano, si busana rilue isiryuwene, naho kundi molitetaletwa omo nzira y’olwanzo.” Ekyo kikatwighisayaki? Eriligha erihano likoloba omughulu oyukahana akakola atya omo lwanzo, butsira omo buhitane.

8. Omusyakulu w’endeko atolere iniayibulya atiki akasonda eriyisogha omundu mulebe ng’anatolere erihanwa kutse iyehe?

⁸ Abasyakulu b’endeko sibatolere erihahukira erileta erihano. Embere sy’erihana omundu, litolere omusyakulu iniayibulya ati: ‘Linatolere inabugha mwatsi mulebe? Nyinikirirye kwenene ngoko ekyo owundi akakola ni mwatsi  owatuwene? EBiblia yinabughire yiti ekyo akakola sikitolere? Kutse ekyo akakola kisighene buyira n’ekyo nangakolire?’ Amenge akaleka abasyakulu b’endeko ibayikakirya ‘eryanguha omo binywa [byabo].’ (Emi. 29:20) Omusyakulu amabya iniane n’eritika-tika nga rinatolere iniahana omundu mulebe kutse iyehe, litolere iniabulya owundi musyakulu w’endeko naye nganalengekenie ati ekyo mughala wetu akakola sikihulikirirene n’ebyo eBiblia yibughire kandi nga linatolere iniahanwa.​—2 Tim. 3:16, 17.

9. Paulo akatwighisayaki oko mwatsi owalebirye erihana omundu busana n’omwambalo n’obuyonzo? (1 Timoteo 2:9, 10)

⁹ Tulengekanaye oko eky’erileberyako kighuma. Tubughe tuti omusyakulu w’endeko mughuma akayihanga-hangaya busana n’emyambalire n’obuyonzo by’oMukristo mulikyetu mulebe. Omusyakulu oyo anganayibulya ati: ‘Hane ekikaleka ekiri omo Masako ekyangaleka ihatolera erihabwa erihano?’ Kundi syanzire erileta amalengekania wiwe-wiwe, anganabulya owundi musyakulu w’endeko kutse mughala kutse mwali wetu oyuwite amalengekania awatolere. Banganakania haghuma oko mahano wa Paulo awalebirye esyongyimba n’obuyonzo. (Soma 1 Timoteo 2:9, 10.) Paulo mwakania oko syokanuni esilebirye emyatsi mingyi, esikakanganaya ngoko esyongyimba sy’oMukristo sitolere isyabya esitolere, esy’olulengo kandi esikakanganaya obwenge. Aliwe Paulo mwatatondeka emihanda y’esyongyimba esyangambalwa n’esitesyangambalwa. Abya inianasi ndeke ngoko aBakristo bawite obwiranda bw’eriyisombolera omwambalo w’omuhanda wosi amabya inianahulikirirene n’ebyo eBiblia yikabugha. Neryo eritoka eriminya omundu ng’atolere erihabwa erihano, abasyakulu batolere erilebya eriyisombolera ry’omundu nga rine m’olulengo n’obwenge.

10. Ekyangatuwatikya erisikya eriyisogha ly’abandi niki?

¹⁰ Ni ky’omughaso eriminya ngoko Abakristo babiri banganayisogha emyatsi y’omo nzira esisighene, aliwe eryo sibughambu omughuma asingene n’oghundi amatandalwa. Siritolere erihatikana oMukristo mulikyetu tuti akwame ekyo tukalengekanaya tuti kyo kitolere.​—Rom. 14:10.

11-12. Lyamabya iritolere erihana omundu, omusyakulu w’endeko atolere iniayibulya amabulyo wahi, kandi busanaki?

¹¹ Kyamabilangirika ndeke-ndeke ngoko omundu anatolere erihabwa amahano malebe, erindi ribulyo ryarino: Nindi yutolere erimuhana? Embere sy’eriyahana mwali wetu oyutahibwe kutse eriyahana oyukine mwana, litolere omusyakulu w’endeko iniatsuka erikania n’omutwe w’ekihanda; owundi mughulu omutwe w’ekihanda anganabugha ati akendisogha-soghania omwatsi oyo w’iyuwene-wene. * Kutse anganabugha ati akendibyaho omusyakulu w’endeko akaleta erihano. Kandi ngoko tulyalangira omo   nungu 3, hanganabya n’endambi mwali wetu oyukulire iyowatolera eriyahana mwali wetu mulere.

¹² Hane owundi mwatsi w’erilengekaniako. Omusyakulu w’endeko anganayibulya ati: ‘Ingye nyinatolere kutsibu eriyaha omundu oyu y’erihano, kutse kyanganatolera erisombola owundi iyowayakania naye?’ Eky’erileberyako, omundu oyukayowa nga syawite mughaso anganaligha bweghu-bweghu erihano ly’omusyakulu w’endeko oyo wabya n’amalengekania awali ng’ayo. Kwa muhwa omusyakulu w’endeko oyo wabya n’amalengekania awali ng’ayo kera anganaminya ndeke emibere y’omundu oyo n’eryo anganabya n’emibughire eyangaleka omundu oyo inialigha erihano lyo bweghu-bweghu. Nomo bine bitya, abasyakulu bosi bawite omubírí w’erisikya emitima y’abaghala babo n’eribahira m’omuhwa w’eribindula amaisa wabo ahulikirirane n’ebyo aMasako akasaba. Neryo eky’omughaso munene ly’erileta erihano, nibya nomo omusyakulu oyukahana omundu angabya isyalyalaba omo maligho maghumerera ayo.

13-14. Busanaki erihulikirira ni ry’omughaso oko musyakulu w’endeko?

¹³Ubye mwangu erihulikirira. Omughulu omusyakulu w’endeko akayiteghekanaya eriyahana omundu, litolere iniayibulya ati: ‘Ni myatsi yahi yo nyasi oko mibere eyo mughala wetu alimo? Niki kyo kikamuhikira omo maisa wiwe mo lino? Anganabya inianemulola oko maligho awo nyitasi? Ekyo alaghireko kutibu-tsibu lino niki?’

¹⁴ Akanuni akali omo Yakobo 1:19 kalebirye kundu abakaleta amahano. Yakobo mwahandika ati: “Obuli mundu abye akowa luba, nikwa syabughe luba, kutse syahitane luba.” Omusyakulu w’endeko anganalengekania ati anasi emyatsi yosi eyilebirye mughala wetu, aliwe anasiyo kwenene-kwenene? Emisyo 18:13 yikatwibukaya yiti: “Oyukasubiraya atalyowa, ni bukiru n’esisoni busana naye.” Kyowene kutsibu eribulya omundu iyuwene-wene y’emyatsi y’emibere eyalimo. Neryo litolere omusyakulu iniatsuka erihulikirira embere sy’eribugha. Wibuke esomo eyo omusyakulu oyo tulyakanayako oko nzuko y’omwatsi ono igha. Mwalangira ngoko omo mwanya w’eritsuka omukania n’emyatsi eyalyateghekanaya, kyangatolere iniatsuka eribulya mwali wetu y’amabulyo ng’awakwamire hano: “Ebiro bino, ni malighoki awakakuhikira?” “Nangakuwatikya nyiti?” Abasyakulu bamabiyihirira h’endambi y’eriminya emyatsi yo ndeke, ibanganawatikya n’erisikya baghala n’abali babo bo mutima.

15. Abasyakulu b’endeko bangakolesya bati erihano eriri omo Emisyo 27:23?

¹⁵Uminye ekihangulo kyo ndeke. Ngoko tunalyalangira oko nzuko, eriha omundu y’erihano erikendimuletera endundi siry’erimusomera amasako malebe lisa kutse erimubwira ekinywa kighuma kutse bibiri ebyangamuwatikya. Abaghala n’abali betu banzire eriyilangirira ngoko tubatsomene, ngoko tukayihira omo mwanya wabo, kandi ngoko twanzire eribawatikya. (Soma Emisyo 27:23.) Litolere abasyakulu b’endeko ibakola ekyosi ngoko bangatoka erikulya  obwira obunokire haghuma n’abaghala n’abali babo.

16. Niki kyo kikendiwatikya abasyakulu b’endeko eriha omundu y’erihano erikamuletera endundi?

¹⁶ Kwenene, abasyakulu b’endeko sibanzire bati abaghala n’abali babo ibahika okw’ilengekania bati abasyakulu bakayakanaya nabo omughulu babirikola omwatsi mulebe owatuwene lisa. Omo mwanya w’ekyo, bakakanaya n’abaghala n’abali babo kangyi-kangyi, n’erikangania ko babatsomene omughulu bakalaba omo maligho. Omusyakulu w’endeko oyo wabirilola oko myatsi mingyi akabugha ati: “Mwamabikola mutya, imukendibya n’obwira obuwene haghuma nabo. Neryo omughulu mukasonda eribahana, ikikendibolobera kutsibu.” N’oyukahanawa iniakendiligha erihano lyo bweghu-bweghu.

17. Omusyakulu w’endeko atolere eribya n’omutima w’erilindirira n’olukogho kutsibu-tsibu mughulu wahi?

¹⁷Ubye n’omutima w’erilindirira n’olukogho. Oko nzuko omughulu omundu akabya nga syanzire erikolesya ebyo eBiblia yikabugha, omutima w’erilindirira n’olukogho bilaghirweko kutsibu-tsibu. Omusyakulu w’endeko syatolere erihitana omughala kutse mwali wetu amaghana eriligha kutse erikolesya erihano liwe ryo luba. EBiblia yikakanaya oko Yesu yiti: ‘Siendisyatwa oluseke lubunikire, Kandi siendisyahumberya [olutambi] olukatumba.’ (Mat. 12:20) Neryo omo misabe y’omusyakulu w’endeko anganasaba Yehova ati atsumule oyukahanawa, amuwatikaye eriminya ekikaleka iniahanwa n’erikolesya erihano. Omughala wetu oyukahanawa anganalagha oko ndambi y’erilengekania oko mahano awalyahabawa. Omusyakulu w’endeko amabibugha n’omutima w’erilindirira n’olukogho, eriligha erihano irikendyoloba oko mughala wetu. Inga, mughulu wosi litolere erihano iryahulikirirana n’eKinywa ky’oMungu.

18. (a) Omughulu tukahana omundu, litolere itwibukaki? (b) Ngoko kikanganibwe omo pitsa n’omo kasanduku, ababuti bakakanaya okuki?

¹⁸Wighe esomo y’omo makosa waghu. Kundi situhika-hikene, sitwangatoka erikolesya amahano awali omo mwatsi ono w’omo nzira eyihika-hikene. (Yak. 3:2) Sitwangabula erikola amakosa, aliwe omughulu erikolagho likatuhikira,  litolere itwayikasa erigha esomo yo mugho. Abaghala n’abali betu bamabilangira ngoko tubanzire, ibanganatughanyira bweghu-bweghu omughulu tukabahitanaya omo ebyo tukabugha kutse ebyo tukakola.​—Lebaya n’akasanduku “ Omulaghe oko babuti.”

19. Twangatsemesya tuti omutima w’abaghala n’abali betu?

¹⁹ Ngoko twabirilangira, erihana omundu y’omo nzira eyikamuletera endundi si ryolobire. Situhika-hikene, n’abo tukahana kutya. Isiwibirirawa esyokanuni esyo twamigha omo mwatsi ono. Ubye ukateka obuli rihano n’omutima w’olwanzo. N’ekindi kiriho, w’ikiriraye kwenene ngoko omundu alaghire oko erihano kandi nga ni nawe utolere erihana omundu oyo. Embere sy’erihana omundu, utsuke eriyibulya amabulyo kandi litolere iwahulikirira omundu yo ndeke utoke eriminya amaligho awali nagho. Uyikase erilangira emyatsi ngoko iye akalangirayo. Ubye n’emibere yihehere n’eribya n’obwira obuwene haghuma n’abaghala n’abali benyu. W’ibuke ekyo tukakwamirira: Tukanza tuti erihano lyetu iryaletera omundu y’endundi aliwe kandi tukanza ‘iryatsemesya omutima.’​—Emis. 27:9.