A fɔ mi ngɛ jeha 1941 mi ngɛ Paris ngɛ France. Wa weku ɔ be sika nɛ ye bua jɔ ní kasemi he, se benɛ i ye jeha nyɔngma a, i ba nu hiɔ wawɛɛ, nɛ i kpa sukuu yami! Dɔkita amɛ tsɔɔ kaa e sa nɛ ma hi sa mi be fɛɛ be, ejakaa ye fakafaka be he wami. Ye si fɔfɔɛ ɔ tsa nɔ jã nyɔhiɔhi fuu, lɔ ɔ he ɔ, i kaneɔ dictionary nɛ i buɔ ní peemi nɛ University of Paris peeɔ ngɛ Radio Sorbonne nɔ ɔ tue. Nyagbenyagbe ɔ, benɛ dɔkita a de mi ke i na he wami nɛ ma nyɛ ma kpale kɛ ya sukuu ɔ, ye bua jɔ wawɛɛ nitsɛ. I de ye he ke, ‘Níhi nɛ dɔkitahi peeɔ ɔ ngɛ nyakpɛ wawɛɛ!’ Nɛ kɛ je jamɛ a be ɔ mi kɛ yaa a, i kɛ ma ye hɛ mi kaa ma tsa nihi. Be fɛɛ be nɛ ye papaa ma bi mi ke, ke i wa a mɛni ma pee ɔ, heto kake pɛ nɛ i haa lɛ, nɛ lɔ ɔ ji “I suɔ nɛ ma pee dɔkita.” Lɔ ɔ he ɔ, dɔkita ní tsumi ba pee oti ngɛ ye si himi mi.

Wa weku ɔ yaa Katoliki sɔlemi. I li Mawu he níhi fuu, nɛ i ngɛ sane bimihi fuu nɛ i nɛ a heto. Benɛ i bɔni tsopa peemi he ní kasemi ngɛ yunivɛsiti ɔ loko i ba na nɔ́ mi mami kaa nɔ ko lɛ bɔ níhi.

I kai kekleekle be nɛ i kɛ klama ko nɛ a tsɛɛ kɛ microscope hyɛ mɔmɔ ko nɛ a tsɛɛ kɛ tulip ɔ saminya. Ye bua jɔ wawɛɛ benɛ i na ní tsɔwitsɔwi komɛ ngɛ mɔmɔ ɔ mi nɛ poɔ mɔmɔ ɔ he piɛ ke je mi dɔ la wawɛɛ aloo ke je mi jɔ. Jehanɛ hu ɔ, i na nɔ́ kpa ko nɛ ngɛ mɔmɔ mi nɛ ke a kɛ ngo wo he ɔ e peeɔ nyafii nɛ ke a kɛ fɔ nyu mi ɔ e peeɔ a gbo. Ní nɛ ɔmɛ kɛ ní kpahi fuu haa nɛ ní nyafinyafi nɛ wami ngɛ a mi ɔ, nyɛɔ nɛ a daa kɔɔhiɔ mi tsakemihi a nya. Benɛ i na bɔ nɛ wami  ngɛ hwanyaa ha a, i ná nɔ mi mami kaa wami bɛ ngɛ e dɛ he.

Benɛ i ngɛ dɔkitahi a sukuu yae ɔ, jeha enyɔne ɔ mi ɔ, i na níhi fuu nɛ ha nɛ i ná nɔ mi mami kaa Mawu ngɛ. Benɛ wa ngɛ adesa nɔmlɔ tso ɔ he ní kasee ɔ, wa kase bɔ nɛ wa kɔni yeɔ bua wɔ ha konɛ wa nyɛ nɛ waa kpã wa nine nguɛ ɔmɛ a mi nɛ waa dɔ mi. Bɔ nɛ pani ɔmɛ kɛ wu ɔmɛ tsa ha nɛ mɛ tsuo a tsuɔ ní saminya a ngɛ nyakpɛ. Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, i kase kaa wuhi enyɔ nɛ ngɛ wa nine nguɛ ɔmɛ eko fɛɛ eko mi, se wa nine nguɛ gɔleku ɔ be jã. Kpa ko lɛ tsa pani nɛ ngɛ wa kɔni ɔ mi kɛ wu enyɔne ɔ nɛ ngɛ wa nine nguɛ ɔmɛ a mi ɔ kɛ bla. Kpa nɛ ɔ mi gba enyɔ nɛ e pee kaa bridge, nɛ kpa ko nɛ je wa kɔni ɔ mi kɛ yaa wa nine nguɛ nya a gu lɔ ɔ sisi. Kpa nɛ ɔmɛ mɛtɛ wuhi nɛ ngɛ wa nine nguɛ ɔmɛ a mi ɔ he. Kaa a tui wa nine nguɛ ɔmɛ a he blɔ nya kaa kikɛ nɛ ɔ, jinɛ kpa nɛ ɔmɛ a mi maa wa nɛ a mi be hie dɔ mi, nɛ lɔ ɔ ma ha nɛ wa nine nguɛ ɔmɛ be ní tsue saminya. Enɛ ɔ ha nɛ i na heii kaa nɔ nɛ bɔ wa nɔmlɔ tso ɔ, e juɛmi mi kuɔ saminya.

Benɛ i ba kase blɔ nɔ nɛ bimwɔyo guɔ kɛ woɔ mumi ke a fɔ lɛ pɛ ɔ, i na kaa Bɔlɔ ɔ ngɛ nile wawɛɛ. Ke bimwɔyo ɔ ngɛ e nyɛ muklii mi ɔ, e woɔ mumi ngɛ e nyɛ ngɔ kɛ guɔ e langmɔ kpa a mi. Enɛ ɔ he je nɛ jamɛ a be ɔ mi ɔ, kɔɔhiɔ be kotoku tsɔwitsɔwi nɛ a tsɛɛ ke alveoli nɛ ngɛ fakafaka a mi ɔ nɛ. Ke e piɛ bɔɔ otsi ko nɛ nɔ ko ma fɔ ɔ, nyu ko nɛ a tsɛɛ ke surfactant haa kotoku ɔ eko fɛɛ eko mi. Lɔ ɔ se ɔ, ke a fɔ bimwɔyo ɔ nɛ e wo e kekleekle mumi ɔ, níhi fuu yaa nɔ nɛ ngɛ nyakpɛ. Puɔ nɛ ngɛ bimwɔyo ɔ tsui mi ɔ tsiɔ, nɛ enɛ ɔ haa nɛ muɔ yaa fakafaka a mi. Jamɛ a be ɔ he hia wawɛɛ, ejakaa nyu ɔ nɛ a tsɛɛ ke surfactant ɔ haa nɛ kɔɔhiɔ sɛɛ kotoku tsɔwitsɔwi nɛ ngɛ fakafaka a mi ɔ mi mlamlaamla. Enɛ ɔ haa nɛ bimwɔyo ɔ nitsɛ woɔ mumi amlɔ nɔuu.

I suɔ nɛ ma le nɔ nɛ pee nyakpɛ ní nɛ ɔmɛ. Lɔ ɔ he ɔ, i kɛ hɛdɔ bɔni Baiblo ɔ kanemi. Ye nya kpɛ ye he ngɛ mlaa nɛ Mawu kɛ ha Israel bi ɔmɛ kɛ kɔ he tsɔmi he jeha 3,000 kɛ se ji nɛ ɔ he. Mawu de Israel bi ɔmɛ kaa ke a maa ya niase ɔ, a tsua si nɛ ke a gbe nya a tsi nɔ, nɛ a kɛ nyu nɛ du a he be fɛɛ be, nɛ ke hiɔ nɛ sãa nɔ nu nɔ ko ɔ, a tsi nɔ ɔ nya ngɛ he ko. (3 Mose 13:50; 15:11; 5 Mose 23:13) Baiblo ɔ de kɛ fɔ si blema lokoo, se jeha 150 pɛ ji nɛ ɔ nɛ je mi si kpali ba le bɔ nɛ hiɔ nɛ sãa nɔ gbɛɛ kɛ fĩaa ha. Bɔmi nami he mlaa nɛ ngɛ Mose Womi Nɛ Ji Etɛ ɔ hu ye bua Israel bi ɔmɛ nɛ a he tsɔ. (3 Mose 12:1-6; 15:16-24) I na kaa Bɔlɔ ɔ ngɔ mlaa nɛ ɔmɛ kɛ ha Israel bi ɔmɛ konɛ a ná he se, nɛ e jɔɔ nihi nɛ a yeɔ nɔ ɔ. I ba ná nɔ mi mami kaa Baiblo ɔ je Mawu ngɔ​—Mawu nɛ jamɛ a be ɔ i li e biɛ ɔ.

Benɛ i ngɛ hiɔ tsami he ní kasee nɛ ma ba pee dɔkita a, i kɛ yiheyo ko nɛ a tsɛɛ lɛ ke Lydie kpe, nɛ i ná e he suɔmi. Wa sɛ gba si himi mi ngɛ jeha 1965 mi, benɛ e piɛ bɔɔ nɛ ma gbe sukuu ɔ nya. Benɛ jeha 1971 ke e suu ɔ, i kɛ Lydie fɔ bimɛ etɛ momo, nɛ pee se ɔ, wa fɔ etɛ kɛ piɛɛ he. Lydie ye bua mi wawɛɛ ngɛ ye ní tsumi ɔ mi, nɛ e ye bua wa weku ɔ hulɔ.

 I tsu ní ngɛ hiɔ tsami he ko jeha etɛ se loko imi nitsɛ i ma ye hiɔ tsami he. E kɛ we nɛ nyumu ɔ kɛ e yo ɔ nɛ a wo a ta kɛ sɛ hlami ɔ ba hiɔ tsami he ɔ kɛ ha tsami. Benɛ i yaa ngma tsopa kɛ ha mɛ nɔuu nɛ yo ɔ de mi ke: “Dɔkita wa kpa mo pɛɛ wa sume tsopa nɛ a kɛ muɔ pee.” E pee mi nyakpɛ nɛ i bi ke: “Jã lo, mɛni he je?” E ha mi heto ke: “Yehowa Odasefohi ji wɔ.” I nui Yehowa Odasefohi a he sane hyɛ, nɛ i li a si dami ngɛ muɔ he. Yo ɔ je e Baiblo ɔ kpo nɛ e tsɔɔ mi nɔ́ he je nɛ a ma a juɛmi nya si kaa a be muɔ ngɔe ɔ ngɛ Baiblo ɔ mi. (Níts. 15:28, 29) Kɛkɛ nɛ e kɛ e huno ɔ a tsɔɔ mi nɔ́ nɛ Mawu Matsɛ Yemi ɔ ma tsu. A tsɔɔ mi kaa e maa po nɔ́ nami, hiɔ, kɛ gbenɔ se. (Kpoj. 21:3, 4) I kɛ bua jɔmi de ke: “Nɔ́ nɛ nyɛ ngɛ mi dee ɔ ji nɔ́ ko nɛ i ngɛ blɔ hyɛe kɛ je ye jokuɛwi a si!” “I ba pee dɔkita konɛ ma ye bua nihi nɛ a jɔɔ nɔ́ nami.” Ye bua jɔ wawɛɛ kaa wa sɛɛ ní ngmlɛfia kake kɛ fã. Benɛ nyumu ɔ kɛ e yo ɔ ke a jeɔ lejɛ ɔ, i ma ye juɛmi nya si kaa i be Katoliki jami ɔ mi hie hu. I ba kase kaa Bɔlɔ nɛ i suɔ e sane wawɛɛ ɔ ngɛ biɛ, nɛ e biɛ ji Yehowa!

I kɛ nyumu ɔ kɛ e yo ɔ kpe si etɛ ngɛ hiɔ tsami he ɔ, nɛ be fɛɛ be ɔ, wa kaseɔ ní ngmlɛfia kake kɛ se. I fɔ mɛ nine kɛ ba ye we ɔ mi konɛ wa ná be babauu kɛ sɛɛ Baiblo ɔ mi ní. E ngɛ mi kaa Lydie kplɛɛ nɔ kaa e maa piɛɛ wa he kɛ kase Baiblo ɔ, se e kplɛɛ we nɔ kaa ní komɛ nɛ a tsɔɔ wɔ ngɛ Katoliki jami ɔ mi ɔ dɛ. Lɔ ɔ he ɔ, i fɔ Katoliki osɔfo ɔmɛ a kpɛti nɔ kake nine kɛ ba wa we ɔ mi, nɛ wa da Baiblo ɔ pɛ nɔ kɛ susu Katoliki tsɔɔmi ɔmɛ a he. Wa susu níhi a he hluu kɛ ya si benɛ je jɔ. Jamɛ a ní sɛɛmi ɔ ha nɛ Lydie ná nɔ mi mami kaa Yehowa Odasefohi a tsɔɔmi ɔ ji anɔkuale. Lɔ ɔ se ɔ, suɔmi nɛ wa ngɛ ha Yehowa Mawu ɔ mi ba wa nɛ baptisi wɔ ngɛ 1974.

Nɔ́ nɛ i kase ngɛ Mawu yi mi tomi kɛ ha Adesahi a he ɔ ye bua mi nɛ i ba na kaa nɔ́ kpa ko he hia mi wawɛɛ ngɛ ye si himi mi. I kɛ Lydie ngɔ Yehowa sɔmɔmi kɛ pee nɔ́ titli ngɛ wa si himi mi. Wa fia wa pɛɛ si kaa waa kɛ Baiblo sisi tomi mlaahi ma tsɔse wa bimɛ ɔmɛ. Wa tsɔɔ wa bimɛ ɔmɛ kaa a suɔ Mawu kɛ a nyɛmi nɔmlɔ, nɛ enɛ ɔ ha nɛ kake peemi ngɛ wa weku ɔ mi.​—Mat. 22:37-39.

Amlɔ nɛ ɔ, kake peemi ngɛ i kɛ Lydie wa kpɛti nɛ enɛ ɔ ná wa bimɛ ɔmɛ a nɔ he wami, nɛ lɔ ɔ haa nɛ wa bua jɔɔ. A le kaa waa kɛ Yesu munyu nɛ ji nyɛ “‘Ee’ ɔ, nɛ pee ee, nɛ nyɛ ‘Dɛbi’ ɔ, nɛ pee dɛbi” nɛ tsuɔ ní ngɛ wa we ɔ mi. (Mat. 5:37) Kaa nɔ hyɛmi nɔ́ ɔ, benɛ wa biyo ɔ kake  ye jeha 17 ɔ, Lydie ngmɛ́ lɛ blɔ nɛ e kɛ e juami bi komɛ a je kpo. Yiheyo ko nɛ jinɛ e piɛɛ nihi nɛ wa biyo ɔ suɔ nɛ e kɛ mɛ nɛ je kpo ɔ a he ɔ de ke: “Ke o mami be hae nɛ o ya a, lɛɛ ya bi o papaa.” Se wa biyo ɔ de ke: “E he hia we nɛ ma ya bi lɛ, a peeɔ a juɛmi kake ngɛ níhi a he.” Wa bimɛ ekpa a tsuo na kaa wa peeɔ kake nɛ waa kɛ Baiblo sisi tomi mlaahi tsuɔ ní. Wa bua jɔ wawɛɛ kaa mwɔnɛ ɔ, wa weku li fuu ngɛ Yehowa sɔmɔe.

E ngɛ mi kaa anɔkuale ɔ nɛ i ba kase ɔ ha nɛ otihi nɛ i kɛ ma ye hɛ mi ɔ tsake mohu lɛɛ, se i suɔ nɛ nɔ́ nɛ i kase ngɛ tsopa peemi he ɔ, ma kɛ ye bua Mawu we bi. Lɔ ɔ he ɔ, i ngɔ ye he kɛ ha kaa ma sɔmɔ ngɛ Betel nɛ ngɛ Paris ɔ, nɛ pee se ɔ, i tsu ní ngɛ Betel ehe nɛ ngɛ Louviers. Maa pee jeha 50 ji nɛ ɔ nɛ i jeɔ we mi kɛ ya yeɔ bua ngɛ Betel. Enɛ ɔ ha nɛ i kɛ Betel bi fuu ba pee huɛmɛ, nɛ amlɔ nɛ ɔ, a kpɛti ni komɛ ye jeha 90 kɛ se. Ligbi ko ɔ, i kɛ nɔ ko nɛ ba Betel kɛ we ɔ kpe nɛ i kai nɔ́ ko nɛ pee mi bua jɔmi wawɛɛ. I kai kaa maa pee jeha 20 nɛ be ɔ, i ye bua e mami kɛ fɔ lɛ!

Ngɛ jehahi nɛ be ɔ mi ɔ, i na bɔ nɛ Yehowa tsɔɔ e we bi blɔ nɛ e poɔ a he piɛ kɛ guu e we asafo ɔ nɔ ha. Enɛ ɔ ha nɛ suɔmi nɛ i ngɛ kɛ ha Yehowa a mi ba wa. Maa pee jeha 1980 ɔ mi ɔ, Blɔ Tsɔɔmi Ajla Toli ɔmɛ to blɔ nya ngɛ United States konɛ a kɛ ye bua dɔkitahi kɛ tsopa peeli nɛ a nu yi mi kpɔ nɛ Yehowa Odasefohi mwɔ ngɛ muɔ he ɔ sisi.

Ngɛ jeha 1988 ɔ mi ɔ, Blɔ Tsɔɔmi Ajla Toli ɔmɛ to department ehe ko sisi ngɛ Betel nɛ e biɛ ji Hospital Information Services. Sisije ɔ, Hospital Information Services lɛ hyɛɛ Hospital Liaison Committees (HLC) ɔ nɛ a to sisi ngɛ United States ɔ nɔ. A yeɔ bua Odasefohi nɛ a be he wami ɔ konɛ a hla hiɔ tsami blɔ nɔ tomi nɛ sa, nɛ a ná dɔkitahi nɛ a ngɛ bumi kɛ ha yi mi kpɔ nɛ wa mwɔ ngɛ muɔ he ɔ. Benɛ a to HLC ɔ sisi ngɛ je kɛ wɛ ɔ, a je ní tsumi yi ɔ kɛ ho France ya. Benɛ i na bɔ nɛ Yehowa asafo ɔ jeɔ suɔmi mi kɛ yeɔ bua nyɛmimɛ nyumuhi kɛ yihi nɛ a be he wami ɔ, e pee mi nyakpɛ wawɛɛ!

Sisije ɔ, dɔkita ní tsumi ji nɔ́ nɛ i suɔ. Se benɛ i ngɛ otihi nɛ i kɛ ma ye hɛ mi ɔ he susue ɔ, i na kaa se nami ngɛ he kaa ma ye bua ni kpahi nɛ a le Yehowa Mawu, nɔ nɛ wami je e ngɔ ɔ, pe nɛ ma tsa nihi a hiɔ ha mɛ. Benɛ i ba pension ɔ, i kɛ Lydie sɔmɔ kaa daa blɔ gbali, nɛ waa kɛ ngmlɛfia fuu fiɛɛ Mawu Matsɛ Yemi ɔ he sane kpakpa a. Loloolo ɔ, wa peeɔ nɔ́ nɛ wa ma nyɛ ngɛ yi wami hemi ní tsumi nɛ ɔ mi.

I yaa nɔ nɛ i yeɔ bua nihi nɛ a be he wami. Se i yɔse kaa dɔkita nɛ e he be wawɛɛ po ɔ, pi hiɔ fɛɛ hiɔ nɛ e nyɛɔ tsaa, nɛ e nyɛ we nɛ e tsiɔ gbenɔ nya hulɔ. Lɔ ɔ he ɔ, i ngɛ be nɛ nɔ́ yeyee, hiɔ, kɛ gbenɔ be si hie hu ɔ blɔ hyɛe. Ngɛ je ehe nɛ ma a mi ɔ, ma nyɛ ma kase Mawu nibɔ níhi nɛ adesa nɔmlɔ tso ɔ po piɛɛ he ɔ he ní kɛ ya neneene. Ngɛ anɔkuale mi ɔ, e be kɛe nɛ nɔ́ ko nɛ i ngɛ blɔ hyɛe kɛ je ye jokuɛwi a si ɔ maa ba mi nitsɛnitsɛ. I ngɛ nɔ mi mami kaa ní kpakpahi ngɛ wa hɛ mi kɛ ma!