Nafyelwe mu 1941 mu Paris, ku France kabili ulupwa lwesu talwakwete sana indalama. Nalitemenwe sana ukusambilila nomba ilyo nali ne myaka 10 nalilekele ukuya ku sukulu pantu nalilwele ubulwele bwa TB. Kuti mwaelenganya ifyo naumfwile ububi lintu nalekele ukuya ku sukulu. Ba dokota batile ndeikala fye pa ng’anda pa kuti ndetuusha pantu bapwapwa tabalebomba bwino. Pa myeshi iingi iyo naleikala pa ng’anda, nalebelenga dikishonari e lyo no kukutika ku maprogramu aya bakasukulu. Abaleleta aya maprogramu ni ba University of Paris pa mulabasa wa Sorbonne. Ilyo badokota banjebele ukuti nomba nimpola kuti natendeka ukulaya ku sukulu, nalitemenwe icine cine! Natontonkenye ukuti: ‘Badokota balabomba umulimo uusuma!’ Ukufuma ilya nshita nalefwaya ukulaundapa abantu. Batata nga banjipusha ifyo nalefwaya ukucita nga nakula, lyonse nalebasuka ukuti, “Mfwaya ukuba dokota.” Kanshi ico nalefwaisha ukucita kuba dokota.

Mu lupwa lwesu twalepepa ku Katolika. Nshaishibe ifingi pali Lesa, kabili kwali ifintu na fimbi ifingi ifyo nshaishibe. Nomba ilyo natendeke ukusambilila ifya budokota pa universiti, e lyo naishileishiba ukuti kwali uwabumbile ifya mweo.

Ilyo nabomfeshe maikroskopu pa kumona ifyo ama cells ya mu filimwa yapangwa, nalipapile sana ilyo namwene ifyo ifipanga ama cells ficita nga kwakaba nelyo nga kwatalala. Cimbi ico namwene ca kutila, cytoplasm (iyaba mu kati ka ma cells) ilacepelako nga ca kuti baibika mu menshi umuli umucele, kabili ilakulilako nga  baibika mu menshi umushili umucele. Ifi ama cells yacita e lyo na fimbipo, e filenga ifya mweo ne fimenwa ukubelesha incende ishalekanalekana. Ilyo naishibe bwino ifyo ama cells yapangwa mu nshila ya kupapa, nalilwike ukuti ifya mweo ne fimenwa tafyaishilebako fye ifiine.

Ilyo nali mu mwaka wa bubili mu masambililo ya budokota, kwali na fimbi ifyalengele nshininkishe ukuti Lesa eko aba. Ilyo twalesambilila pa fyo umubili wa muntu wapangwa, twalisambilile ifyo ukuboko kwesu kulenga iminwe ilefungana no kololoka. Ifyo imicincili yasuntinkana na mafupa, e lyo ne fyo fibomba bwino filapapusha nga nshi. Ku ca kumwenako, nasambilile ukuti kwaliba imishipashipa iikatanya imicincili iyaba ku mafupa yaba ku kuboko, e lyo na ku mafupa ayaba ku munwe. Iyi mishipashipa iyaba ku munwe ilakanikana pabili pa kuti ishe umwa kupita umushipashipa umbi uuya mu kwikata ku mpela ya munwe. Na kabili imilimba ilalenga imishipashipa ukwikata ku mafupa ayaba ku munwe. Iminwe yesu nga tayapangilwe muli iyi nshila nga tayaleongama, nga yali fye iyaololoka. Kanshi nalimwene ukuti uwapangile umubili wa muntu alikwata sana amano.

Cimbi icampapwishe sana kabili icalengele ukuti mfwaye ukwishiba Kabumba, fintu ficitika pa kuti umwana atendeke ukupeema ilyo afyalwa fye. Nalisambilile ukuti ilyo umwana talafyalwa taipemena umwine. Apeema umwela wa oxygen ukufuma kuli banyina ukupitila mu mutoto. Lelo umwana alikwata umwikala umwela muli bapwapwa, nomba pali iyi nshita ninshi tamulaba umwela. Nga kwashala imilungu iinono kuti afyalwe, ifyaba nga menshi ifyo beta ukuti surfactant, filengila umwikala umwela. Nomba umwana nga afyalwa kabili apeema pa muku wa kubalilapo, kulacitika ifya kupapusha. Icipunda iciba mu mutima wa mwana cilesalika kabili ici cilenga umulopa ukutendeka ukuya kuli bapwapwa. Mu kashita fye akanono, filya ifya menshi menshi ifiba umwikala umwela, filafumamo pa kuti mwingile umwela. Ilyo line fye umwana alatendeka ukupeema umwine.

Nalefwaya ukwishiba uwapangile fyonse ifi ifya kupapusha, e ico nalitendeke ukubika amano ku kubelenga Baibolo. Nalipapile ilyo nabelengele amafunde ayo Lesa apeele abena Israele ayalanda pa busaka imyaka ukucila 3,000 iyapita. Lesa aebele abena Israele ukuti balingile ukushiika ubusali, ukulasamba lyonse na menshi, e lyo no kulabika umuntu eka uulemoneka kwati ali no bulwele ubwingambukila bambi. (Lebi 13:50; 15:11; Amala. 23:13) Ni kale sana Baibolo yalandile pali ifi lelo basayantisiti baishileishiba ifyo amalwele yambukila imyaka 150 iyapita. Na kabili nalisangile ukuti amafunde ayaba mwi buuku lya Abena Lebi ayalanda pa kusunga ifilundwa fya bufyashi ifya busaka, yalelenga abena Israele ukuba no bumi ubusuma. (Lebi 12:1-6; 15:16-24) Naishilesanga ukuti Kabumba apeele aya mafunde ku bena Israele pa kuti baleikala bwino kabili abalekonka aya mafunde alebapaala. Nalicetekele ukutila Baibolo citabo icafuma kuli Lesa, uo nshaishibe ishina pali ilya nshita.

Ilyo nali pa universiti ninshi ndesambilila ifya budokota, naishileishibana no mukashana Lydie uo twaishiletemwana sana. Mu 1965 twalyupene ninshi ncili pa universiti. Ilyo umwaka wa 1971 walefika ninshi twalikwata abana batatu pa bana 6 abo twakwata. Ba Lydie balantungilila sana mu mulimo wa budokota e lyo na mu lupwa.

 Nalibombele mu cipatala pa myaka itatu ilyo nshilaisula kiliniki yandi. Tapakokwele ukutula apo naiswilile kiliniki, kwaishile abalwele babili balya nacilandapo pa kubala. Ilyo nali fye mu kulembela abalume umuti, abena mwabo batile: “Badokota, tekwesha ukutulembela umuti umwaba umulopa.” Nalipapile kabili nabepwishe ukuti: “Mulandu nshi mushilefwaila?” Lyena abena mwabo batile: “Tuli Nte sha kwa Yehova.” Nshaishibe Inte sha kwa Yehova kabili nshatalile umfwapo ifyo basambilisha pa mulopa. Balya banakashi balibuulile Baibolo no kumbelengela Amalembo ayalenga balekaana umulopa. (Imil. 15:28, 29) Aba banakashi pamo na bena mwabo balimbelengele Amalembo ayalanda ifyo Ubufumu bwa kwa Lesa bukacita ukuti bukafumyapo ukucula, ukulwala, e lyo no kufwa. (Ukus. 21:3, 4) Lyena nabebele ukuti: “Ifyo mulenjeba e fyo mfwaisha ukutula fye ilyo nali umwaice! E co nabeleele dokota pantu mfwaya ukundapa abantu, pa kuti tabalecula.” Nalitemenwe sana ica kuti twalilandile pe awala limo na hafu. Ilyo twapwile ukulanshanya na balya abaupana, nalishibe ukuti ningile ukuleka ukupepa ku Katolika. Kabili naishileishiba no kuti Kabumba uo natemenwe sana alikwata ishina, ni Yehova!

Aba baupana balishilepo imiku itatu mu kiliniki, kabili lyonse nga baisa twalelanshanya ukucila pe awala limo. Nalibebele kuti bakese ku ng’anda ku mwandi pa kuti tukalanshanye na fimbi ifya mu Baibolo. Nangu ca kuti ba Lydie balisumine ukulaba pe sambililo, tabasumine ukuti fimo ifyo baletusambilisha ku Katolika fyali fya bufi. E ico nalyebele shimapepo wa ku Katolika ukuti akese ku ng’anda. Twalilanshenye ukubomfya Baibolo pa kuti tumone ifyo balesambilisha ku calici lya ba Katolika nga fyali fya cine mpaka ubushiku bwaila. Ifyo twalanshenye fyalengele ba Lydie basumina ukuti ifyo Inte sha kwa Yehova basambilisha fya cine. E ico ine na bena mwandi twalitemenweko Yehova kabili mu 1974 twalibatishiwe.

Ifyo nasambilile pa fyo Lesa afwaya ukucitila abantunse fyalengele nalafwaisha sana ukulamubombela. E ico ine na ba Lydie twabikile sana amano ku kubombela Yehova. Kabili twalefwaisha no kukusha abana filya fine fye Baibolo yalanda. Twalisambilishe abana ukutemwa Lesa e lyo na bantu, ne ci calengele twikatane mu lupwa.—Mat. 22:37-39.

Ine na ba Lydie tulomfwa bwino nga twatontonkanya ifyo abana bailwike ukuti twalesuminishanya mu fyo twalebeba ukucita. Balishibe ukuti amashiwi Yesu alandile aya kuti “Lekeni Ee wenu abe Ee, na Iyo wenu abe Iyo,” e funde twabikile pa ng’anda. (Mat. 5:37) Ku ca kumwenako, bushiku bumo umwana wesu umukashana  uwali ne mwaka 17 abanankwe balishile mu kumusenda ukuti baleya mu kwangalila pamo, lelo ba Lydie balimukenye. Umo pali aba banankwe aebele umwana wesu ukuti: “Banoko nga balekukaanya, kebe bawiso!” Lelo umwana wesu alandile ati: “Ifi fine e fyo na batata balanjeba.” Abana besu bonse 6 balemona ukutila twalikatene ilyo tulekonka amashinte ya mafunde ya mu Baibolo. Tulatasha sana kuli Yehova ukuti balupwa lwesu abengi balamubombela.

Nangu ca kuti icine calilengele na-aluka mu fyo nabikileko sana amano, nalefwaisha ukula-afwa abantu ba kwa Lesa ukubomfya ifyo nasambilile muli budokota. E ico natendeke ukulaya mu kubombako nga dokota ku Bethel ya mu Paris lyena pa numa ku Bethel iipya iyaba ku Louviers. Ncili ndaya mu kubombela pa Bethel pa myaka mupepi na 50 nomba. Nalikwata ifibusa ifisuma pa baba pa Bethel. E lyo pa fibusa ifyo nakwata bamo bali ne myaka 90. Bushiku bumo kwali icacitike icampapwishe sana ilyo nakumene na munyina uwaishile mu kubombela pa Bethel. Naishilesanga ukuti imyaka 20 iyapita nine na-afwile banyina ukupaapa ilyo uyu munyina alefyalwa!

Ndaya ndetemenwako Yehova nga namona ifyo atungulula no kucingilila abantu bakwe mu cilonganino cakwe. Mu kutendeka kwa ba 1980, Ibumba Litungulula lyalitendeke programu mu United States umo aba bwananyina balelanshanya na badokota e lyo na babombela mu fipatala, pa kuti balebalondolwela umulandu Inte sha kwa Yehova bakaanina umulopa.

Lyena mu 1988, Ibumba Litungulula lyalipangile dipartimenti iipya pa Bethel iitwa ukuti Dipartimenti Ipeela Ifyebo pa fya Cipatala. Pa kubala iyi dipartimenti yaleangalila fye Amakomiti ya Kumfwaninamo ne Fipatala (HLC) ayapangilwe mu United State, pa kuti yaleafwa Inte sha kwa Yehova ukusanga badokota abengabondapa ukwabula ukubomfya umulopa. Ilyo Amakomiti ya Kumfwaninamo ne Fipatala yapangilwe mu calo conse, na mu France mwine yalipangilwe. Ndomfwa bwino nga namona ifyo icilonganino ca kwa Yehova cafwa bamunyinefwe na bankashi ilyo balwele!

Nalitemenwe sana budokota. Nomba ilyo natontonkenyepo sana naishileishiba ukuti calicindama abantu ukwishiba Yehova Lesa intulo ya bumi, ukucila na pali filya nalebondapa. Ilyo nalekele ukubomba ku kiliniki, twalitendeke ukubomba bupainiya na ba Lydie pa kuti tulebila imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa pa ma-awala ayengi cila mweshi. Tucili tulabomba apapelele amaka yesu muli uyu mulimo uwa kupususha abantu.

Na pali ino nshita ncili ndabombako budokota. Lelo nalishiba ukuti nangu fye ni badokota abaishibisha ukundapa te kuti bapwishe amalwele yonse e lyo no kufumyapo imfwa. E ico ndafwaisha sana ukumona uko ukukalipwa, amalwele e lyo ne mfwa fikafumapo. Ilyo icalo cipya icili mupepi cikesa, nkasambilila ifingi pa fyo Lesa abumba, ukubikapo fye ne fyo apanga umubili wa muntu mu nshila ya kupapusha. Kanshi ifyo nalefwaisha fili no kufikilishiwa nomba line. Nalishininkisha ukuti ku ntanshi kukaba ifintu ifisuma ifingi!