Ni velekilwe ngu 1941 khe Paris, França, mwaya wathu wu sa ganya. Ani ni ti dhunda ngutu kugonda. Ngu toneto, ni karatekile ngutu mbimo yi ni nga va ni ndere ni di ni 10 wa malembe nguko ti lavile ni ema kuya txikolwani. Kambe va dhokodhela va ni gete to ni ti fanete ku ni zumba sibhejela nguko maphaphu angu ma si nga bhom. Ngu toneto ni hetile mitxima yo tala ni txo lera ni engisela Radio ya Sorbonne ya Univhersidhadhe ya Paris. Mbimo yi dhokodhela a nga ni gela to se ni ti bhom ni nga tshumela ni ya txikolwani, ni to tsaka ngutu. Ni alakanyisisile tiya ‘Ati va dhokodhela va ti mahako ta xamalisa ngutu!’ Kukhukhela koneho se ni vile ni makungo ova dhokodhela. Mbimo yotshe yi papa a nga ti ni wotisa to ni txi kula ni la va ku va txani, ni txi mgela to ni lava kuva dhokodhela.

Mwaya wathu i ti wa txhetxhe ya Katolika kambe ni si zivi to tala ngu Txizimu ni ku ni ti ni siwotiso so tala. Kambe mbimo yi ni nga khata kugonda ta wu dhokodhela univhersidhadhe, ngu kona ni nga khata kutsaniseka ti to ngu ditshuri wutomi wu to vangwa.

Ni nga di ni txi khumbula mbimo yi ni nga khata kuwona ma célula a difilori ngu kuthumisa microscópio. Ni xamate ngutu kuwona nzila yi ma célula ma txitxa-txitxako ngu yona ma txipfa ku hisa mwendo kutitila. Ni tshumete ni wona a ti citoplasma yi mahako i ku txilo txi txi manekako mu ka di célula mbimo yi txi mananako di sawuti mwendo txi di ka mati o mbi na sawuti. Mazumbelo eyo a ma célula ma maha ti to ma sikota kutsimbitisana ni txiemo. Kuwona nzila yi di célula di thumako ngu yona, ti tsanisekile ti to ngu ditshuri, wutomi hi nga ti to wu to ti tumbunukela wupune kambe wu to vangwa.

Ka dilembe da wumbidi da kugonda wudhokodhela, ni tshumete ni tsaniseka ti to ngu ditshuri  Txizimu txiho. Ka tigondo ati ti womba-wombako ngu mmidi wa m’thu, hi gondile ti to ma músculo, madingo kumweko ni misiha sa thumisana. Ngu txikombiso, diwoko ni tititho sa thumisana a ha ti kotekako ti to titiho ti dombeka ni kugwimbeka. Ni gondile kambe ti to msiha awu wu ligarako ma músculo a diwoko wu tsula wu ya ligarana ni dirambo da wumbidi da titiho wa abana wu va sisihana simbidi a ti ti mahako ti to msiha wumwani awu wu yako tshokani ka litiho wu si kota kutsimbila wu si gwesani ni yimwani. I si nga eto dwe, ku ni sinyama-nyamana asi si tiyisako misiha kasi ku yi si tsimbila-tsimbile. Ngu mhaka ya toneto, ta koteka ku misiha yi si zumbi mbimo yotshe yi di gwimbekile ngu ku eto ti ndi na maha ti to ti tiho ti si thumi kwati. Ni khotwe ngu ditshuri ti to awu a nga vanga mmidi wa m’thu wa ziva ngutu.

Ni tshumete ni engetela kuxamala kwangu ngu mvangi mbimo yi ni nga gonda nzila yi mwanana a hefemulako ngu yona msana ko va a di ngadi ku velekwa. Na mwanana a si se kuvelekwa a hefemula ngu ku thumisa oxigênio a yi ayi manako ngu kuthumisa khofori ya mame wakwe. Ngu toneto a si si dhanwako ku ma alvéolo i ku silo sa mazumbelo o nga mabhalawu si ku mndani ka maphaphu kha ma tali ngu moya. Kambe ku txi ngadi kutxhota mavhiki nyana ti to mwanana e velekwa mndani ka ma alvéolo ka khata kuhuma si si dhanwako ku surfactante. Msana kova mwanana a di ngadi ku velekwa e khata kuhefemula ngu dikhambi do khata, ka maheka timhaka to xamalisa ngutu. Kukhata ngu kuvhaleka ditshoko di di kuho ka mbilu ya mwanana ati ti mahako ti to mnoha wu tutuma wu ya ka maphaphu. Ka mbimo yoneyo surfactante yi maha ti to ma alvéolo ma si bangi kasi kukota kubela moya. Msana keto ngu txikuluveta mwanana wu a ku ngadi kuvelekwa se a nga sikota kuhefemula.

A ni ni txi lava kuziva to tala mayelano ni mvangi wa silo siya so xamalisa, se ni khatile kulera Bhiblia. Ni xamate ngutu ngu kuwona milayo yi Txizimu txi nga ti yi ningile ditiko da Isarayeli kona mu ka 3.000 wa malembe ya ma nga pinda. Txizimu txi ti gete Vaisrayeli ti to msana ko tiruma ve kelela mihambuko ya kona, ve samba manza ni ku ngako m’thu a txi lwala ngu malwati o tshapelana eya kwarentena. (Levhi 13:50; 15:11; Dhewut. 23:13) Milayo yoneyo yi ti maha ti to malwati ma si hangalaki i ku ti vasiyentista va nga ta ti tumbula kona mu ka 150 wa malembe msana. Ni tshumete ni wona ti to milayo yi Txizimu txi nga ti ningile Vaisrayeli mayelano ni timhaka ta mataho yi txi vhikela dihanyo dawe. (Levhi 12:1-6; 15:16-24) Ngu magwito ni woni ti to mvangi a di va ningile milayo eyo kasi ku ve va ni wutomi wa wunene, ni ku ati va katekisa ngako va txi mu engisa. Ni tsanisekile ngu ditshuri ti to Bhiblia dipswi da Txizimu kambe kala mbimo yoneyo ni si se ku di ziva ditina da Txizimu.

Mbimo yi ni nga ti gonda ta wudhokodhela ni zivile Lydie awu ni nga rendera ngu ngene. Hi txhadhile ngu 1965, ka mbimo yoneyo ni ti hagari ko heta univhersidhadhe. Ngu 1971 athu se hi ti ni 3 wa vanana. Mbimo yotshe Lydie a ti ni vhuna ka timhaka ta mthumo hambi ni ta mwaya.

Ni thumile ka txibhejela txo kari kudingana 3 wa malembe. Ni gwita ni tula clínica ya mina. Msana keto ni tenderile mpatwa wule ni nga wu womba makhatoni. Mbimo yi ni nga ti lava kuninga mrende, mwamna wa kona wa wule wa msikati wa  kona a to womba tiya: “Dhotori no kombela ku u si hi ningi mrende wu wu ku ni mnoha.” Ni to xamala ngutu ni txi khani: “Heyi! Ngu ditshuri?” A to khene: “Ina athu hi tifakazi ta Jehovha.” Phela a ni ni si khali kupfa to ku ni tifakazi ta Jehovha ni ti to kha ti thelwi mnoha. Koneho a to teka Bhiblia e ni komba txivangelo txa ti to ngu kutxani va nga ti si tumeli mnoha. (Mith. 15:28, 29) Ngu msana ene ni mwamna wakwe va womba-wombile ngu ti Mfumo wa Txizimu wu no ti maha mbimo yi yi tako i ku kugumisa ku xaniseka malwati ni lifo. (Mtu. 21:3, 4) Ka mbimo yoneyo ni to khani: “Phela anu mi ni gela a ti ni lavako kumaha kukhukhela wuwananani kwangu. Phela ani ni vile dhokodhela nguko ni lavako kuvhuna vathu.” Ni ti tsakete ngutu ti va nga ti ni gela ha koza hi heta diora ni hafu hi txi bhula. Mbimo yi mpatwa wu nga tsula mtini, ni sate ni ti mahela txisungo txa ti to ni si tshumeli ni va wa Katolika. Ni tshumete ni gonda ti to mvangi awu ni xamatiswako ngutu ngu ngene a ni ditina i ku Jehovha!

Mpatwa wule wu tshumete wu wuya clínica ka mi na makhambi mararu. Otshe makhambi ya va nga ta hi di ti ta bhula kudingana diora. Ni va kombete ti to ni tsula navo mtini ka mina kasi ku hi ya bhula ngu Bhiblia. Lydie a tumete kumaneka ka gondo ya mina ya Bhiblia, kambe ene a si tumeli to timwani tigondo ta katolika i ti makuhu ngu ditshuri. Ngu toneto ni rambile paderi ti to e ta bhula ni nathu. Hi bhute ngu tigondo timwani ta katolika kala wusiku ngu kuthumisa Bhiblia dwe. Mabhulo ale ma mahile ti to Lydie e tsaniseka ti to a ti tifakazi ta Jehovha ti ti gondisako ditshuri. Kukhukhela koneho, lirando lathu ngu Jehovha li kute hi bhabhatisilwe ngu 1974.

Ati ni nga tigonda mayelano ni ti Txizimu txi lavako kumahela vathu ti ni mahile ni wona a ti i ku ta lisima ka wutomi. Kwangu ni msikati wangu Lydie, kuthumela Jehovha ngu tona i ku ta lisima ngutu ka wutomi wathu. Se athu hi ti ti emisete kugondisa vanana vathu mayelano ni ti Bhiblia yi ti gondisako. Hi va gondisile ti to ve randa Txizimu ni kudhunda vathu, a tiya ti mahile ti to mwaya wathu wu va ni wumwewo.—Mat. 22:37-39.

Vanana vathu va txi ziva ti to ani ni msikati wangu hi ti pfana ka sisungo si hi nga ti si maha kota vaveleki. Mbimo yimwani ha seka hi txi khumbula toneto. Vanana vathu va txi ti ziva ti to mtini kwathu hi ti londisa mkongomiso wa Jesu awu wu ku khene “Ina a nave ina, ahim-him a nave i di ahim-him.” (Mat. 5:37) Ngu txikombiso, mbimo yi mmweyo wa dihorana dathu a nga ti ni 17 wa malembe Lydie kha mtumelela ti to eya sakana ni vaphya vamwani. Kambe mmweyo wa vafana a nga ti ka grupu yile a wombile tiya: “Ngako mame wako a si ku tumeleli nda kombela ka papa.” Kambe  mwanana wathu a to xamula tiya: “Eto kha ti vhuni txilo, vaveleki vangu mbimo yotshe va pfana ka totshe.” Votshe vanana vathu va 6 va txi ti ziva ti to, ani ni msikati wangu mbimo yotshe hi txi pfana ko thumisa matshina a milayo a Bhiblia. Ha tsaka ngutu nguko vo tala va ha mwayani kwathu va thumela Jehovha.

Mbimo yi ni nga ziva Jehovha ni txitxile a ti i ku ta lisima ka wutomi wangu. Hambi keto ni ti lava kuthumisa wuzivi wangu wa ta wu dhokodhela kasi kuvhuna vathu va Txizimu. Ngu toneto ni tiningetete kasi kuvhuneka Bhetele ya Paris kota dhokodhela ni kutshumela ni vhuneta Bhetele ya Louviers. Se kupinda 50 wa malembe ni txi vhuneta Bhetele. Ka mbimo yoneyo ni mahile vangana vo tala, vamwani ka vona va ni kona mu ka 90 wa malembe. Ni xamate ngutu ditshiku di ni nga ziva Bhetelita wa mphya a wu ni nga phulukisa mame wakwe ditshiku di a nga veleka ngu dona kona mu ka 20 wa malembe msana!

Ngu kutsimbila ka mbimo ni woni nzila yi Jehovha a thumisako ngu yona sengeletano yakwe kasi kuninga mkongomiso ni kuvhikela vathu vakwe. Eto ti ni mahile ni engetela lirando langu ngu ngene. Ngu txikombiso, makhatoni ka malembe a 1980, mmidi wu wu fumako wu mahile txisungo txa ti to ku va ni Departamentu khe Estados Unidos kasi ku vadhokodhela ve pfisisa mawonelo a tifakazi ka timhaka ta mnoha.

Ngu toneto, ngu 1988 ku sungilwe ti to ku va ni Departamentu ya yiphya Bhetele ayi yi nga dhanwa ku Serviços de Informações sobre Hospitais. Makhatoni Departamentu yiya yi txi thumisana ni makomisawu ya kuwombawomba ni sibhejela aya ma nga ti maneka Estados Unidos kasi ku vhuna tifakazi ta Jehovha ti to ti thumwa ngu nzila ya yinene sibhejela ti si thelwi mnoha. Ngu kutsimbila ka mbimo, makomisawu ya kuwombawomba ni sibhejela ma vekilwe hamafuni kotshe kupata ni França. Ta tsakisa kuwona nzila yi sengeletano ya Jehovha yi kombisako ngu yona lirando ni kuvhuna vanathu ava va ku ka txilaveko!

Ani ni ti lava kuva ka mthumo wo hanyisa vathu, ngu toneto ni nga tsula ni ya maha kurso ya wudhokodhela. Kambe msana ko ziva a ti i ku ta tshuku ngutu ka wutomi ni woni to ta tshuku ngutu a ti ni nga ti mahako ngu vhuna vathu ngu didhawa da moya i ku kuva vhuna ti to ve va ni wuxaka ni txisima txa wutomi Jehovha Txizimu. Ngu toneto, msana kova ni di reformarile ani ni Lydie hi heta mbimo yathu hi txi txhumayela vathu mayelano ni mahungu a Mfumo wa Txizimu kota va nyaphandule. Kala nyamsi hi maha totshe ti hi nga ti kotako kasi kuvhuna vathu ka mthumo wuwa wu ponisako wutomi.

A ni na simama ni maha mthumo wangu wa wudhokodhela kasi kuvhuna ava va lwalako. Kambe na tiziva ti to kha ngaho dhokodhela wu a nga sikotako kuheta malwati ni lifo. Ni yi rinzete mbimo yi kupanda malwati ni lifo si no mbi swa si didiho. Na tiziva ti to si nga kale ka mafu a maphya na va ni mbimo yo mbi na magwito a ha ni no gonda ngu si Txizimu txi nga si maha kupata ni nzila yi a nga maha ngu yona mmidi wa m’thu. Na tsaniseka ti to mbimo yi yi tako yi na ta hetiseka mixuvo yango yo wona vathu va txi hanyiswa, kambe ngu nzila yo xamatisa ngutu nguko kha va na mbi swa vefa kambe!