Kututuluka ha Chikuma

Kuya ha katalilo wa yikuma

SANGO JA KU MWONO

Nawanyine Chuma Chilemu Kuhiana Undotolo

Nawanyine Chuma Chilemu Kuhiana Undotolo

“SANGO nunangulweze je napwile ni kushimbwila chize mu wanuke!” Maliji wano naalwezele mieji aali ha mwaka 1971. Ngwe ndotolo mwaha, te munguchiselako shipitali. Mieji jacho te aya, nawa yika napwile ni kushimbwila? Manenu ngunulweze chize lusango wacho alumwine yuma yize natesele ku mwono, ni mumu liaka namba ngwami lusango wacho mwe napwile ni kushimbwila chize mu wanuke ni chize yino yalingiwile.

Nasemukine ha mwaka 1941, mu Paris, ku França, yisemi jami kapwile yiswale. Te nakuzanga kulilongesa, alioze muze napwile ni miaka kumi yinguyiza mukaka, chocho yingwecha shikola! Mandotolo kambile ngwo, natamba kupwa wika ha muhela neka yihunguhungu muyinguhonga. Hachino, yinguputuka kutanga umwe mukanda (dicionário) ha tukweji anji, ni kupanjika sango ku chisaji avuluka ngwo, Sorbonne ya ku Universidade ya Paris. Muze ndotolo wami ambile ngwenyi yikola ye hiyahwa, haliapwila muhasa kuhiluka ku shikola, yinguwahilila chinji. Mba yinguliamba ngwami, ‘Mulimo uze mandotolo akulinga uli upema chinji!’ Kukatuka hazehene, yinguzanga kuwuka misongo ya atu. Mashimbu eswe tata apwile ni kunguhula ngwenyi, yika unazange kulinga muze mukola, napwile ni kumukumbulula ngwami, “Ngunazange kupwa ndotolo.” Chenacho naputukile kuzanga undotolo.

YIZE NALILONGESELE MU CIÊNCIA YANGUKWASHILE KUZANGA ZAMBI

Yami ni asoko jami twapwile ni kulembela mu Katolika. Alioze te chanyingikine yuma yinji hakutwala kuli Zambi, nawa napwile ni yihula yinji chakuhona makumbululo. Muze naputukile kulilongesa yuma ya uwukiso ku shikola yinene, mba yingupwa ni shindakenyo ngwami mwono kautangile.

Ngunewuluka chisuho chitangu chize namwene macélula a yitemo yize avuluka ngwo tulipas mu microscópio. Nakomokene chinji ha kumona chize yitemo yino yakulifunga ku chishika ni kusasaminya cha mwalwa. Yinguhengola nawa citoplasma (yimwe yuma yize yatwama mu célula), muze akuyisa mungwa yakulikoneka, alioze muze akuyisa meya apema yakuliazulula. Yuma yino ni yikwo nawa yakukwasa yuma yize yikwete mwono hanga yijilile kweswako yili. Muze namwene chize hita célula yakukalakala, yingupwa ni shindakenyo ngwami yuma kuyakalitangile yene.

Ha mwaka wamuchiali nalilongesele yuma ya uwukiso, namwene yuma yinji yize yasolwele ngwo Zambi kwali. Ha malongeso a anatomia, twalilongesele chize shina lia kwoko lia mutu liakukwasa hanga minwe yetu yilikoneke ni kuliolola. Mutapu uze tusafu akulinunga ni yifwaha ni chize yakukalakala hamuwika, wakukomwesa chinji. Chakutalilaho, nalilongesele ngwo mujipa umuwika wakuchinga tusafu a shina lia kwoko ni chifwaha chamuchiali cha ku munwe. Nawa ngwo mujipa wacho unalihandununa mu yihanda yiali yize yakusa chau chize chakukwasa hanga mijipa yikwo yihete kusongo lia minwe, ni kukwasa minwe hanga yilisunge-sunge ni kununga hamuwika. Tecido yikolo neyo yakukwata mijipa ya yifwaha yize yili hakamwihi ni minwe. Nyi kakatangile minwe yetu ni yuma yeswayi, kachi mijipa ya moko yakulikwata ni kulitachika, hachino, kachi minwe yetu kuyishi kukalakala kanawa. Namwene pundu ngwami, yoze watangile mujimba wa mutu kakwete mana anji.

Nakomokene chinji nawa hali Sakatanga, muze nalilongesele ha chize mwana akuputuka kuhwima hanyima lia kusemuka. Muze mwana uchili mu jimo, kakuhwima kupalikila mu mukuvu. Hachino, yituwa yize yatwama ku yihunguhungu (alvéolos) kuyishi kupwa ni mwiku. Muze hikwasala matangwa akehe hanga mwana asemuke, yimwe yuma yize avuluka ngwo, surfactante yakuzala mu yituwa yacho. Hanyima lia kusemuka ni kuputuka kuhwima, kwakulingiwa yuma yinji ya kukomwesa. Chimwe chituwa chize chatwama mu mbunge yenyi chakuliyika, hachino manyinga maya ku yihunguhungu. Ha mashimbu jacho, surfactante yakukwika yituwa yacho (alvéolos) hanga yihone kulikwata muze yinayi ni kuzala ni mwiku. Ha shimbu likehe wika, mwana mapwa ni yuma yeswe yize muyimukwasa hanga ahwime ukawenyi.

Nazangile chinji kunyingika mutu yoze watangile yuma yino yeswe. Chocho yinguputuka kutanga Mbimbiliya. Nakomokene chinji muze natangile shimbi ja kulinanga jize Zambi ahanyine kuli A-Izalele ha miaka kuhiana 3,000 kunyima. Zambi kalwezele A-Izalele hanga apwe ni kushikila yipi, kusana matangwa eswe ni kusa mutu yoze uli ni musongo uze wa kusambuluka kwa ukawenyi. (Levi 13:50; 15:11; Shimbi 23:13) Mbimbiliya yambile kulu chize misongo yakusambuluka, alioze akwa-mana kayinyingika hikwapalika miaka 150. Yingunyingika nawa ngwami, shimbi yinatale ha kulisumbakenya yize yili mu mukanda wa Ulevi, yakwashile A-Izalele eswe ahone kuyiza chamuyijila. (Levi 12:1-6; 15:16-24) Chocho yingunyingika ngwami, Sakatanga kahanyine shimbi jino kuli A-Izalele hanga apwe ni mwono upema ni kuwahisa eswe waze te akujononokena. Yingupwa ni shindakenyo ngwami, Zambi mwe watumine kusoneka Mbimbiliya, alioze ha mashimbu jacho te kanda nguchinyingika jina lienyi.

YINGUNYINGIKA MUKWETU-PWO NI YEHOVA

Yami ni Lydie ha tangwa lia umbachiso wetu, 3 ya Abril 1965

Muze te munguchililongesa uwukiso ku shikola yinene, yingunyingika mukweze wa pwo avuluka ngwo Lydie, chocho yingumuzanga. Yitulimbata ha mwaka 1965, muze te hikwasala hakehe hanga nguhwise shikola. Ha mwaka 1971, twapwile wika ni ana atatu, te kanda tuchikumbanyisa ana asambano. Mukwetu-pwo kakungukwasa chinji chipwe ku mulimo ni ku zuwo.

Nakalakalile ku yimwe shipitali ha miaka yitatu shimbu te kanda nguchisa shipitali yami. Ha kupalika cha amwe mashimbu, umwe lunga ni mukwo-pwo, mieji aali waze nambanga ku uputukilo, yeza ni kuliwukisa. Te ngunafupu kusonekena lunga yitumbo yize malanda, hazehene mukwo-pwo yangulweza ngwenyi: “Ndotolo lisesa, kanda utusonekena yitumbo yize yakumbata manyinga.” Yingukomoka ni kumuhula ngwami: “Mumu liaka unambe chocho?” Iye yangukumbulula ngwenyi: “Yetu tuli Yela ja Yehova.” Yami te kanda nguchinyingika Yela ja Yehova chipwe yize akulongesa hakutwala ku manyinga. Mama wacho yanda Mbimbiliya yangusolwela haze hanakatuka chiyulo chenyi cha kulituna manyinga. (Yili. 15:28, 29) Hanyima, iye ni mukwo-lunga yangulweza ngwo Wanangana wa Zambi muukahwisa lamba, misongo ni kufwa. (Uso. 21:3, 4) Yingwalweza ngwami: “Sango nunangulweze je napwile ni kushimbwila chize mu wanuke! Nalilongesele undotolo hanga ngutepulule lamba lia atu!” Nazangile chinji sango jacho, chocho yituhanjika ha ola yimuwika ni chipinji. Muze lunga wacho ni mukwo-pwo ayile, mu mbunge yami yingwecha kupwa mukwa-Katolika. Yingunyingika nawa ngwami, Sakatanga yoze te nakukomoka kakwete jina—Yehova!

Alunga ni pwo jacho, kejile ku shipitali yami ha yisuho yitatu, ha yisuho yeswayi, twahanjikile ha ola yimuwika ni chipinji. Chocho yingwasanyika ku zuwo liami hanga tupwe ni mashimbu anji a kushimutwina hakutwala ku Mbimbiliya. Chipwe ngwe Lydie katayijile kulilongesa Mbimbiliya, nihindu kakatayijile ngwenyi mianda yimwe yize atulongesele mu Katolika yapwile yamahuza. Hachino, yingusanyika umwe mupele ku zuwo liami. Yitushimutwina hakutwala ku malongeso a yingeleja hakuzachisa wika Mbimbiliya, twanungine ndo ufuku. Kukatuka hazehene, Lydie yapwa ni shindakenyo ngwenyi, Yela ja Yehova kakulongesa umwenemwene. Hanyima lia yino, zango lietu hali Yehova Zambi yilikola, chocho yatupapachisa hamuwika ha mwaka 1974.

YINGUSA YEHOVA HA CHIHELA CHITANGU

Yize nalilongesele ha yize Zambi makalingila atu, yangukwashile kumona yize natamba kusa kulutwe ku mwono wami. Kuli yami ni mukwetu-pwo, kulingila Yehova yichipwa chuma chilemu ku mwono wetu. Yituzanga chinji kulela ana jetu kulita ni shimbi ja mu Mbimbiliya. Yitwalongesa kuzanga Zambi ni atu, chino chatukwashile kupwa ni usepa upema mu usoko.—Mateu 22:37-39.

Muze twakunyonga kunyima, twakuwahilila chinji ha chize ana jetu apwile ni kumona mutulivwashana ha kukwata yiyulo. Ayo kanyingikine ngwo, ku zuwo lietu tulieswe te twakukaula shimbi ya Yesu yinambe ngwo, “Ewa” wenu apwe lume ewa, ni “ka” apwe ka. (Mateu 5:37) Chakutalilaho, muze mwanetu umwe wa pwo apwile ni miaka 17, mukwetu-pwo yamukanjisa kutuhuka ni akweze amwe. Umwe wa kuli akweze jacho yamulweza ngwenyi, “Nyi noko kakutayijile kutuhuka, eta kuli tatenu!” Alioze, iye yamukumbulula ngwenyi: “Tata kechi kutayiza, mumu ayo kakulivwashana mu yuma yeswe.” Ana jetu eswe asambano kapwile ni kumona chize te twakulivwashana ha kukaula shimbi ja mu Mbimbiliya. Tunasakwila chinji Yehova, mumu anji a kuli asoko jetu kakumulingila.

Chipwe ngwe umwenemwene wangukwashile kusakula yize mungusa ha chihela chitangu ku mwono wami, nihindu nazangile kuzachisa yize nalilongesele mu undotolo hanga ngukwase atu ja Zambi. Chocho, yingulihana hanga ngukalakale ngwe ndotolo ku Mbetele ya ku França mu Paris, kulutwe yingukalakala nawa ku Mbetele mu Louviers. Nakukwasa ku Mbetele ngwe ndotolo ha miaka 50. Ha mashimbu wano eswe, nalikata ni mandumbu anji ku Mbetele, amwe a kuli ayo hapwa ni miaka 90. Tangwa limwe nazangile nawa yize yalingiwileko, muze nanyingikine ndumbu yoze te machijilako ku Mbetele. Yangulweza ngwenyi, yami mwe nafungwile naye muze amushichile ha miaka 20 kunyima!

NAMONA CHIZE YEHOVA AKUFUNGA ATU JENYI

Ha miaka yeswe yapalika, zango liami hali Yehova liakola ha kumona chize akusongwela ni kufunga atu jenyi kupalikila mu ululikiso wenyi. Ku uputukilo wa mwaka 1980, Chizavu cha Tusongo chalingile umwe ululikiso mu Estados Unidos hanga akwase mieji Yela ja Yehova apwe ni kuhanjika kanawa ni mandotolo ha chikuma cha manyinga.

Hachino, ha mwaka 1988, Chizavu cha Tusongo, yasa chimwe chipatulo ku Mbetele avuluka ngwo Serviços de Informações sobre Hospitais. Ku uputukilo, chipatulo chacho chapwile ni kusongwela Comissões de Ligação com Hospitais (Colihs), chize asele mu Estados Unidos hanga akwase mieji Yela ja Yehova awane uwukiso uze kuushi kumbata manyinga. Hanyima chipatulo chacho yachisa hashi heswe, kuchingako ni França. Nakukomoka chinji ha kumona chize ululikiso wa Yehova wakukwasa ni zango lieswe mandumbu waze anayiji.

YIZE TE NAKUSHIMBWILA YAMANUNUKINE

Tunanungu ni kwambujola sango lipema lia Wanangana wa Zambi

Te nakusa mulimo wa undotolo ha chihela chitangu ku mwono wami. Alioze muze nahengwile yuma yize yatamba kupwa ha chihela chitangu, yingumona ngwami, chuma chilemu chili kukwasa atu hanga anyingike Chishina cha Mwono, Yehova Zambi, ni kumulingila, hi wika ko kwawuka. Muze nechele kukalakala mumu lia ushinakaji, yami ni mukwetu-pwo Lydie, yitulihana chinji mu mulimo wa kwambujola sango lipema lia Wanangana wa Zambi ngwe mapionelu a shimbu lieswe. Ndo musono, tunase tachi hanga tulinge mulimo uno uze wakulamwina atu.

Yami ni Lydie, ha mwaka 2021

Ngunanungu ni kulinga yize munguhasa hanga ngutepulule ha mashimbu akehe yikola ya waze ayiza. Alioze, ngunanyingika ngwami, chipwe ndotolo yoze wa kuwuka kanawa, nihindu kechi kuhasa kuhwisa misongo yeswe ni kufwa. Kashika, ngunazange ngukamone mashimbu waze misongo ni kufwa kuyichi kapwako nawa. Mungukapwa ni mashimbu anji hashi haha haze hanakundama hanga ngulilongese yuma yinji hakutwala ku yitangiwa ya Zambi, ni chize atangile mujimba wa mutu mu jila yalipwila. Kwamba pundu, yuma yipema kulutwe yili, muze yize napwile ni kushimbwila mu wanuke muyikamanunuka yeswe!