1941 ah France ram, Paris khua ah ka chuak. Kan chungkhar cu kan si a fak. Ca cawn kha ka duh tuk nain kumhra ka si ah TB in ka zaw i sianginn ka kai kho ti lo. Siibawi pawl nih ka cuap a tha a der tuk caah ihnak cung lawngah um dingin an ka fial. Cucaah thla tampi chung ka caan kha dictionary pakhat relnak le Paris Sianghleiruun nih an thlahmi Radio Sorbonne program ngaihnak ah ka hman. A donghnak ah a ka zohkhenhtu siibawi pa nih na dam cang i sianginn na kai ṭhan kho cang a ka ti caah kaa lawm tuk. ‘Siibawi pawl cu an thiam bak ko!’ tiah keimahle keimah kaa ti. Mah caan thawkin mi pawl kha an zawtnak ka thlop hna lai tiah saduh ka hun thah. Ka pa nih na upat tikah zeidah ṭuan na duh tiah a ka hal fatin “Siibawi si ka duh” tiah ka leh peng. Cuticun siibawi si ding cu ka nunnak ah a biapi bikmi a hung si.

Kan chungkhar cu Catholic kan si. Asinain Pathian kong he aa tlaiin tampi ka hngal lo i biahalnak tampi ka ngei. Sianghleiruun ah siilei kong ka cawn hnu lawngah nunnak cu ser a si ti kha ka hun zumh.

Microscope in tulip cell ka zoh hmasa bik lio kha kaa cinken rih. Mah cell i cheubang hna nih a linh le a kih an lehrulh ning nih ka lung a ka suk tuk. Cytoplasm (cell chungah a ummi) cu cite phulh a si tikah a con i ti thiang chung a phanh tikah a hung ngan deuh ti zong ka hmuh. Mah ruangah le a dang thil tampi ruangah thilnung hmetete cu aa thleng lengmangmi pawngkam ningin aa thleng ve. Cell pakhat cio cu zeitluk in dah a hnawk ti ka hmuh tikah nunnak cu  ruahlopi in a cangmi a si lo ti kha ka hun hngalh.

Siilei kong a kumhnihnak ka cawn lioah Pathian a um ti a langhtermi a kong tam chinchin ka hmuh. Minung pum kong kan cawn lioah ban ser a sining nih kan kutdong kha a kawiter khawh i a dinter khawh ti kha kan hun hngalh. Titsa cu ruh he an i fonh i hmunkhat ah rian an ṭuanṭi ning cu khuaruahhar a si. Tahchunhnak ah, kan ban i titsa pakhat le kutdong i a pahnihnak ruh a pehtermi tha cu ṭhen hnih ah aa ṭhen i pakhat cu kutpar ah aa benh. Tissue pawl nih tha le kutdong ruh kha i benh dingin an tlaih. Cutin a si lo ahcun tha cu aa reng lai i kutdong cu ṭha tein a cawlcang kho lai lo. Cucaah minung pum Design Suaitu cu zeitluk in dah a fim ti kha fiang tein ka hun hngalh.

Ngakchia an chuah ning kong ka cawn lioah nunnak Design Suaitu ka upatnak cu a karh chin. Naute cu a nu paw chung a um lioah a nu sinin oxygen a hmuh caah amah tein thaw chuah a hau lo. Cucaah cuap chungah a ummi, balloon pungsan tete thli bawm (alveoli) cu thli in a khat rih lo. Asinain naute a chuah lai, zarh tlawmpal ah mah bawm pakhat cio chungah a thau hang in a khat. Naute a hun chuah i a hmasa bik thaw a dawp tikah khuaruahhar thil hna a hung cang. Naute i a lung a awngmi cu aa khar i mah nih thi kha cuaplei ah a kalter. Mah tikah a thau hang nih cuap chungah a ummi bawmtete kha thli in a khahter colh i, pakhat le pakhat i benh lo awkah a huhphenh. Cucaah naute cu amah tein thaw a hun dawp khawh.

Mah khuaruahhar thil hna a Sertu kong kha hngalh ka duh caah Baibal kha biatak tein ka hun rel. A luancia kum 3,000 leng ah Pathian nih Israel mi a pekmi hna thianhhlimhnak he aa tlaimi nawlbia nih ka khuaruah a harter tuk. Pathian nih Israel mi kha an ek phum awk, ti in hmaan tein i ṭawl awk le chawnh khawhmi zawtnak a ngeimi kha a dang tein chiah awkah lamhruainak a pek hna. (Lev. 13:50; 15:11; Deut. 23:13) Mah kong hna kha Baibal nih a chim ko nain scientist pawl nih cun a luancia kum 150 lawngah zawtnak a karh ning kha an hun hngalh. Cun Levitikas cauk ah langhtermi nupa umṭinak he aa tlaimi nawlbia nih Israel mi vialte kha an ngan a damter. (Lev. 12:1-6; 15:16-24) Sertu nih Israel mi sinah mah nawlbia a pekmi hna cu anmah ṭhatnak caah a si i a nawlbia a ngaimi hna kha thluachuah a pek hna ti kha ka hun hngalh. Mah lioah Pathian min ka hngal lo nain Baibal cu Pathian thawchuah hnawhmi a si ti kha ka hun zumh.

Siibawi si dingin ka cawn lioah Lydie he kan i tong i kan i duh. Sianginn ka kai lio, 1965 ah kan i um. Lydie he fa paruk kan ngei i 1971 ah pathum kan ngei cang. Lydie cu siibawi rian ka ṭuannak ah siseh, kan chungkhar caah siseh ka caah bawmtu ṭha taktak a si.

Siikhaan ka tuah hlanah siizung ah kumthum chung rian ka ṭuan. Mah hnu tlawmpal ah a hmasa ah ka chimmi ka mizaw thar nuva  tuahkhat cu siithlop dingin ka sinah an ra. A vapa caah sii din ding ka ṭialpiak lioah an nu nih “Saya, zaangfahnak in thi aa tel lomi sii kan pe” tiah a ka ti. Ka khuaruah a har i “Biatak ma? Zei ruangah?” tiah ka hal. Mah tikah “Kannih cu Jehovah Tehte kan si” tiah a ka leh. Jehovah Tehte Hna kong asiloah thi he aa tlaiin an pom ning kong kha ka thei bal lo. Mah nu nih a Baibal kha a chuah i thi i rawnh lo ding timi an biakhiahnak he aa tlaimi Baibal caang kha a ka hmuhsak. (Lam. 15:28, 29) Cun an nuva in Pathian Pennak nih sifah harnak, zawtnak le thihnak a hloh cang lai timi kong kha an ka hmuhsak. (Biat. 21:3, 4) “Nan ka chimhmi cu ka ngakchiat lio ka saduhthah a tlinmi a si!” tiah lung cawlcang ngaiin ka ti hna. “Fahnak zorter ka duh caah siibawi pakhat ka hung si.” Suimilam pakhat le a cheu chung lungtho ngaiin bia kan i ruah. Mah nuva an ṭin hnuin ka lungchung in Catholic ka si ti lo, ka duh tukmi Sertu cu min a ngei i Jehovah a si ti kha ka hun hngalh!

Ka siikhaan ah mah Jehovah Tehte Hna nuva he voithum kan i tong i voikhat ah suimilam pakhat leng peng kan i ruah. A caan tam deuh in Baibal kong kan i ruah khawh nakhnga ka inn ah ka sawm hna. Lydie cu kan sinah Baibal cawn ve dingin a hna a tla ko nain cawnpiak kan rak simi Catholic zumhnak cheukhat cu a hmaan lo ti kha a cohlang lai lo. Cucaah siangbawi pakhat kha kan inn ah kan sawm. Zan tlaipi tiang Baibal lawng hmangin church cawnpiaknak kong kha kan i ruah hna. Mah i ruahnak thawngin Lydie nih Jehovah Tehte Hna cawnpiaknak cu a hmaan ti kha a hun zumh. Cuticun Jehovah Pathian kan dawtnak cu a fek chin i 1974 ah kan pahnih in tipil kan ing.

Minung ca i Pathian tinhnak kong ka hngalhmi cu biapi ah ka chiahmi thil cungah huham a ngei. Lydie le keimah caah Jehovah rianṭuannak cu a biapi bikmi a hung si. Kan fale kha Baibal phunglam ningin zohkhenh awkah bia kan khiah. Kan fale kha Pathian le minunghawi dawt awkah kan cawnpiak hna. Mah nih pakhat le pakhat a kan naihter chin.—Matt. 22:37-39.

Hnulei kong kan zoh ṭhan tikah Lydie le kei cu kan biakhiahnak he aa tlaiin kan lung aa rual peng i mah kha kan fale hmanh nih an hngalh caah kan ni tawn. “‘A simi’ kha a si, ‘A si lomi’ kha a si lo” timi Jesuh pekmi lamhruainak ningin kan inn ah zulh a si ti kha an hngalh.  (Matt. 5:37, NW) Tahchunhnak ah, kum 17 a simi kan fanu kha a hawile he leng chuah awkah Lydie nih a awnh lo. A hawinu pakhat nih “Na nu nih leng aan chuahter duh lo ahcun na pa kha chim ngat” tiah a ti. Asinain kan fanu nih “Aa hlei lai lo. Annih cu an lung aa khat peng” tiah a leh. Kan fale paruk nih Baibal phunglam zulhnak ah kan lung aa rualmi kha an hmuh. Atu ah kan chungkhar lakin tam deuh cu Jehovah rian ah kan i tel caah Jehovah cungah kan i lawm tuk.

Biatak nih biapi i ka chiahmi thil kha a thlen ko nain Pathian miphun ṭhatnak caah siibawi pakhat in ka rak cawnmi kha hman ka duh. Cucaah mah lungtho tein Paris i Bethel inn ah siibawi pakhat in rian ka ṭuan i a hnuah Louviers i Bethel inn thar ah rian ka ṭuan. Inn in Bethel ah kum 50 chung hrawng rian ka ṭuan. Mah caan chungah Bethel chungkhar ah hawikom ṭha tampi ka ngei i a cheu cu atu ah kum 90 leng an si. Nikhat cu Bethel chungkhar mithar pakhat ka hmuh tikah ka khuaruah a har i kaa lawm tuk. Anih cu a luancia kum 20 hrawngah keimah nih ka rak hrintermi a si!

Kum tampi chungah Jehovah nih a bupi hmangin a miphun lam a hruai ning le a huhphenh ning ka hmuh tikah amah ka dawtnak cu a ṭhawng chin. 1980 a thawklei ah Uktu Bu nih United States ah Jehovah Tehte Hna le siilei phu karah pehtlaihnak ṭha an ngeih nakhnga program pakhat an tuah.

1988 ah Uktu Bu nih Bethel ah Siizung lei Rianṭuannak tiah auhmi department thar pakhat an dirh. A hmasa ah mah department nih United States ah dirhmi Siizung Pehtlaihnak Kawmiṭi (HLC) kha an tlangtlak i Jehovah Tehte mizaw pawl nih aa tlakmi siithlopnak an hmuh khawh nakhnga an bawmh hna. HLC cu vawleicung pumpi ah kauh chap a si tikah HLC kha France ram ah dirh a si. Jehovah bupi nih a zawmi unau pawl kha an herh lio caante ah dawtnak in an bawmhmi hna ka hmuh tikah ka khuaruah a har tuk!

Siibawi si kha ka rak duh tuk. Asinain biapi ah ka chiahmi thil kong ṭha tein ka ruah tikah a biapi bikmi cu thlaraulei thlopnak kha a si. Mah cu nunnak Hram a simi Jehovah Pathian he i rem ṭhan dingin mi pawl bawmhnak kha a si. Pensen ka lak hnuah Lydie he hmaanhmaan hmaikal in Pathian Pennak kong thawngṭha chimnak caah thla fatin suimilam tampi kan hman.

Mizaw pawl bawmh awkah ka si khawh chungin kaa zuam rih. Asinain a thiam bikmi siibawi hmanh nih zawtnak vialte a thlop kho lo asiloah thihnak kha a kham kho lo ti kha ka hun hngalh. Cucaah fahnak, zawtnak le thihnak a um ti lai lo caan kha kaa ngaih tuk. Kan naih tuk cangmi vawlei thar ah Pathian nih khuaruahhar in minung pum a ser ning i telin sernak kong tampi kha zungzal in cawnnak caanṭha ka ngei lai. Ka ngakchiat lio i ka saduhthah cu a rauhhlan ah a tling dih cang lai. A ṭha bikmi nunnak a ra lai ti kha ka zumh!