N’ wolola Pari, Faransi saan 1941. N’ bangebagaw tun tɛ waribatigiw ye. Kalan tun ka di n’ ye. Nka tuma min na n’ tun be ni saan 10 ye, sɔgɔsɔgɔgwɛ ye n’ minɛ ani o y’a to n’ ye lakɔli taga dabila. O ye n’ dusu kasi yɛrɛ le! Dɔgɔtɔrɔw y’a fɔ ko n’ lanin ka to soo walisa n’ fɔgɔfɔgɔw kana sɛgɛn. O kama, n’ ye kalo caaman kɛ soo ka to ka daɲɛgafe dɔ kalan ani ka arajo Sɔrbɔne ka porogramuw lamɛn. Pari ka inivɛrisite lo tun be o porogramuw jɛnsɛn. Tuma min na n’ ka dɔgɔtɔrɔ y’a fɔ ko n’ kɛnɛyara ani ko n’ be se ka kɔsegi lakɔliso la, n’ ninsɔndiyara kosɔbɛ. N’ y’a fɔ n’ yɛrɛ ye ko: “Dɔgɔtɔrɔw be baara ɲuman kɛ yɛrɛ le!” Kabi o wagati, n’ tun b’a fɛ ni n’ dusu bɛɛ ye ka kɛ dɔgɔtɔrɔ ye walisa ka mɔgɔw kɛnɛya. N’ facɛ tun mana n’ ɲininga n’ b’a fɛ ka min kɛ, n’ tun b’a jaabi tuma bɛɛ ko: “N’ b’a fɛ ka kɛ dɔgɔtɔrɔ ye.” O cogo lo la dɔgɔtɔrɔya kɛra n’ ka laɲinita fɔlɔ ye.

N’ somɔgɔw tun b’a fɔ daa la le ko u ye katolikiw ye. N’ tun tɛ bɛrɛ lɔn Ala koo la. N’ tun be n’ yɛrɛ ɲininga koo caaman na ani n’ tɛ jaabiliw sɔrɔ. Dɔgɔtɔrɔ kalan daminɛnin kɔ inivɛrisite la le, n’ lara a la ko Danbaga be yen.

Filɛru dɔ be weele ko tulipe. N’ siɲɛ fɔlɔ ka o filɛru ka farikolokisɛw filɛ mikrɔskɔpu la, n’ kabakoyara k’a ye u be u yɛrɛ tanga funteni ni nɛnɛ ma cogo min na. Fɛɛn dɔ b’o farikolokisɛw kɔnɔ min be weele ko cytoplasme. N’u ye kɔgɔ kɛ a la, a be dɔgɔya. Nka, n’u ye a don jii saniyanin kɔnɔ, a be bonya. O fɛɛrɛ ni fɛɛrɛ wɛrɛw b’a to o filɛru n’a ɲɔgɔnnaw be deli u ka  yɔrɔ cogoya la. N’ y’a ye o farikolokisɛ kelen kelen bɛɛ labɛnna cogo kabakoman min na. O ye n’ dɛmɛ k’a faamu ko ɲɛnamaya ma daminɛ a kunfɛ.

N’ ka dɔgɔtɔrɔ kalan saan filanan na, n’ ye dalilu wɛrɛw sɔrɔ minw b’a yira ko Ala be yen. Adamadenw fari labɛnna cogo min na, an y’o lajɛ. An y’a ye cogo min na an bolo b’a to an b’an bolokunnandenw kuru ani k’u tilen. Sogobu ni fasajuruw tugu tugura cogo min na kolow la ani u be baara kɛ ɲɔgɔn fɛ cogo min na, o be mɔgɔ kabakoya yɛrɛ le! Misali la, n’ y’a faamu ko fasajuru dɔw be an bolo sogobu dɔ nɔrɔ bolokunnanden ka kolo filanan na. O fasajuruw be tilan fila ka kɛ i n’a fɔ pɔɔnw ani fasajuru dɔw be tɛmɛ o pɔɔnw jukɔrɔ ka taga fɔɔ bolokunnandenw laban na. O pɔɔnw sababu fɛ, o fasajuruw be to u nɔɔ na. O fasajuruw nɔrɔnin be to bolokunnanden ka kolow gɛrɛfɛ sogobu barikaman dɔw sababu fɛ. Ni an bolokunnandenw tun ma labɛn o cogo la, u fasajuruw tun bena ja ani ka tilen. O la, an tun tɛna se k’an bolokunnandenw lamaga. O ye n’ dɛmɛ k’a faamu koɲuman ko tigi min ye adamadenw fari labɛn, hakilitigiyaba b’a fɛ.

N’ kabakoyara kosɔbɛ tugun niin Dibaga koo la, tuma min na n’ y’a faamu denɲɛnin b’a daminɛ ka nɛnɛkiri cogo min na a wolonin kɔ. N’ y’a faamu ko ka deen to a bamuso wolonugu la, a mako t’a la ka nɛnɛkiri sabu a be ɔksizɛni sɔrɔ a bamuso fɛ barajuru sababu la. O kama, fɔɲɔbara den-dennin (alvéoles) minw be fɔgɔfɔgɔw kɔnɔ, olu fanin tɛ fɔɲɔ na fɔlɔ. Nka lɔgɔkun damanin ka kɔn deen wolo tuma ɲɛ, jii sifa dɔ be kɛ o fɔɲɔbaraw kɔnɔ min be weele ko surfactant. O la ni deen wolola, a ka nɛnɛkiri fɔlɔ kɔ, koo kabakoman dɔw be kɛ. Woo dɔ be deen dusukun na, o be datugu ani o b’a to joli be taga fɔgɔfɔgɔ la. O wagati jɔnjɔn na, tuma min na o fɔɲɔbara den-denninw be fara fɔɲɔ na, jii min be u kɔnɔ ale be u bali ka nɔrɔ ɲɔgɔn na. Deen be sin k’a daminɛ ka nɛnɛkiri a yɛrɛ ma.

N’ tun b’a fɛ k’a lɔn tigi min ye o fɛɛnw dan cogo kabakoman na ten. O kama, n’ y’a daminɛ ka Bibulu kalan sɔbɛ la. Ala tun ye sariya min di Israɛldenw ma kɛnɛya koo la a saan 3 000 ni kɔ ye nin ye, tuma min na n’ y’o kalan, n’ kabakoyara. Ala tun y’a ɲini Israɛldenw fɛ ko n’u bena banakɔtaga kɛ, u ka dingɛ sogi ani n’u tilara, u k’a datugu. U tun ka ɲi fana ka jii ko tuma o tuma ani ni bana yɛlɛmata tagamasiɲɛw tun be mɔgɔ min na, u tun ka ɲi k’o tigi bila dan na (Lev. 13:50; 15:11; Deter. 23:14). Bibulu y’a ɲɛfɔ banaw be yɛlɛma mɔgɔw la cogo min na. Nka, lɔnnikɛlaw y’o faamu a saan 150 dɔrɔn ye nin ye. N’ y’a faamu fana ko sariya minw dira Levitiki ka kitabu kɔnɔ ka ɲɛsin cɛnimusoko ma, o tun be Israɛl siya dɛmɛ ka to kɛnɛya la (Lev. 12:1-6; 15:16-24). N’ y’a faamu ko Danbaga tun y’o sariyaw di Israɛldenw ma u nafa lo kosɔn ani minw tun b’o sariyaw labato, a tun be olu duga. N’ lara a la kosɔbɛ ko Bibulu bɔra Ala lo yɔrɔ. O wagati la, n’ tun t’o Ala tɔgɔ lɔn.

Tuma min na n’ tun be n’ ka dɔgɔtɔrɔ kalan na inivɛrisite la, n’ ye sunguru dɔ kunbɛn min tɔgɔ ko Lydie ani n’ jarabira a la. N’ y’a furu  saan 1965. N’ tun be n’ ka dɔgɔtɔrɔ kalan tilancɛ lo la. Saan 1971, an tun ye deen saba sɔrɔ ka ban ani o kɔ, an ye saba wɛrɛ sɔrɔ. Lydie kɛra dɛmɛbaga ɲuman ye n’ fɛ n’ ka dɔgɔtɔrɔ baara la ani an ka denbaya kɔnɔ.

N’ ye baara kɛ dɔgɔtɔrɔso dɔ la saan 3 ka sɔrɔ ka n’ yɛrɛ ka kliniki yɛlɛ. Dɔɔni o kɔ, cɛɛ dɔ n’a muso nana u yɛrɛ furakɛ n’ fɛ. N’ ye mɔgɔ fila minw kofɔ baro daminɛ na, olu tun lo. N’ tun be labɛnna ka fura sɛbɛ cɛman ye ani a muso y’a fɔ n’ ye ko: “Hakɛ to dɔgɔtɔrɔcɛ, joli be fura min na, kana o sɛbɛ.” O ye n’ kabakoya ani n’ y’a ɲininga ko: “Tiɲɛn na wa? Mun na do?” A ko: “An ye Jehova Seerew ye.” N’ tun ma Jehova Seerew koo mɛn ka ye ani u tun be joli koo jati cogo min na. Musoman y’a ka Bibulu ta ani k’a yira n’ na u ye desizɔn min ta joli koo la, o basiginin lo vɛrise min kan (Kɛw. 15:28, 29). U y’a yira n’ na fana Ala ka Masaya bena min kɛ. A bena saya, bana ani tɔɔrɔ ban (Yir. 21:3, 4). N’ ninsɔndiyanin y’a fɔ ko: “Aw be min fɔra n’ ye ten, n’ tun b’o lo ɲinina ni n’ dusu bɛɛ ye kabi n’ denmisɛn tuma! N’ kɛra dɔgɔtɔrɔ ye walisa ka mɔgɔw ka tɔɔrɔ nɔgɔya.” N’ dusu diyara fɔɔ an ye baro kɛ lɛri kelen ni tilan kɔnɔ. U taganin kɔ, n’ tun t’a fɛ ka tɛ katoliki ye tugun. N’ y’a faamu fana ko n’ tun kabakoyanin lo Danbaga min koo la, a tɔgɔ ko Jehova!

O furuɲɔgɔn minw tun ye Jehova Seerew ye, an ye ɲɔgɔn sɔrɔ siɲɛ saba n’ ka kliniki kɔnɔ ani o wagati kelen kelen bɛɛ la an ye baro kɛ lɛri kelen ni kɔ. A laban, n’ ye u weele n’ ka soo walisa an ka wagati caaman sɔrɔ ka baro kɛ Bibulu kan. Lydie sɔnna ka jɛn n’an ye bibulukalan na. Nka, a tun ma sɔn a ma ko an tun ye koo minw kalan katoliki diinan na, u dɔw ye ngalon ye. O kama, n’ ye mɔnpɛricɛ dɔ weele an ka soo. An basigira Bibulu kan ka baro kɛ legilizi ka kalanw kan fɔɔ ka dugu tila. O baro y’a to Lydie sɔnna a ma ko Jehova Seerew ka kalanw lo ye tiɲɛn ye. O kɔ, dɔ farala an ka kanuya kan Jehova Ala koo la fɔɔ an fila bɛɛ batizera saan 1974.

Jehova sago ye min ye adamadenw koo la, n’ ye min faamu o la, o y’a to koo wɛrɛ kɛra n’ ɲɛnako fɔlɔ ye. Ka baara kɛ Jehova ye, o lo kɛra ne ni Lydie ɲɛnako fɔlɔ ye. An tun banbanin lo k’an deenw lamɔ ka kɛɲɛ ni Bibulu ka sariyaw ye. An y’an deenw kalan u ka Jehova ni u mɔgɔɲɔgɔnw kanu. O y’a to an ka denbaya mɔgɔw magwɛrɛla ɲɔgɔn na kosɔbɛ.—Mat. 22:37-39.

Ne ni n’ muso kaan bɛnnin lo kosɔbɛ. An deenw tun b’o koo jati cogo min na, n’an miirila  o la an be yɛlɛ. Yezu ka cikan min ye ko “aw ka jaabili ka kɛ ɔnhɔn walima ayi,” an deenw tun b’a lɔn ko an be o cikan labato (Mat. 5:37). Misali la, tuma min na an denmuso dɔ ye saan 17 sɔrɔ, Lydie ma sɔn a ka bɔ n’a filankuru dɔw ye. U dɔ y’a fɔ an denmuso ye ko: “N’i bamuso ma sɔn, sira deli i facɛ fɛ!” An denmuso y’a jaabi ko: “Kuun t’o la, sabu u bɛnnin lo kelen ma tuma bɛɛ.” Tiɲɛn na, an ka denmisɛn wɔɔrɔ y’a ye ko an fila bɛɛ be Bibulu ka sariyakolow labato ani ko an bɛnnin lo kelen ma tuma bɛɛ. Bi, an deenw n’u ka denbaya bɛɛ ye Jehova Seerew ye. An be Jehova waleɲuman lɔn kosɔbɛ o kosɔn!

Koo minw tun ye n’ ɲɛnako fɔlɔ ye, tiɲɛn kalanw y’o yɛlɛma. N’ ye lɔnniya min sɔrɔ n’ ka dɔgɔtɔrɔ kalan na, n’ tun b’a fɛ ka Jehova sagokɛlaw dɛmɛ n’o ye. O kama, n’ ye n’ yɛrɛ di ka kɛ dɔgɔtɔrɔ ye Betɛli la Pari ani kɔfɛ, Betɛli kura la Luviye. N’ tun be to ka taga baara kɛ Betɛli la ani ka kɔsegi soo. N’ y’o kɛ saan 50 ɲɔgɔn kɔnɔ. O wagati la, betɛliden dɔw kɛra n’ teri sɔbɛw ye. Sisan, u dɔw be ni saan 90 ni kɔ ye. N’ ninsɔndiyara kosɔbɛ fana ka betɛliden kura dɔ kunbɛn. N’ y’a faamu ko a wolotuma na, ne lo y’a bamuso dɛmɛ a jigira. O kɛra a saan 20 ɲɔgɔn ye nin ye!

Saan caaman kɔnɔ, n’ y’a ye Jehova b’a sagokɛlaw ɲɛminɛ ani k’u latanga cogo min na a ka ɔriganisasiyɔn sababu fɛ. O y’a to dɔ farala n’ ka kanuya kan a koo la. Saan 1980 fan fɛ, Koow Ɲɛnabɔla Jɛnkulu ye labɛn dɔ sigi sen kan walisa ka kumaɲɔgɔnya nɔgɔya Jehova Seerew ni dɔgɔtɔrɔw cɛ.

O kɔ saan 1988, Koow Ɲɛnabɔla Jɛnkulu ye biro dɔ sigi Betɛli la min be kunnafoniw di furakɛli koo la (Service d’information hospitalier). Kɔmite min be balimaw dɛmɛ jolintanya furakɛli koo la (CLH), a daminɛ na, o biro lo tun be o kun na. O kɔmite tun sigira sen kan Etazini walisa ka Jehova Seerew dɛmɛ ka dɔgɔtɔrɔw sɔrɔ minw be sɔn k’u furakɛ ani u tɛ joli don u la. Tuma min na o kɔmitew sigira yɔrɔ caaman na duniɲa kɔnɔ, u ye dɔw sigi Faransi. N’ kabakoyara k’a ye Jehova ka ɔriganisasiyɔn be balima banabagatɔw dɛmɛ cogo min na ni kanuya ye wagati gwɛlɛ na!

A daminɛ na, dɔgɔtɔrɔya lo tun ka di n’ ye. Nka koo minw tun ye n’ ɲɛnako fɔlɔw ye, n’ miirila o la minkɛ, n’ y’a faamu ko kɛnɛyali min kɔrɔtanin lo kosɔbɛ, o ye min be kɛ Alako ta fan fɛ. O kɔrɔ, ka mɔgɔw dɛmɛ u ka jɛnɲɔgɔnya kɛ ni niin Dibaga Jehova Ala ye. N’ ka antɛrɛti kɔ, ne ni Lydie kɛra kudayi piyɔniyew ye. Kalo o kalo, an be lɛri caaman kɛ ka Masaya kibaro diiman fɔ mɔgɔw ye. An bele be an seko bɛɛ kɛra o kisili baara la.

Halibi, n’ be n’ seko kɛra ka banabagatɔw dɛmɛ. Nka, n’ y’a faamu ko i mana kɛ dɔgɔtɔrɔ ɲuman ye cogo o cogo, i tɛ se ka banaw bɛɛ furakɛ wala ka mɔgɔw bali saya ma. O kama, wagati min na tɔɔrɔ, bana ani saya tɛna kɛ tugun, n’ kɔrɔtɔnin lo o ka se. Duniɲa kura be surunyana kosɔbɛ. O duniɲa kura kɔnɔ, n’ bena se ka koo caaman kalan Ala ka danfɛnw koo la fɔɔ abada! Adamaden farisogo labɛnna cogo kabakoman min na, n’ bena se k’o fana faamu ka ɲɛ. N’ be min ɲinina ni n’ dusu bɛɛ ye kabi denmisɛn tuma, n’ m’o bɛɛ sɔrɔ fɔlɔ. Nka, n’ lanin b’a la ko min be nana, o ɲɔgɔn tɛ yen!