I bungiaki n 1941 i Paris i Buranti, n te utu ae aki kaubwai. I rangi n tangira te reirei, ngaia are iangoa bwaran nanou ngke ai tebwina au ririki ao I a reke n te aoraki ae te kangenge, ao I a riai ni katoka au reirei! A kaungaai taokita bwa N na titiku n au kainiwene, bwa a aonga n aki korakai mamaau. Ngaia are I a wawareka te rikitinare i nanon tabeua te namwakaina ao n ongongora n te reirei ae nanako n te rerio man te Kuura ae Rietata i Paris. Ngke e a tuangai au taokita bwa I a marurung ao I a kona n reirei, I rangi ni kimwareirei. I taku i nanou, ‘E rangi n tamaroa aia mwakuri taokita!’ Man te tai anne, I a tangiria naba bwa N na kamarurungia aomata man aorakia. Ngkana e titirakinai tamau bwa tera au mwakuri n taai aika a na roko, I aki toki ni kangai, “I kan riki bwa te taokita.” Anne aroni moan reken tangiran te nakoa aei irou.

Boni kaain te Katorika au utu. Ma I aki bati n ataa taekan te Atua, ao a bati au titiraki aika tuai ni kaekaaki. Ma imwin au reirei n te kuura ae rietata ibukini karekean au taokita, I a kakoauaa bwa bon iai ae karika te maiu.

I uringa te moantai are I kataratarai iai taian cell man te aroka teuana, ni bwaini katarataraani baika bingingi. I mimi n noran aron cell akanne ni kaitaraa te kabuebue ao te mwaitoro. I nora naba te cytoplasm (ae mena i nanon te cell) bwa e kerikaaki buburana ngkana e boo ma te taoro, ma e rikirake buburana ngkana e karinaki n te ran. Bibitakin aroia anne ao n itera aika bati riki, a a kona iai baika maiu aika rangi n uarereke aikai, ni maiu n taabo aika kakaokoro. Norani kamimin mwamwakurin te cell teuana ma teuana, e a kairai  bwa N na kakoauaa ae e aki riki i bon irouna te maiu.

N au kauoua n ririki n reirei ibukin te taokita, I a nori riki bwaai ni kakoaua bwa bon iai te Atua. Ngke ti reiakina rabwatan te aomata, ti noria bwa aroni karaoani bain te aomata e buoka tabonibaina bwa a na kona ni bwaoua ao n eti. Aron taiani mwatireti n toma ma taian ri ao bwaai ni kabane ake iai, a bane ni mwakuri raoi n te aro ae kamimi. N te katoto, I noria bwa te tenton are katomaa teuana mwatiretin te bai nakon riin te tabonibai are te kauoua, e bwenaua nakon uoua ni karaoa te buriiti ae a wene i aana tenton aika tiki nakon tabon te tabonibai. Iai baika matoatoa aika taui ni kamatoai taian tenton ma riin te tabonibai. Ngke arona bwa akea baikai, a na bon tiki taian tenton n te bai, ao e na aki kona ni kakammwakuri te tabonibai. I noria bwa bon iai te aomata ae rangi ni wanawana ae moani karika rabwatan te aomata.

E a anaaki riki nanou iroun te tia Karika te maiu, ngke I a kamatebwaia aron te bung. I reiakinna bwa imwain te bung, ao te teei ae marurung raoi ae mena i nanon te biroto e kakarekea te ea ae te oxygen mairoun tinana man ana beti. Anne bukina ngkai e tuai n rin te ea i nanoni baika uarereke aika mena ni maamaan te teei aika aranaki bwa taian alveoli. Ngke e a uakaan te tai ni bung ao a a rabunaki nanoni baikanne n te ran ae okoro. Ngke e a bungiaki te teei ao e anaa moan ikena, ao a a riki baika kamimi. E a in te bwangabwanga are ni buroon te teei, n te aro are e a buti te raraa nakoni maamaan te teei. Man ana mwakuri te ran are okoro, a a waekoa ni kaonaki n te ea taian alveoli ake ni maamaan te teei. N te tai anne ao e a kona te teei n ikeike i bon irouna.

I kani kinaa Teuare karaoi baika kamimi aikai, ngaia are I a moana warekan te Baibara. E anaaki nanou n tuan te kakaitiaki are e anga te Atua nakoia tibun Iteraera, 3,000 tabun te ririki n nako. E tuangia tibun Iteraera te Atua bwa a na tauni nakotaaria, a na katoatai n tebotebo n te ran, ao ni kaokoroa te aomata ae reke irouna kanikinaean te aoraki ae ewewe. (NakIbo. 13:50; 15:11; TuaKau. 23:13) E kaota aroni butinakon te aoraki te Baibara, ma a a tibwaa kunea anne taan rabakau 150 te ririki n nako. I noria naba bwa tuan te kakaitiaki ibukin te wene n taanga are kaotaki n Nakoaia Ibonga, e boni kawakina marurungia te natannaomata aei. (NakIbo. 12:1-6; 15:16-24) I a ataia ae e anga tuua aikai nakoia tibun Iteraera te tia Karikiriki, ibukini kawakinani mauria, ao e kakabwaiaia naake a ongeaba iai. I a kakoauaa raoi bwa e boni kairaki korean te Baibara iroun te Atua, ae te Atua ae I aki ataa arana n te tai anne.

N au tai n reirei ibukini karekean au taokita ao I a kaitiboo ma Lydie are I a bwaka n tangiria. Ti mare n 1965 ngke e a bwaka i nukana au reirei. N 1971, ao a a tia n riki teniman natira. Bon onoman mwaitiia natira. E rangi n nakoraoi ana boutoka Lydie nakoiu n au mwakuri n taokita ao n ara utu.

I mwakuri n te onnaoraki i nanon tenua te ririki imwaini katean au kiriniki. E aki maan imwina ao a a roko te taanga teuana n aron are kaotaki mai moa ibukini buokaia. I a tauraoi ni korea ana bwainnaoraki teuare te mwaane ngke e a bubutii naba neiere te aine ni  kangai: “Taiaoka te taokita, ti aki butimwaea te raraa n te bwainnaoraki.” I rangi ni mimi ngaia are I a taku: “Bwa bukin tera?” E kaeka ni kangai neiei: “Ana Tia Kakoaua Iehova ngaira.” I tuai man ongo taekaia Ana Tia Kakoaua Iehova ke aia reirei ibukin te raraa. E kaotinakoa ana Baibara neiere te aine ao e kaota nakoiu te kibu man te Baibara ae boto iai aia motinnano bwa a na aki butimwaea te raraa. (Mwa. 15:28, 29) Imwina, a a taekin nakoiu baike e na kakororaoi Ana Tautaeka n Uea te Atua. E nang katoka te rawawata, te aoraki, ao te mate. (TeKao. 21:3, 4) I rangi ni kukurei ao I taku: “Te bwai ae kam tuangai bon te bwai ae I a kaman iaiangoia mangke I uarereke. I riki bwa te taokita bwa I kani buokiia aomata n rawawataia.” I rangi n unga n te maroro ngaia are ti a maroro i nanon teuana ao te iterana te aoa. N te tai are a nako iai te taanga aei, I a motikia bwa ai tiaki ngai kaain te Katorika, ao I a ataia bwa te tia Karikiriki are I a kamani kan reiakina taekana, bon iai arana bwa Iehova!

I kaitiboo ma te taanga aika taani Kakoaua aikai n au kiriniki tenua te tai, ao ni katoatai are ti maroro iai e bon raka i aon teuana te aoa. I kaoia nakoni mwengau bwa e aonga ni maan riki ara tai ni maroroakina te Baibara. E ngae ngke e kukurei n raonira Lydie n ara reirei n te Baibara, ma e aki butimwaea ae a bure reirei tabeua n te Aro ni Katorika ake ti reireiaki iai. Ngaia are I a kaoa te Tama nakon ara auti. Ti maroroakin reirei n te Katorika ni karokoa ae e a bwakanako te tai n te tairiki, ao ti kamanena tii te Baibara. Imwin te maroro anne, e a kakoauaa Lydie bwa a bon angareirei i aon te koaua Ana Tia Kakoaua Iehova. Imwin anne, e a rikirake tangiran Iehova ae te Atua iroura ni karokoa ae ti a bwabetitoaki n 1974.

Baike I reiakin ibukin ana kantaninga te Atua ibukia aomata, e a karekea te bitaki nakoni baika kakawaki riki ni maiuu. E a riki te beku ibukin Iehova bwa te bwai ae rangi ni kakawaki ni maiura ngai ma Lydie. Ti motinnanoia bwa ti na kaikawaiia natira n aron ae boraoi ma ana kaetieti te Baibara. Ti reireinia natira bwa a na tangira te Atua ao aomata, ao anne are ti a katiteuanaaki iai n ara utu.—Mat. 22:37-39.

Ngkana ti ururing rikaaki ngai ma Lydie ao ti ngangare n aroia natira ngkekei ae a ataia raoi bwa ti katiteuanaaki n ara kaetieti nako. A ataia ae ana kaetieti Iesu are ngkana “kam atonga Eng ao nanona eng ao ami Tiaki nanona tiaki,” bon te tua n ara auti. (Mat. 5:37) N te katoto, ngke 17 ana ririki natira te aine temanna, ao e aki kariaia Lydie bwa e na iriia ataei tabeman. E taku temanna raoraon natira te aine: “Ngkana e aki kariaia tinam, ao  tuanga tamam!” Ma e kaeka natira anne ni kangai: “Bon akea uaani karaoan anne. Bon titeboo n taai nako aia kaetieti.” Eng, a noria natira aika onoman bwa ti katiteuanaaki ni kaineti ma maiuakinani booto n reirei n te Baibara. Ti kakaitau nakon Iehova ibukina bwa a bati kaain ara utu aika beku irouna ni boong aikai.

E ngae ngke a a bitaki baika kakawaki ni maiuu imwin ataakin te koaua, ma I kani kamanena au atatai ngkai te taokita ngai ni buokiia iai ana aomata te Atua. Ngaia are I a anga nanou bwa N na beku bwa te taokita n te Betaera i Paris ao imwina riki n te Betaera ae boou i Louviers. E a kaania ngkai 50 te ririki maaniu n ririanna ni mwakuri n te Betaera. N taai aikai ao I a tia ni karekeia raoraou aika I kaan ma ngaiia aika kaain te Betaera, ao tabeman i buakoia ai 90 tabun aia ririki ngkai. I rangi ni kukurei ao ni kubanako naba n te tai teuana ngke I a kaitiboo ma kaain te Betaera temanna ae boou. I a ataia imwina ae boni ngai ae I kabunga tinana ngke e bungiaki teuaei tao 20 tabun te ririki n nako!

I nanon ririki aika bati, e a rikirake tangiran Iehova irou man noran arona ni kaiririia ao ni kamanoia ana aomata i nanon ana botaki. N 1980 tabun, e a karaoa te babaire teuana te Rabwata n Tautaeka n te United States ibukini buokaia taokita ao taani kuakua n ota riki n aia motinnano Ana Tia Kakoaua Iehova ibukin te aki karinraraa.

N 1988 ao te Rabwata n Tautaeka e a katea te rabwata ae boou n te Betaera ae aranaki bwa te Aobiti ae Tabe ma Mwakuri ni Kuakua. N te moantai ao te aobiti aei e tararuai komete ibukin te reitaki ma te onnaoraki (HLC) ake a kateaki n te United States, ibukini kakaaean aia taokita taani Kakoaua ake a na karinea aia motinnano ibukin te raraa. Ngke e a karaoaki te babaire aei ni kabutaa te aonnaba, ao a kateaki komete aikai i Buranti. I mimi n aron ana botaki Iehova n tatangira ni boutokaiia taari aika aoraki n te tai are a kainnanoa iai buokaia!

I rangi n tangira te mwakuri ni katoki aoraki. Ma ngke I a neneri baika riai ni moanibwai ni maiuu, I a ataia ae e rangi ni kakawaki riki kamarurungaia aomata n te itera n taamnei, ae taekani buokaia bwa a na raoiakinaki ma Teuare Nibwan te maiu ae Iehova ae te Atua. Ngke I a ritaea ao I a beku ma Lydie bwa bwaiania aika katoatai, ao ti kabanei aoa aika bati ni katoa namwakaina n tataekina te rongorongo ae raoiroi ae taekan Ana Tautaeka n Uea te Atua. Ti bon teimatoa naba ngkai ni karaoa ara kabanea ni konaa n te mwakuri ni kakamaiu aei.

I bon teimatoa naba ni karaoa ae I konaa ni buokiia aomata aika aoraki. Ma I ataia ae e bon aki konaa naba te taokita ae te kabanea ni mwaatai ni buokiia aomata n aorakia nako ke n totokoa te mate. Ngaia are I ingainga ni kariariaa te tai are a nang akea riki iai te maraki, te aoraki, ao te mate. N te waaki ae boou i aon te aba ae e a kaan roko, N nang kona n reiakina riki ae bati ibukin ana karikibwai te Atua, n ikotaki naba ma arona ni karaoa rabwatan te aomata. Ni koauana, te baere I a kaman iaiangoia mangke I uarereke, e boni koro bukina n te itera teuana. Ma I kakoauaa bwa e nang boni koro raoi bukina n te tai ae e na roko!