N’yin jiji to 1941 to whẹndo he ma do alọnu sọmọ de mẹ to Paris, France. N’yiwanna nupinplọn, enẹwutu mì gán yí nukun homẹ tọn do pọ́n lehe n’jẹflumẹ do sọ whenue n’do owhe ao bo bẹ azọ̀n pẹ́nwe tọn, ehe zọ́n bọ n’dona do wehọmẹ yìyì te! Doto lẹ dọ dọ n’dona gbọṣi aimimlọn, na agbọ́ nikaa yawu pé afuje ṣie lẹ. Enẹwutu na osun susu lẹ, n’nọ yí whenu ṣie zan nado hia wezẹhomẹ de bosọ dotoaina tito-to-whinnu Ladio Sorbonne tọn lẹ he Wehọmẹ Alavọ tọn Paris tọn nọ wleawuna. To godo mẹ, homẹ ṣie hùn taun whenue doto ṣie dọna mi dọ n’ko jẹ gángán, bo gán gọ̀ wehọmẹ bẹ. N’dọna dee dọ, ‘Nuhe doto lẹ nọ wà jiawu taun!’ Sọn gbenẹgbe, ojlo ṣie wẹ nado nọ gbọazọ̀nna awutunọ lẹ. Whedepopenu he baba ṣie kanse mi nuhe n’na wà eyin n’whẹ́n, nudopolọ janwẹ n’nọ gblọn, n’nọ dọna ẹn dọ “N’jlo na lẹzun doto.” Lehe dotozọ́nwiwa lẹzun nuhe n’yiwanna hugan to gbẹ̀mẹ do niyẹn.

Sinsẹ̀n Katoliki tọn wẹ mí nọ yì to whẹndo mítọn mẹ. Amọ́, n’ma yọ́n nukaka de gando Jiwheyẹwhe go, podọ kanbiọ susu tin he n’ma yọ́n gblọndo yetọn. Whenue n’to dotozọ́n plọn to wehọmẹ alavọ tọn wẹ n’wá kudeji dọ nulẹ yin didá wẹ.

N’flin whla tintan he n’yí zomọ nuhẹn-klo tọn do pọ́n nuvikun vounvoun de he nọ yin tulipe tọn lẹ. Aliho he mẹ nugonu etọn lẹ nọ yinuwa to yozò mẹ kavi to fifá mẹ te jiawu na mi taun. N’sọ mọ lehe osin he nọ nọ̀ nuvikun mẹ nọ sinyẹn di osin agó do eyin e to fie ojẹ te, podọ lehe e nọ vlọ́n do eyin e mọ osin tata. Nugopipe ehelẹ gọna devo lẹ nọ zọ́n bọ nutogbẹ̀ lẹ nọ diọadà sọgbe hẹ ninọmẹ yọyọ lẹ.  Whenue n’mọ lehe nuvikun dopodopo doglẹ do sọ, e họnwun na mi dọ nulẹ ma wá aimẹ gbọn kosọ dali.

To owhe awetọ dotozọ́n pinplọn tọn mẹ, n’mọ kunnudenu devo lẹ he dohia dọ Jiwheyẹwhe tin. Whenue mí to nuplọn gando agbasa gbẹtọ po kanlin po tọn go, mí mọdọ aliho he mẹ awà gbẹtọ tọn yin awuwlena te nọ hẹn ẹn yọnbasi na mí nado há alọvi mítọn lẹ bosọ jlọ yé. Lehe agbasakàn po okàn húpetẹn tọn lẹ po nọ wazọ́n dopọ do jiawu taun. Di apajlẹ, n’mọdọ okàn de wẹ kọ̀n agbasakàn awà mítọn tọn lẹ dopọ hẹ ohú alọvi mítọn tọn lẹ. Okàn ehe nọ má do awe bo nọ wleawuna nuhe taidi aná de he nọ hẹn ẹn yọnbasi na okàn he nọ yì alọvi mítọn lẹ mẹ nado wazọ́n ganji. Okàn sinsinyẹn agbasa tọn lẹ wẹ sọ nọ zọ́n bọ okàn húpetẹn tọn lẹ nọ tẹdo ohú alọvi tọn lẹ go gbanun-gbanun. Ma tin nugopipe ehelẹ, okàn he to húpetẹn to alọ mítọn mẹ lẹ na sinyẹn bo ma gán nọ há bosọ nọ jlọ po awubibọ po. E họnwun na mi gblegede dọ mẹhe tindo nuyọnẹn ayidego tọn de wẹ basi agbasa gbẹtọ tọn.

N’sọ wá yiwanna Dowatọ ogbẹ̀ tọn dogọ whenue n’plọnnu gando aliho he mẹ ovi de nọ jẹ gbigbọ ji te go to whenue e yin jiji tlolo. N’plọn dọ jẹnukọnna jiji ovi de tọn, e nọ mọ jẹhọn dagbe (oxygène) yí sọn onọ̀ etọn dè gbọn ahọnkan etọn gblamẹ. To ojlẹ enẹ mẹ, jẹhọn ma ko nọ jẹ afuje etọn lẹ mẹ biọ ji. Dile vijiji lọ to sisẹpọ, osin de he nọ yin surfactant nọ sà biọ afuje ovi lọ tọn lẹ mẹ. Tlolo he ovi lọ ko yin jiji bo gbọ́n jẹhọn whla tintan, onú jiawu delẹ nọ jọ. Ali de nọ sú to ahun viyẹyẹ lọ tọn mẹ, ehe nọ zọ́n bọ ohùn nọ sà biọ afuje etọn lẹ mẹ. To ojlẹ tangan enẹ mẹ, osin he nọ yin surfactant lọ nọ glọnalina afuje lọ lẹ nado tẹ́ dopọ dile jẹhọn to bibiọ yé mẹ po awuyiya po. To afọdopolọji, viyẹyẹ lọ nọ penugo nado jẹ gbigbọ ji na ede.

N’jlo na yọ́n nususu gando Mẹhe basi onú jiawu mọnkọ lẹ go, enẹwutu n’jẹ Biblu hia ji to gbesisọ mẹ. N’wá yiwanna osẹ́n wiwejininọ tọn he to alẹnu he Jiwheyẹwhe basi hẹ akọta Islaeli tọn to owhe 3 000 linlán die mẹ lẹ taun. Jiwheyẹwhe degbèna Islaelivi lẹ nado nọ kùndo bo dì afọdai yetọn lẹ, nado nọ lawu whẹwhẹ, podọ nado nọ ze mẹdepope he tindo ohia azọ̀n bẹplamẹ tọn lẹ do olá. (Lev. 13:50; 15:11; Deut. 23:13) Biblu basi zẹẹmẹ lehe azọ̀n de nọ gbayipe do tọn, yèdọ nude he lẹnunnuyọnẹntọ lẹ wá mọnukunnujẹemẹ to owhe kanweko agọe tọn lẹ mẹ. N’sọ plọn dọ osẹ́n he gando wiwejininọ go to whẹho zanhẹmẹ tọn mẹ bo yin nùdego to owe Levitiku tọn mẹ lẹ nọ yidogọna dagbemẹninọ akọta lọ blebu tọn. (Lev. 12:1-6; 15:16-24) N’wá tadona kọ̀n dọ Mẹdatọ lọ na osẹ́n ehelẹ Islaelivi lẹ na dagbe yetọn wutu, podọ e nọ dona mẹhe nọ setonuna gbedide etọn lẹ. N’wá kudeji dọ Biblu yin gbigbọdo sọn Jiwheyẹwhe dè, yèdọ Jiwheyẹwhe de he sin yinkọ n’ma ko yọnẹn to ojlẹ lọ mẹ.

Whenue n’to dotozọ́n plọn to wehọmẹ alavọ tọn, n’dukosọna awhli de he nọ yin Lydie bọ onú etọn jẹ ṣie ji. Mí wlealọ to 1965 to whenue n’ma tlẹ ko fó wehọmẹ. To 1971, yẹn po Lydie po ko ji atọ̀n to ovi ṣidopo mítọn lẹ mẹ. Alọgọ nujọnu tọn de wẹ Lydie yin na mi to dotozọ́n ṣie mẹ, podọ to whẹndo mítọn mẹ.

 N’wazọ́n to dotowhé de na owhe atọ̀n whẹpo do wá hùn dotowhé ṣie titi. Ojlẹ vude to enẹgodo, asu po asi po he go n’donù to bẹjẹeji lọ lẹ wá dín nukunpedomẹgo to dè e. To whenue n’jlo na kàn amasin na asu lọ wẹ asi lọ dọna mi dọ: “Doto, mì jaale, mí ma nọ dohùn.” E paṣa mi bọ n’kanse dọ: “Nugbo a? Etẹwutu?” E gblọn dọ, “Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ wẹ mí yin.” N’ma ko sèhó gando Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ go kavi gando teninọ yetọn na nuhe dù ohùn go pọ́n. Yọnnu lọ de Biblu etọn tọ́n bo do whẹwhinwhẹ́n Owe-wiwe lẹ tọn he wutu yé ma nọ dohùn hia mi. (Owalọ 15:28, 29) Enẹgodo, ewọ po asu etọn po jẹ nuhe Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na wà lẹ dohia mi ji; e na de yajiji, awutu po okú po sẹ̀. (Osọ. 21:3, 4) N’dọna yé po ayajẹ po dọmọ: “Nuhe nọ jlo mi sọn pẹvi ṣie gbọ́n dọna mi wẹ mì te! N’lẹzun doto, na n’jlo na de awufiẹsa mẹlẹ tọn pò wutu.” Homẹ ṣie hùn sọmọ bọ hodọdopọ lọ zindonukọn na gànhiho dopo daa. To whenue asu po asi po lọ dedo, to ohò ṣie mẹ n’masọ jlo na yin Katoliki de ba, podọ n’ko plọn dọ Mẹdatọ he n’yiwanna sọmọ lọ tindo yinkọ de, enẹ wẹ Jehovah!

N’dọhodopọ hẹ asu po asi po lọ whla atọ̀n devo lẹ to azọ́nwatẹn ṣie, podọ to ojlẹ dopodopo mẹ, mí dọho na gànhiho dopo linlán. N’basi oylọna yé wá whé ṣie gbè, na mí nido mọ whenu dogọ nado dọho do Biblu ji. Dile etlẹ yindọ Lydie yigbe nado nọ nupinplọn lọ tẹnmẹ, e ma kẹalọyi dọ nuyise sinsẹ̀n Katoliki tọn he yè ko plọn mí delẹ ma sọgbe. Enẹwutu, n’biọ to yẹwhenọ de si nado wá whé mítọn gbè. Mí yí Biblu kẹdẹ do gbadopọnna nuplọnmẹ ṣọṣi tọn lẹ kakajẹ zánhomẹ. Hodọdopọ ehe hẹn Lydie kudeji dọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ wẹ nọ plọnmẹ nugbo lọ. To nujijọ ehe godo, owanyi mítọn na Jehovah Jiwheyẹwhe jideji sọmọ bọ mímẹ awe lẹ yí baptẹm to 1974.

Nuhe n’plọn gando lẹndai Jiwheyẹwhe tọn na gbẹtọvi lẹ go yinuwado nuhe to otẹn tintan mẹ na mi to gbẹ̀mẹ lẹ ji sisosiso. Na yẹn po Lydie po, Jehovah sinsẹ̀n wá lẹzun nujọnu hugan na mí to gbẹ̀mẹ. Mí magbe nado plọn ovi mítọn lẹ whẹ́n sọgbe hẹ nujinọtedo Biblu tọn lẹ. Mí plọn ovi mítọn lẹ nado yiwanna Jiwheyẹwhe po gbẹtọ lẹ po, enẹ zọ́n bọ haṣinṣan whẹndo tọn mítọn lodo dogọ.—Mat. 22:37-39.

Eyin mí flin nuhe ko jọ wayi lẹ, yẹn po Lydie po nọ yìn aslàn gando nukun he ovi mítọn lẹ nọ yí do pọ́n pọninọ mítọn taidi mẹjitọ go. Yé yọnẹn dọ gbedide Jesu tọn lọ he dọ dọ, mì “gbọ hogbe mìtọn ‘Mọwẹ’ ni yin mọwẹ, podọ ‘Lala’ mìtọn ni yin lala” wẹ yin osẹ́n he mí nọ  hodo to owhé mítọn gbè. (Mat. 5:37) Di apajlẹ to gbèdopo, dopo to viyọnnu mítọn lẹ mẹ he do owhe 17 jlo na tọ́n po ogbẹ́ etọn lẹ po, amọ́ Lydie gbẹ́. Dopo to jọja lọ lẹ mẹ dọna viyọnnu mítọn dọ, “Eyin iya towe ma jlo dọ a ni yì, bo dọna baba towe bo!” Amọ́, viyọnnu mítọn gblọn dọ: “Enẹ ma na diọ nude. Nudopolọ lẹ wẹ yé nọ dọ.” Mọwẹ, ovi mítọn ṣidopo lẹ nọ mọdọ depope mítọn ma nọ yí nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn lẹ do daihun. To egbehe, mí nọ dopẹ́ dọ mí do whẹndo daho de he to Jehovah sẹ̀n.

Dile etlẹ yindọ nugbo lọ ko diọ nuhe to otẹn tintan mẹ na mi to gbẹ̀mẹ lẹ, n’jlo na yí nuhe n’plọn gando dotozọ́n go do gọalọna omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ. Enẹwutu, n’ze dee jo nado wazọ́n taidi doto to owhé Bẹtẹli tọn he to Paris, podọ to nukọn mẹ to owhé Bẹtẹli tọn yọyọ he to Louviers lọ gbè. N’ko to azọ́nwa na Bẹtẹli na nudi owhe 50. To ojlẹ enẹ gblamẹ, n’ko jihọntọn vivẹ́ lẹ to whẹndo Bẹtẹli tọn mẹ, podọ delẹ to yé mẹ ko do nudi owhe 90 todin. N’sọ duvivi ayajẹ madonukun de tọn to whenue n’dukosọna azọ́nwatọ Bẹtẹli tọn yọyọ de to gbèdopo. E wá yindọ yẹn wẹ yin doto he gọalọna iya etọn nado ji i to nudi owhe 20 die!

To owhe lẹ gblamẹ, owanyi ṣie na Jehovah ko jideji dile n’mọ lehe e to anadena omẹ etọn lẹ bosọ to hihọ́-basina yé gbọn titobasinanu etọn gblamẹ do. To bẹjẹeji owhe 1980 lẹ tọn, Hagbẹ Anademẹtọ lọ ze tito de dai to États-Unis nado hẹn hodọdopọ pọnte to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ po dotozọ́nwatọ lẹ po ṣẹnṣẹn.

Enẹgodo to 1988, Hagbẹ Anademẹtọ lọ ze azọ́nwatẹn yọyọ de dai to Bẹtẹli he nọ yin Azọ́nwatẹn Nudọnamẹ Dotowhé tọn lẹ. To bẹjẹeji, azọ́nwatẹn ehe nọ penukundo Wedegbẹ́ Whẹgbọtọ Dotowhé tọn (CLH) he yin didoai to États-Unis lẹ go, bo nọ gọalọna Kunnudetọ he to awutu jẹ lẹ nado mọ nukunpedomẹgo dotowhé tọn dagbe de. Whenue tito ehe dlẹnkan yì awà aihọn lọ tọn devo lẹ ji, CLH lẹ yin didoai to France ga. E nọ jiawu na mi nado mọ lehe titobasinanu Jehovah tọn nọ yí owanyi do nọgodona mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu he to azọ̀njẹ lẹ po do whenue yé do hudo etọn!

To dai, dotozọ́n wẹ n’yiwanna hugan to gbẹ̀mẹ. Amọ́, dile n’to nuhe to otẹn tintan mẹ na mi lẹ gbeje pọ́n, n’wá mọdọ azọ̀nhẹngbọ he yin nujọnu hugan lọ wẹ azọ̀nhẹngbọ gbigbọmẹ tọn, enẹ wẹ nado gọalọna gbẹtọ lẹ nado wá gbọwhẹ hẹ Asisa ogbẹ̀ tọn lọ, yèdọ Jehovah Jiwheyẹwhe. To whenue n’yí gbọjẹ whenu gaa tọn godo, yẹn po Lydie po nọ yí gànhiho susu lẹ zan to sunmẹsunmẹ nado lá wẹndagbe Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn taidi gbehosọnalitọ whepoponu tọn lẹ. Mí gbẹ́ to nuhe go mí pé wà to azọ́n gbẹwhlẹngán tọn ehe mẹ.

Kakajẹ din, n’gbẹ́ nọ wà nuhe go n’pé nado hẹn kọgbọ ojlẹ gli tọn wá na awutunọ lẹ. Amọ́, n’yọnẹn dọ etlẹ yin doto dagbe hugan lọ ma gán hẹn azọ̀n lẹpo gbọ̀ kavi glọnalina okú. Enẹwutu, n’to jejeji pọ́n ojlẹ he mẹ awufiẹsa, azọ̀n po okú po ma nasọ tin te ba. To aihọn yọyọ he to sisẹpọ po awuyiya po enẹ mẹ, n’na tindo dotẹnmẹ lọ nado plọnnu gando nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ go kakadoi, ehe bẹ aliho jiawu he mẹ e dá agbasa gbẹtọ tọn te hẹn. Na nugbo tọn, ojlo vuwhenu tọn ṣie ma ko mọ hẹndi to gigọ́ mẹ. Amọ́, n’kudeji dọ ogbẹ̀ dagbe hugan lọ gbẹ́ pò to nukọn ja!