1941, Pyintit mungdan, Perit mare kaw na yu maya dinghku langai hta ngai hpe shangai wa ai. Jawng lung ai hpe ngai grai pyaw ai. Raitim, asak 10 ning hta sin wawp ana byin ai majaw, jawng n lu sa ai. Grai myit daw mat ai. Sarawun gaw ngai sin wawp n-gun n nga ai majaw, yup-ra kaw sha nga na matu tsun ai. Dai majaw, shata law law ga htai chyum ni hti ai. Perit Dakasu kaw na shapoi ai hpaji hte seng ai Rediyu lamang ni hpe madat ai. Hpang hta, ngai bai hkam kaja wa ai majaw, jawng bai sa lu sai ngu sarawun tsun ai shaloi grai kabu ai. “Sarawun bungli gaw grai kaja ai re” ngu nna myit hkrup ai. Dai aten kaw nna, masha ni hpe tsi tsi ya mayu wa ai. Kaba wa yang, hpa galaw na kun? ngu awa san shagu “sarawun galaw na” ngu ayan tsun ai. Dai hku nna, tsi hpaji gaw nye prat hta ahkyak htum byin wa ai.

Nye a nta masha ni gaw Kahtawlik hpung masha ni re. Raitim, Karai Kasang a lam nau n chye ai. Karai hte seng ai ga san law law ngai hta nga nga ai. Dakkasu hta, tsi hpaji hkaja ai shaloi hta she, asak gaw hpan da hkrum ai hpe ngai kam wa ai.

Chyulip nampan a se (cells) ni hpe, shawng nnan microscope hte hkaja wa ai hpe naw matsing ai. Dai se ni a katsi kahtet bai htang ai lam hpe grai mau mat ai. Se ni a kata maga na daw gaw, jum hte hkra yang, chyum mat nna, hka hte hkra ai shaloi hpyan mat ai. Dai zawn bai htang lu ai atsam ni a majaw, hkrung mahkrung ni gaw, grup-yin masa lam hku hkan nna galai shai lu ai. Se ni a mauhpa lam ni hpe mu ai shaloi, asak gaw ang sha-a byin wa ai n re ai hpe chye wa ai.

Dakkasu lung ai lahkawng ngu na shaning  hta, Karai teng sha nga ai hpe madi madun ai lam bai mu wa ai. Hkum hkrang hte seng nna sharin ai shaloi, masha ni a lata latsang ni magaw lu, hpyan lu hkra, ta lahpaw gaw gara hku bungli galaw ya ai hpe hkaja ai. N-gun shan, mawm ni matut mahkai bungli galaw nga ai gaw grai mauhpa re. Ga shadawn, ta lahpaw na n-gun shan langai hte ta latsang ni a nambat lahkawng ngu na nra lamyi hpe matut mahkai ya ai mawm gaw, lahkawng brang byin mat ai. Langai gaw, lata matu a npu kaw kap taw ai. Titshu ni (tissue) gaw, mawm hte lata latsang na nra ni hpe kap hkra gang da ya ai. N rai yang, mawm ni gaw grai ja nna, shamu shamawt loi na n re. Shinggyim masha hkum hkrang shachyaw da ai lam gaw, grai hpaji rawng ai wa galaw da ai hpe chye wa shangun ai.

Hpan Madu a hpan da ai lam hte seng nna, grau mau shangun ai gaw, ma shangai ai lam hpe hkaja ai aten hta re. Ma gaw kanu a kan kaw nga ai aten hta, shadai pusang kaw na Oksijin lu la ai. Dai majaw, sin wawp kaw na din din re ai nbung sumpu hta nbung n nga shi ai. Garai n shangai shi ai bat loi mi hta, dai sumpu hta laksan ntsin hpring wa ai. Ma gaw, shangai wa nna shawng nnan nsa sa dat ai shaloi, mauhpa lam byin hpang wa ai. Salum hta nga ai, hku gaw pat mat nna, sai hpe sin wawp de lwi shangun dat ai. Dai shaloi, laksan ntsin a majaw nbung sumpu ni gaw, n kap mat ai sha nbung shang wa ai. Ma gaw kalang ta, shi hkrai shi nsa sa lu wa ai.

Dai zawn mauhpa lam ni Hpan Ai Wa hpe grau chye mayu ai majaw, Chyum Laika hpe atsawm hti hpang ai. Lai wa sai shaning 3,000 jan hta, Israela ni hpe Karai jaw wa ai tara ni kaw, hkum hkrang jasan jaseng ai hte seng ai lam hpe ngai grai ra ai. Kan sa ngut yang, htu nna bai kaput na matu, hka ayan shin na matu, kap bra ana nga ai wa hpe san san da na matu Karai lam matsun da ai. (Jaw 13:50; 15:11; Trj 23:13) Ana chyam bra ai lam hpe hpungtang hpaji du ni chye wa ai shaning 150 daram sha naw raitim, Chyum Laika hta tsun da ai gaw grai na sai. Jaw Jau Laika hta tsun da ai ngang hte seng ai tara mung Israela ni hpe hkam kaja shangun ai hpe ngai hkap la ai. (Jaw 12:1-6; 15:16-24) Hpan Madu gaw, Israela ni a akyu matu tara ni hpe jaw wa ai lam, tara ni hpe hkan sa ai ni hpe shaman chyeju jaw wa ai lam chye wa ai. Chyum Laika gaw, Karai lam matsun hte ka da ai hpe kam wa ai. Raitim, Karai Kasang a amying hpe gaw, dai aten du hkra n chye shi ai.

Ngai tsi dakkasu lung nga ai shaloi, Lidi ngu ai numsha hte hkrum nna sum tsaw byin mat ai. Jawng garai n ngut shi ai 1965 ning hta an hkungran ai. 1971 hta, ma 3 lu nga sai. Lidi gaw nta bungli ni hta mung, nye a bungli hta mung grai karum ya ai.

Ngai tsi gawk garai n hpaw shi yang, tsirung langai hta, 3 ning galaw wa ai. Tsi gawk hpaw nna nau n na shi ai shaloi, nnan hta tsun wa ai machyi masha lahkawng sa wa ai. Machyi masha a matu, lu ra na tsi matsun ka hkyen ai shaloi, shi madu jan gaw “sara, chyeju hte sai n lawm ai tsi sha jaw u yaw” ngu hpyi shawn ai. Ngai grai mau mat nna, “hpa majaw kun?” ngu  san ai shaloi, “an gaw Yehowa Sakse ni re” ngu madun jan tsun ai. Yehowa Sakse ni a lam, sai hte seng ai shanhte hkap la ai lam ni hpe kalang mi mung n na ga ai. Chyum Laika hpaw nna, sai hte seng ai dawdan lam hpe madu jan sanglang dan ai. (Kas 15:28, 29) Dai hpang, kade n na yang, yakhkak jamjau lam ni, machyi ai lam ni, si hkrung si htan ni hpe Karai Mungdan gaw, yeng seng kau ya na lam tsun dan ai. (Shr 21:3, 4) Ngai myit kahpra nna, “nang tsun dan ai ni gaw, ma prat ten hta ngai myit mang wa ai lam ni re. Machyi masha ni hpe shamai ya na matu, ngai sarawun galaw ai re” ngu tsun dat ai. Grai myit lawm ai majaw, shan hte ga shaga ai hkying hkum mi chyen daram pyi na mat ai. Ngai grai hkungga ai Hpan Madu a amying gaw Yehowa re ai hpe chye dat ai. Shan pru mat ai hpang, ngai gaw Kahtawlik hpung shang masha n rai mat sai.

Sakse hkam yan la hte tsi gawk hta, 3 lang hkrum ai. Hkrum shagu hkying hkum mi jan na hkra ga shaga ai. Chyum Laika lam grau bawngban na matu, nta de saw shaga dat ai. Lidi gaw, Chyum Laika hkaja ai lamang hta shang lawm tim, Kahtawlik hpung a sharin achyin ai lam ni shut ai hpe n hkap la ai. Dai majaw, buga hpung kaw na hpung up sara hpe ngai saw shaga dat ai. Chyum Laika hpe sha lang nna, Church a sharin achyin ai lam ni hpe shana du hkra bawngban ai. Dai majaw, Yehowa Sakse ni gaw tengman lam hpe sharin ya nga ai lam Lidi kam mat ai. Yehowa hpe tsawra ai myit a majaw, an 1974 hta hkalup hkam ai.

Shinggyim masha ni hte seng ai, Karai a yaw shada lam hpe chye wa ai gaw, nye prat a shawng tawn ai lam ni ntsa akyu shabyin ya wa ai. An a prat hta, Yehowa a magam hpe shawng tawn wa ai. Kasha ni hpe Chyum Laika tsang madang ni hte maren, bau maka na matu dawdan da ai. Karai hpe tsawra na matu, masha shada tsawra na matu, ma ni hpe sharin ya ai. Dai gaw, kun dinghku hpe grau hku hkau shangun ai.​—⁠Mat 22:37-39.

Kanu kawa ni hku nna, an kahkyin kumdin nga ai hpe ma ni sadi hkrup ai. Yesu a ga hte maren, “na a ga gaw, Rai sa, nga yang rai u ga, N rai, nga yang, n rai u ga” ngu ai npawt tara hpe nta hta, tatut jailang ai. (Mat 5:37) Ga shadawn, Lidi gaw, asak 17 ning re ai shayi sha hpe, manang ni hte rau shinggan n pru shangun ai. Manang ni gaw nye kasha hpe “anu ahkang n jaw yang, awa kaw ahkang hpyi u le” ngu tsun ma ai. Dai shaloi, nye kasha gaw, “tsun yang mung hpa laklai wa na n re. Shan gaw  ayan myit hkrum ma ai” ngu bai tsun. Chyum Laika npawt tara ni hpe an rau sha myit hkrum let hkan sa ai hpe kasha marai 6 ting chye ai. Ya nta masha law law Yehowa hpe nawku dawjau nga ai majaw, Karai hpe grai chyeju dum ai.

Nye a prat hta shawng tawn ai lam galai shai mat tim, ngai chye da ai tsi hpaji hpe Karai a amyu masha ni a akyu a matu jailang mayu ai. Dai majaw, Perit Behtela hte, hpang hta, Lubiya Behtela nnan hta shawang lit gun wa ai. Behtela hta aten kadun shawang lit gun wa ai shaning 50 jan sai. Dai aten laman, Behtela nta masha nkau hte hku hkau ai manang byin na ahkang lu wa ai. Dai kaw na nkau nga yang, ya asak 90 jan sai. Lani mi hta, Behtela nta masha nnan langai hte hkrum ai majaw grai kabu ai. Lai wa sai 20 ning daram hta, shi hpe ngai shangai ya wa ai re.

Shaning ni laman, Yehowa gaw uhpung hku nna, shi a amyu masha ni hpe lam matsun, makawp maga ya nga ai hpe mu lu ai majaw, shi hpe grau tsawra wa ai. 1980 jan jan aten ni hta, uphkang hpung gaw, Yehowa Sakse ni hte sarawun ni lapran matut mahkai lam kaja na matu Amerikan hta lamang langai galaw hpang wa ai.

1988 hta, uphkang hpung gaw Behtela hta Tsirung Shiga Dap hpe hpawng de ai. Nnan hta dai dap gaw, Amerikan hta nga ai Tsirung Matut Mahkai Committee (HLC) hpe woi awn nna Sakse Hkam machyi masha ni hte htap htuk ai tsi tsi ai lam lu la na matu karum ya ai. Dai hpang, dai lamang hpe mungkan ting hta, bai hpawng de wa ai shaloi, Pyintit hta mung, HLC hpe hpawng de wa ai. Machyi nga ai hpunau nauna ni ra kadawn ai aten hta, Yehowa a uhpung gaw, tsawra myit hte karum ya ai hpe ngai mu wa ai.

Tsi tsi ya ai hpe ngai grai ra sharawng ai. Raitim, shawng tawn ai lam ni hpe bai myit yu ai shaloi, asak a npawt Yehowa hte shinggyim masha ni bai hku hkau wa hkra karum ya ai gaw, grau ahkyak ai hpe chye wa ai. Hkring sa la ngut ai hpang, an aten galu ningshawng galaw nna, Mungdan kabu gara shiga hkaw tsun ai. Dai asak hkye ai bungli hta an dang lu ai daram shang lawm nga ai.

Machyi nga ai ni hpe mung ngai matut karum ya ai. Raitim, kaja htum sarawun byin nga yang pyi, ana ahkya yawng mai mat hkra, n si hkra, n lu galaw ya ai. Dai majaw, machyi makaw lam ni, si hkrung si htan ni n nga mat na aten hpe la nga ai. Kade n na yang du wa na mungkan nnan hta, masha a hkum hkrang shachyaw da ai lam hte kaga mauhpa Karai hpan ai lam ni hpe htani htana hkaja lu sana re. Ma prat ten na myit mang ai lam gaw, kade n na yang hpring tsup wa sana ngu ai hpe ngai teng sha kam ai.